मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
तृतीयः स्कन्धः
पञ्चदशोऽध्यायः

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

मनोरमया भारद्वाजाश्रमं प्रति गमनम्

व्यास उवाच
संयुगे च सति तत्र भूपयोराहवाय समुपात्तशस्त्रयोः ।
क्रोधलोभवशयोः समं ततः सम्बभूव तुमुलस्तु विमर्दः ॥ १ ॥
संस्थितः स समरे धृतचापः पार्थिवः पृथुलबाहुयुधाजित् ।
संयुतः स्वबलवाहनादिकैराहवाय कृतनिश्‍चयो नृपः ॥ २ ॥
वीरसेन इह सैन्यसंयुतः क्षात्रधर्ममनुसृत्य सङ्गरे ।
पुत्रिकात्मजहिताय पार्थिवः संस्थितः सुरपतेः समतेजाः ॥ ३ ॥
स बाणवृष्टिं विससर्ज पार्थिवो
     युधाजितं वीक्ष्य रणे स्थितञ्च ।
गिरिं तडित्वानिव तोयवृष्टिभिः
     क्रोधान्वितः सत्यपराक्रमोऽसौ ॥ ४ ॥
तं वीरसेनो विशिखैः शिलाशितैः
     समावृणोदाशुगमैरजिह्मगैः ।
चिच्छेद बाणैश्‍च शिलीमुखानसौ
     तेनैव मुक्तानतिवेगपातिनः ॥ ५ ॥
गजरथतुरगाणां सम्बभूवातियुद्धं
     सुरनरमुनिसङ्घैर्वीक्षितञ्चातिघोरम् ।
विततविहगवृन्दैरावृतं व्योम सद्यः
     पिशितमशितुकामैः कामगृध्रादिभिश्‍च ॥ ६ ॥
तत्राद्‌भुता क्षतजसिन्धुरुवाह घोरा
     वृन्देभ्य एव गजवीरतुरङ्गमाणाम् ।
त्रासावहा नयनमार्गगता नराणां
     पापात्मनां रविजमार्गभवेव कामम् ॥ ७ ॥
कीर्णानि भिन्नपुलिने नरमस्तकानि
     केशावृतानि च विभान्ति यथैव सिन्धौ ।
तुम्बीफलानि विहितानि विहर्तुकामै-
     र्बालैर्यथा रविसुताप्रभवैश्‍च नूनम् ॥ ८ ॥
वीरं मृतं भुवि गतं पतितं रथाद्वै
     गृध्रः पलार्थमुपरि भ्रमतीति मन्ये ।
जीवोऽप्यसौ निजशरीरमवेक्ष्य कान्तं
     काङ्क्षत्यहोऽतिविवशोऽपि पुनः प्रवेष्टुम् ॥ ९ ॥
आजौ हतोऽपि नृवरः सुविमानरूढः
     स्वाङ्के स्थितां सुरवधूं प्रवदत्यभीष्टम् ।
पश्याधुना मम शरीरमिदं पृथिव्यां
     बाणाहतं निपतितं करभोरु कान्तम् ॥ १० ॥
एको हतस्तु रिपुणैव गतोऽन्तरिक्षं
     देवाङ्गनां समधिगम्य युतो विमाने ।
तावत्प्रिया हुतवहे सुसमर्प्य देहं
     जग्राह कान्तमबला सबला स्वकीया ॥ ११ ॥
युद्धे मृतौ च सुभटौ दिवि सङ्गतौ ता-
     वन्योन्यशस्त्रनिहतौ सह सम्प्रयातौ ।
तत्रैव जघ्नतुरलं परमाहितास्त्रा-
     वेकाप्सरोऽर्थविहतौ कलहाकुलौ च ॥ १२ ॥
कश्‍चिद्युवा समधिगम्य सुराङ्गनां वै
     रूपाधिकां गुणवतीं किल भक्तियुक्तः ।
स्वीयान् गुणान्प्रविततान्प्रवदंस्तदाऽसौ
     तां प्रेमदामनुचकार च योगयुक्तः ॥ १३ ॥
भौ‌मं रजोऽतिविततं दिवि संस्थितञ्च
     रात्रिं चकार तरणिञ्च समावृणोद्यत् ।
मग्नं तदेव रुधिराम्बुनिधावकस्मात्
     प्रादुर्बभूव रविरप्यतिकान्तियुक्तः ॥ १४ ॥
कश्‍चिद्‍गतस्तु गगनं किल देवकन्यां
     सम्प्राप्य चारुवदनां किल भक्तियुक्ताम् ।
नाङ्गीचकार चतुरो व्रतनाशभीतो
     यास्यत्ययं मम वृथा ह्यनुकूलशब्दः ॥ १५ ॥
सङ्ग्रामे संवृते तत्र युधाजित्पृथिवीपतिः ।
जघान वीरसेनं तं बाणैस्तीव्रैः सुदारुणैः ॥ १६ ॥
निहतः स पपातोर्व्यां छिन्नमूर्धा महीपतिः ।
प्रभग्नं तद्‍बलं सर्वं निर्गतं च चतुर्दिशम् ॥ १७ ॥
मनोरमा हतं श्रुत्वा पितरं रणमूर्धनि ।
भयत्रस्ताथ सञ्जाता पितुर्वैरमनुस्मरन् ॥ १८ ॥
हनिष्यति युधाजिद्वै पुत्रं मम दुराशयः ।
राज्यलोभेन पापात्मा सेति चिन्तापराभवत् ॥ १९ ॥
किं करोमि क्व गच्छामि पिता मे निहतो रणे ।
भर्ता चापि मृतोऽद्यैव पुत्रोऽयं मम बालकः ॥ २० ॥
लोभोऽतीव च पापिष्ठस्तेन को न वशीकृतः ।
किं न कुर्यात्तदाविष्टः पापं पार्थिवसत्तमः ॥ २१ ॥
पितरं मातरं भ्रातॄन्गुरून्स्वजनबान्धवान् ।
हन्ति लोभसमाविष्टो जनो नात्र विचारणा ॥ २२ ॥
अभक्ष्यभक्षणं लोभादगम्यागमनं तथा ।
करोति किल तृष्णार्तो धर्मत्यागं तथा पुनः ॥ २३ ॥
न सहायोऽस्ति मे कश्‍चिन्नगरेऽत्र महाबलः ।
यदाधारे स्थिता चाहं पालयामि सुतं शुभम् ॥ २४ ॥
हते पुत्रे नृपेणाद्य किं करिष्याम्यहं पुनः ।
न मे त्राताऽस्ति भुवने येन वै सुस्थिता ह्यहम् ॥ २५ ॥
सापि वैरयुता कामं सपत्‍नी सर्वदा भवेत् ।
लीलावती न मे पुत्रे भविष्यति दयावती ॥ २६ ॥
युधाजिति समायाते न मे निःसरणं भवेत् ।
ज्ञात्वा बालं सुतं सोऽद्य कारागारं नयिष्यति ॥ २७ ॥
श्रूयते हि पुरेन्द्रेण मातुर्गर्भगतः शिशुः ।
कृन्तितः सप्तधा पश्‍चात्कृतास्ते सप्त सप्तधा ॥ २८ ॥
प्रविश्य चोदरं मातुः करे कृत्वाल्पकं पविम् ।
एकोनपञ्चाशदपि तेऽभवन्मरुतो दिवि ॥ २९ ॥
सपत्‍न्यै गरलं दत्तं सपत्‍न्या नृपभार्यया ।
गर्भनाशार्थमुद्दिश्य पुरैतद्वै मया श्रुतम् ॥ ३० ॥
जातस्तु बालकः पश्‍चाद्देहे विषयुतः किल ।
तेनासौ सगरो नाम विख्यातो भुवि मण्डले ॥ ३१ ॥
जीवमानोऽथ भर्ता वै कैकेय्या नृपभार्यया ।
रामः प्रव्राजितो ज्येष्ठो मृतो दशरथो नृपः ॥ ३२ ॥
मन्त्रिणस्त्ववशाः कामं ये मे पुत्रं सुदर्शनम् ।
राजानं कर्तुकामा वै युधाजिद्वशगाश्‍च ते ॥ ३३ ॥
न मे भ्राता तथा शूरो यो मां बन्धात्प्रमोचयेत् ।
महत्कष्टञ्च सम्प्राप्तं मया वै दैवयोगतः ॥ ३४ ॥
उद्यमः सर्वथा कार्यः सिद्धिर्दैवाद्धि जायते ।
उपायं पुत्ररक्षार्थं करोम्यद्य त्वरान्विता ॥ ३५ ॥
इति सञ्चिन्त्य सा बाला विदल्लं चातिमानिनम् ।
निपुणं सर्वकार्येषु चिन्त्यं मन्त्रिवरोत्तमम् ॥ ३६ ॥
समाहूय तमेकान्ते प्रोवाच बहुदुःखिता ।
गृहीत्वा बालकं हस्ते रुदती दीनमानसा ॥ ३७ ॥
पिता मे निहतः संख्ये पुत्रोऽयं बालकस्तथा ।
युधाजिद्‌बलवान् राजा किं विधेयं वदस्व मे ॥ ३८ ॥
तामुवाच विदल्लोऽसौ नात्र स्थातव्यमेव च ।
गमिष्यामो वने कामं वाराणस्याः पुनः किल ॥ ३९ ॥
तत्र मे मातुलः श्रीमान्वर्तते बलवत्तरः ।
सुबाहुरिति विख्यातो रक्षिता स भविष्यति ॥ ४० ॥
युधाजिद्दर्शनोत्कण्ठमनसा नगराद्‌बहिः ।
निर्गत्य रथमारुह्य गन्तव्यं नात्र संशयः ॥ ४१ ॥
इत्युक्ता तेन सा राज्ञी गत्वा लीलावतीं प्रति ।
उवाच पितरं द्रष्टुं गच्छाम्यद्य सुलोचने ॥ ४२ ॥
इत्युक्त्वा रथमारुह्य सैरन्ध्रीसंयुता तदा ।
विदल्लेन च संयुक्ता निःसृता नगराद्‌बहिः ॥ ४३ ॥
त्रस्ता ह्यार्तातिकृपणा पितुः शोकसमाकुला ।
दृष्ट्वा युधाजितं भूपं पितरं गतजीवितम् ॥ ४४ ॥
संस्कार्य च त्वरायुक्ता वेपमाना भयाकुला ।
दिनद्वयेन सम्प्राप्ता राज्ञी भागीरथीतटम् ॥ ४५ ॥
निषादैलुण्ठिता तत्र गृहीतं सकलं वसु ।
रथञ्चापि गृहीत्वा ते निर्गता दस्यवः शठाः ॥ ४६ ॥
रुदती सुतमादाय चारुवस्त्रा मनोरमा ।
निर्ययौ जाह्नवीतीरे सैरन्ध्रीकरलम्बिता ॥ ४७ ॥
आरुह्य च भयाच्छीघ्रमुडुपं सा भयाकुला ।
तीर्त्वा भागीरथीं पुण्यां ययौ त्रिकूटपर्वतम् ॥ ४८ ॥
भारद्वाजाश्रमं प्राप्ता त्वरया च भयाकुला ।
संवीक्ष्य तापसांस्तत्र सञ्जाता निर्भया तदा ॥ ४९ ॥
मुनिना सा ततः पृष्टा काऽसि कस्य परिग्रहः ।
कष्टेनात्र कथं प्राप्ता सत्यं ब्रूहि शुचिस्मिते ॥ ५० ॥
देवी वा मानुषी वासि बालपुत्रा वने कथम् ।
राज्यभ्रष्टेव वामोरु भासि त्वं कमलेक्षणे ॥ ५१ ॥
एवं सा मुनिना पृष्टा नोवाच वरवर्णिनी ।
रुदती दुःखसन्तप्ता विदल्लं च समादिशत् ॥ ५२ ॥
विदल्लस्तमुवाचेदं ध्रुवसन्धिर्नृपोत्तमः ।
तस्य भार्या धर्मपत्‍नी नाम्ना चेयं मनोरमा ॥ ५३ ॥
सिंहेन निहतो राजा सूर्यवंशी महाबलः ।
पुत्रोऽयं नृपतेस्तस्य नाम्ना चैव सुदर्शनः ॥ ५४ ॥
अस्याः पितातिधर्मात्मा दौहित्रार्थं मृतो रणे ।
युधाजिद्‌भयसन्त्रस्ता सम्प्राप्ता विजने वने ॥ ५५ ॥
त्वामेव शरणं प्राप्ता बालपुत्रा नृपात्मजा ।
त्राता भव महाभाग त्वमस्या मुनिसत्तम ॥ ५६ ॥
आर्तस्य रक्षणे पुण्यं यज्ञाधिकमुदाहृतम् ।
भयतस्तस्य दीनस्य विशेषफलदं स्मृतम् ॥ ५७ ॥

ऋषिरुवाच
निर्भया वस कल्याणि पुत्रं पालय सुव्रते ।
न ते भयं विशालाक्षि कर्तव्यं शत्रुसम्भवम् ॥ ५८ ॥
पालयस्व सुतं कान्तं राजा तेऽयं भविष्यति ।
नात्र दुःखं तथा शोकः कदाचित्सम्भविष्यति ॥ ५९ ॥
व्यास उवाच
इत्युक्ता मुनिना राज्ञी स्वस्था सा सम्बभूव ह ।
उटजे मुनिना दत्ते वीतशोका तदावसत् ॥ ६० ॥
सैरन्ध्रीसहिता तत्र विदल्लेन च संयुता ।
सुदर्शनं पालयाना न्यवसत्सा मनोरमा ॥ ६१ ॥
इति श्रीदेवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे
मनोरमया भारद्वाजाश्रमं प्रति गमनं नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥

मनोरमा सुदर्शनाला घेऊन वनात जाते

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

क्रोध व लोभ ह्यांचे अधीन होऊन संग्रामाकरिता शस्त्र धारण केलेल्या, त्या उभयता राजांचे युद्ध सुरू झाले असता चोहोकडे मोठीच गडबड उडाली. एका बाजूला विशाल बाहूंनी युक्त असा तो भूपति युधाजित राजा संग्रामाविषयी निश्चय करून व हातामध्ये धनुष्य घेऊन स्वकीय सैन्य, वाहने इत्यादिकांसह समरांगणामध्ये उभा राहिला. दुसर्‍या बाजूला इंद्रतुल्य तेजस्वी वीरसेन राजा नातवाच्या हिताकरता क्षात्रधर्माला अनुसरून सैन्यासह समरांगणामध्ये युद्धाकरिता सिद्ध झाला.

युधाजित रणामध्ये उभा असल्याचे अवलोकन करताक्षणी जलधारांनी पर्वतावर वृष्टी करणार्‍या मेघाप्रमाणे त्या पराक्रमी व क्रोधयुक्त युधाजित राजाने (?) त्याच्यावर बाणांनी वृष्टी केली. वीरसेनांनेही शिळेवर घासलेल्या आणि सत्वर व सरळ जाणार्‍या बाणांनी त्या युधाजिताला व्यापून टाकिले. तेव्हा आपणावर अतिशय वेगाने येणारे असे जे शिलामुख बाण त्या युधाजिताने सोडले होते ते त्याने तोडून टाकले. गज, रथ व अश्व यामध्ये प्रचंड युद्ध सुरू झाले असता देवगण, मर्त्यगण व मुनीगण ह्यांनाही ते अति घोर दिसू लागले. मांस-लोलुप काकगुघ्रादी पक्षी व इतरही प्रचंड पक्षीसमुदाय ह्यांनी तत्क्षणी आकाश व्याप्त करून टाकले.

यमलोकाच्या मार्गाने लागणारी वैतरणी नदी दृष्टीस पडली असता ज्याप्रमाणे पापी लोकांना भय उत्पन्न करते त्याप्रमाणे गद, वीर व अश्व ह्यांच्या समुदायापासून निघालेली रक्ताची अद्‍भूत नदी खरोखर तेथे भय उत्पन्न करू लागली. प्रवाह वेगाने तटही पाडून टाकलेल्या त्या रक्तमय नदीमध्ये पडलेली व केसांनी व्याप्त असलेली नरमस्तके यमुनातीरी राहणार्‍या बालकांनी जलक्रिडेकरिता यमुना नदीत टाकलेल्या भोपळ्याप्रमाणे भासू लागली.

रथातून भूमीवर मरून पडलेल्या वीरांना अवलोकन करून मांसाकरिता गुघ्र पक्षाच्या घिरट्या त्यावर सुरू झाल्या. जणू काय हा जीव अत्यंत पराधीन झाला असूनही पुनः आपल्या प्रिय शरीरात प्रवेश करण्याची इच्छा करीत होता. समरांगणामध्ये मृत झालेल्या नरवीर उत्कृष्ट विमानामध्ये आरूढ होऊन "हे सुंदरी, पहा ! हे माझे मनोहर शरीर बाणांनी ताडित झाल्यामुळे सांप्रत भूमीवर पडले आहे." असे आपल्या अंकावर बसलेल्या देवभोग्य अप्सरेशी प्रिय भाषण करीत होता.

त्या संग्रामात मरण पावलेल्या एखादा वीर अंतरिक्षामध्ये जाऊन अप्सरेसह विमानामध्ये आरूढ होत आहे. तोच त्याची स्वकीय प्रिया अग्नीमध्ये यथाविधी देह समर्पण केल्यामुळे दिव्य देह प्राप्त होऊन त्याच विमानात आपल्या पतीचा पुनरपी स्वीकार करीत होती. युद्धामध्ये एकमेकांच्या शस्त्राने वध पावून उभयताही बरोबरच हा लोक सोडून स्वर्गामध्ये संगत झाले असता तेथेही दोघांना अप्सरा एकच मिळाल्यामुळे आपल्यालाच प्राप्ती व्हावी, दुसर्‍याला मिळू नये, दुसर्‍याला प्राप्त झाली असता आपल्या इष्ट वस्तूची हानी झाली असे समजून परस्परात कलह करण्याचे मनामध्ये आणत होते.

अतिशय घातुक शस्त्रांनी एकमेकांवर प्रहार करीत युद्धात मृत झालेल्या एखाद्या तरुणाला स्वतःपेक्षा रूपाने व गुणांनी अधिक अशी अप्सरा प्राप्त झाली असता भक्तीने तो आपले प्रसिद्ध गुण तिला सांगत असे. तिने आपल्यावर प्रेम करावे एतदर्श स्वतः प्रेमपूर्वक तिच्या मनाप्रमाणे वागत असे. पृथ्वीवरील उडालेली धूळ अंतरिक्ष व्यापून टाकीत असता सूर्य आच्छादित करून रात्र झाली आहे की काय असा भास होई. परंतु एकाएकी रक्तसागरामध्ये निमग्न झाली असता कांतियुक्त सूर्य अकस्मात प्रकट होई. त्याचप्रमाणे ब्रह्मचर्यव्रताने राहिलेला एखादा वीर वध पावून आकाशामध्ये गेला असता मनोहर मुद्रेने युक्त व अनुरक्त अशी अप्सरा त्याला प्राप्त होई. त्या वेळीही तो चतुर वीर ब्रह्मचर्याविषयी मी संपादन केलेली योग्य कीर्ती व्यर्थ होईल. ह्या भीतीने खरोखर तिचा अंगीकार करीत नसे.

संग्राम सुरू झाला असता त्या संग्रामात भूपति युधाजिताने तीव्र व अतिदारुण बाणांनी त्या वीरसेनाचा वध केला. शिरच्छेद होऊन वध पावलेला तो भूपति भूमीवर पडला असता त्याच्या त्या सर्व सैन्यासह दाणादाण झाली व ते चोहोकडे पळत सुटले. संग्रामामध्ये पिता वध पावल्याचे श्रवण करताक्षणी मनोरमेला त्या युधाजिताच्या वैराची आठवण होताच ती भयभीत झाली.

"पापात्मा व दुर्बुद्धी युधाजित राज्यलोभाने माझ्या पुत्राचाही वध करील." असे वाटून ती फारच चिंताक्रांत झाली.

'मी करू तरी काय ? जाऊ तरी कोठे ? माझा पती मृत झाला असून पित्याचाही संग्रामामध्ये आजच वध झाला आहे. हा माझा पुत्र बालक आहे. लोभ अतिशयच वाईट आहे. त्याने कोणाला बरे वश केले नाही ? सज्जनांमध्ये श्रेष्ठ असलेलाही राजा लोभाविष्ट झाला असता कोणते बरे पातक करणार नाही ? पिता, माता, गुरु, स्वजन व बांधव ह्या सर्वांचाही वध लोभाविष्ट पुरुष लोभाने अभक्ष भक्षण करून खरोखर धर्मत्याग करतो.

एखाद्याच्या आधाराने राहून ह्या माझ्या एकुलत्या एक पुत्राचे परिपालन करीन म्हणावे तर असा कोणीही माझा महाबलाढ्य सहाय्यकर्ता ह्या नगरामध्ये नाही. युधाजित राजाने पुत्राचाही वध केल्यास मी काय बरे करावे ? ज्याच्या आश्रयाने मला सुरक्षित राहता येईल असा जगतामध्ये माझा कोणीही त्राता नाही. आता ही सवत लिलावती तर सर्वदा यथेष्ठ वैरच करीत राहील ! माझ्या पुत्रावर ती दया करणार नाही. आता काही तरी उपाय लवकरच योजला पाहिजे. कारण युधाजित आल्यावर मला येथून

निसटून जाता येणार नाही. माझा पुत्र बालक आहे असे समजून तो आजच त्याला कारागारात नेऊन टाकील. पूर्वी मातेच्या गर्भामध्ये असलेल्या बालकाचे इंद्राने वज्र हाती घेऊन व मातेच्या उदरामध्ये प्रविष्ट होऊन सात तुकडे केले. त्या प्रत्येक तुकड्याचे पुनरपी सात सात तुकडे झाले. ह्याप्रमाणे स्वर्गामध्ये एकूण पन्नास पुत्र उत्पन्न झाले असे ऐकण्यात आहे.

प्राचीन काळी सवती असलेल्या दोन राजभार्यांपैकी गर्भाच्या नाशाकरिता एकीने दुसरीला विष दिल्याचेही मी ऐकले आहे. तो गर्भामध्ये विषाने युक्त असा बालक खरोखर उत्पन्न झाला. त्यामुळे तो सगर या नावाने भूमंडलावर विख्यात झाला. कैकेयीचा पती दशरथ जिवंत होता, तथापि त्या राजभार्येने ज्येष्ठ पुत्र रामास वनामध्ये हाकलून लाविले व त्यामुळे दशरथ राजा मरण पावला.

हे मंत्री तर खरोखरच पराधीन पडले ! जे माझ्या सुदर्शन पुत्राला राज्य देण्याची इच्छा करीत होते तेच सांप्रत युधाजिताला वश होऊन राहणार ? माझा भ्राता तशा प्रकारचा शूर नाही. दुर्दैवाने मला मोठेच संकट प्राप्त झाले आहे. परंतु सिद्धी जरी दैवाधीन असली तरी प्रयत्‍न हा सर्वथा केलाच पाहिजे. म्हणून पुत्राच्या रक्षणाकरिता मी आज सत्वर प्रयत्‍न करीन."

असा मनामध्ये विचार करून त्या मनोरमेने सर्व कार्यामध्ये निपुण, मुख्य मंत्र्यामध्येही श्रेष्ठ आणि सल्ला घेण्यास योग्य अशा महाविचारी विदल्ल नावाच्या मंत्र्याला एकांतामध्ये हाक मारली. मनामध्ये खिन्न होऊन अत्यंत दुःखित झालेली ती मनोरमा बालकाला हाती धरून रडत रडत म्हणाली, " संग्रामामध्ये माझ्या पित्याचा वध झाला असून हा पुत्र बालक आहे. राजा युधाजित बलाढ्य आहे म्हणून पुढे काय करावे हे तू मला सांग. "

विदल्ल म्हणाला, " तुम्ही येथे रहाता उपयोगी नाही. खरोखर आपण खुशाल वाराणशीच्या वनामध्ये जाऊ. तेथे माझा सुबाहु म्हणून प्रख्यात असलेला मातुल श्रीमान व बलाढ्य आहे. तो आपले रक्षण करील. म्हणून युधाजित राजाचे दर्शन घेण्याविषयी माझे मन उत्सुक झाले आहे असे सांगून नगराबाहेर पडावे आणि रथारूढ होऊन निःसंशय निघून जावे. "

त्याप्रमाणे त्या विदल्लाने सांगितले असता ती राणी मनोरमा लीलावतीकडे गेली आणि म्हणाली, 'हे सुलोचने, तुझ्या पित्याचे दर्शन घेण्याकरिता मी जात आहे. '

असे सांगून ती सैरंध्रीसह रथारूढ झाली आणि विदल्लाबरोबर नगराबाहेर गेली. पित्याच्या शोकाने व्याकुळ झाल्यामुळे अतिशय दीन व दुःखित झालेल्या त्या मनोरमेने राजा युधाजिताला भेटून आपल्या मृत पित्याचा संस्कार करविला. भयाने व्याकूळ झाल्यामुळे कापत ती राणी दोन दिवसात त्वरेने भागीरथीचे तीरी गेली. परंतु तेथेही भिल्लांनी लुटून तिचे सर्व द्रव्य घेतले. रथाचाही अपहार करून ते चोर निघून गेले. तेव्हा मनोहर वस्त्रांनी युक्त असलेली मनोरमा रडू लागली. तेव्हा दासीने तिला आपल्या हातांनी सावरून धरले. नंतर मुलाला घेऊन ती मनोरमा भीत भीत सत्वर नौकेवर चढली. ती पवित्र गंगा उतरून त्रिकूटाचलाकडे गेली. भयाने व्याकुळ झालेली ती मनोरमा भरद्वाजमुनीच्या आश्रमामध्ये त्वरेने गेली. तेथे तो तपस्वी दृष्टीस पडल्यावर ती निर्भय झाली.

नंतर ते मुनी तिला म्हणाले, "हे सुहास्यवदने, तू कोण ? कोणाची स्त्री ? ह्या ठिकाणी कशाकरता दुःखाने आली आहेस ? हे तू खरे सांग. तू देवांगना आहेस किंवा मनुष्य स्त्री आहेस ? तुला पुत्र बालक असताना तू वनामध्ये कशी ? हे सुंदरी, हे कमलनयने, तू राज्यभ्रष्ट झाल्यासारखे भासत आहेस."

ह्याप्रमाणे मुनींनी तिला प्रश्न केला असताही मोठमोठ्या लोकांच्या वर्णनास पात्र असलेली ती मनोरमा दुःखाने संतप्त झाल्यामुळे रडू लागली आणि आपली हकीकत मुनींना कळविण्याविषयी तिने विदल्लाला आज्ञा केली.

विदल्ल त्या मुनींना म्हणाला, "ध्रुवसंधि नावाचा जो श्रेष्ठ राजा होऊन गेला, त्याची ही भार्या होय. ही धर्मपत्‍नी असून हिचे नाव मनोरमा असे आहे. सूर्यवंशामध्ये उत्पन्न झालेल्या त्या महाबलाढ्य ध्रुवसंधिराजाचा सिंहाने वध केला. हा त्या राजाचा सुदर्शन नावाचा पुत्र आहे. ह्या राणीचा पिता अतिशय धर्मनिष्ठ होता. परंतु आपल्या नातवाकरता तो रणामध्ये मृत्यु पावला. म्हणून युधाजिताच्या भयाने त्रस्त होऊन, निर्जन वनामध्ये प्राप्त झालेली, व बालपुत्राने युक्त असलेली ही राजपत्‍नी सांप्रत आपणालाच शरण आली आहे. हे भाग्यशाली मुनीश्रेष्ठहो, आपण हिचे रक्षक व्हा. दीनाचे रक्षण केले असता, यज्ञापेक्षाही अधिक फल प्राप्त होते, असे म्हटले आहे. भयाने त्रस्त होऊन दीन झालेल्यांचे रक्षण तर विशेषच फलदायक म्हणून सांगितले आहे."

ऋषि म्हणाले, "हे कल्याणी तू तेथे निर्भयपणे वास्तव्य कर. हे पतिव्रते, तू येथे आपल्या पुत्राचे परिपालन कर. हे विशालनयने, शत्रुसंबंधाने आता तुला भीती बाळगण्याचे मुळीच कारण नाही. सौंदर्यसंपन्न पुत्राचे तू रक्षण कर. हा तुझा पुत्र राजा होईल. ह्या ठिकाणी तुला दुःख अथवा शोक कधीही प्राप्त होणार नाही."

ह्याप्रमाणे त्या मुनींनी सांगितले असता ती राणी स्वस्थ झाली. त्यांनी दिलेल्या पर्णकुटीमध्ये तिने शोकरहित होऊन वास्तव्य केले. दासी आणि विदल्ल ह्यांसह ती मनोरमा तेथे सुदर्शनाचे रक्षण करीत राहिली.


अध्याय पंधरावा समाप्त

GO TOP