|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण ऋषीणां यदुकुलसंहाराय शापः - यदुवंशाला ऋषींचा शाप - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीशुक उवाच -
( अनुष्टुप् ) कृत्वा दैत्यवधं कृष्णः सरामो यदुभिर्वृतः । भुवोऽवतारयद् भारं जविष्ठं जनयन् कलिम् ॥ १ ॥
व्यासनंदनभगवान श्री शुकदेवजी सांगतात- ( अनुष्टुप ) बळिरामासवे कॄष्णे यदुवंशासवे तसे । कौरवो पांडवो यांच्या निमित्ते भार हारिला ॥ १ ॥
दैत्यवधं कृत्वा - अनेक दैत्यांचा वध केल्यानंतर - यदुभिः वृतः - यादव बंधुबांधवांनी घेरलेले असे - सरामः कृष्णः - बलराम आणि श्रीकृणाने - जविष्ठं कलिं जनयन् - अगदी ताबडतोब घात करेल अशा प्रकारचा यादवांमध्येच आपापसात कलह उत्पन्न करून - भुवः भारं अवतारयत् - पृथ्वीचा उरला सुरलेलाही भार उतरवला. (कां केले असे ? यासाठी पहा ३ रा श्लोक) ॥ १ ॥
श्रीशुकाचार्य म्हणतात - भगवान श्रीकृष्णांनी बलराम व इतर यादवांना आपल्याबरोबर घेऊन दैत्यांचा संहार केला तसाच कौरवपांडवांमध्ये सुद्धा लवकरच एकमेकांचे प्राण घेणारा असा कलह उत्पन्न करून पृथ्वीवरील भार उतरविला. (१)
( वसंततिलका )
ये कोपिताः सुबहु पाण्डुसुताः सपत्‍नैः दुर्द्यूतहेलनकचग्रहणादिभिस्तान् । कृत्वा निमित्तमितरेतरतः समेतान् हत्वा नृपान् निरहरत् क्षितिभारमीशः ॥ २ ॥
( वसंततिलका ) ओढोनि केश सतिचे अन द्यूतयोगे त्या पांडवा दुखविले जधि कौरवांनी । त्या कारणास करुनी नृप कैक युद्धी कृष्णो वधी अन हरी भुमिभार सारा ॥ २ ॥
दुर्द्यूत-हेलनकच-ग्रहणादिभिः - खोटारडापणा करीत द्यूत खेळून, अपमान, तिरस्कार आणि शेवटी द्रौपदीचे केशाकर्षण इत्यादि प्रकारांनी - सपत्‍नैः बहु कोपिताः - दुर्योधनादि बंधूंकडून अनेक वेळा प्रकुपित केले गेले असे - ये पाण्डुसुताः - पंडुपुत्र पांच पांडवांना - तान् निमित्तं कृत्वा - निमित्त करून - समेतान् नृपान् इतरेतरतः हत्वा - भारत युद्धासाठी एकत्र झालेल्या राजांना एकमेकांच्या हस्ते मारवून - ईशः क्षितिभारं निरहरत् - परमेश्वर श्रीकृणाने पृथ्वीचा भार नाहीसा केला. ॥ २ ॥
कौरवांनी कपटाने द्यूत खेळून, निरनिराळ्या प्रकारे अपमान करून, तसेच द्रोपदीचे केस ओढणे इत्यादी अत्याचार करून, पांडवांना अतिशय क्रोध उत्पन्न केला आणि त्यांनाच निमित्त करून, भगवंतांनी दोन्ही बाजूंनी एकत्र आलेल्या राजांना मारून पृथ्वीचा भार हलका केला. (२)
भूभारराजपृतना यदुभिर्निरस्य
गुप्तैः स्वबाहुभिरचिन्तयदप्रमेयः । मन्येऽवनेर्ननु गतोऽप्यगतं हि भारं यद् यादवं कुलमहो अविषह्यमास्ते ॥ ३ ॥
रक्षोनि पांडव स्वयेचि तयां कराने मारीयले नृप तरी बहुभार राही । हा वंश तो अजयची परी राहिला नी तो भार कायमचि या भुमिसी उरे कि ॥ ३ ॥
स्वबाहुभिः गुप्तैः यदुभिः - आपल्या बाहुबलाने संरक्षित अशा यादवांकडून - भूभारराजपृतना निरस्य - भूमीस भार बनलेल्या क्षत्रिय राजांच्या सेनांचा संहार करून - अप्रमेयः अचिन्तयत् - ज्याचे स्वरूप व ज्याचा हेतु याचा अंदाजच येऊ शकणार नाही असा परमात्मा श्रीकृष्ण विचार करू लागला - अवनेः भार गतः अपि - पृथ्वीचा बराचसा भार नाहीसा झाला तरी - ननु अगतं हि भारं मन्ये - जणूं काही हा भार निश्चयपूर्वक कमी झाला असे अजून तरी वाटत नाही - अहो यादवकुलं अविषह्यं आस्ते - कारण इतर कोणासही आटोपणार नाहीत असे हे असह्य यादवकुल अजून पृथ्वीवरच आहे. ॥ ३ ॥
आपल्या बाहुबळावर सुरक्षित असलेल्या यदुवंशियांकडून राजे आणि त्यांच्या सेनेचा नाश करून पृथ्वीवरील भार नष्ट केल्यानंतर कोणत्याही प्रमाणांनी न कळणार्‍या श्रीकृष्णांनी विचार केला की, एकापरीने पृथ्वीवरील भार नाहीसा झाला तरी जोवर अजिंक्य यादवकुळ जिवंत आहे, तोवर तो पूर्णपणे नाहीसा झाला नाही, असेच मला वाटते. (३)
नैवान्यतः परिभवोऽस्य भवेत् कथञ्चिन्
मत्संश्रयस्य विभव उन्नहनस्य नित्यम् । अन्तः कलिं यदुकुलस्य विधाय वेणु स्तम्बस्य वह्निमिव शान्तिमुपैमि धाम ॥ ४ ॥
केला विचार हरिने मम आश्रयाने हे मातले यदुविरो धन शक्ति योगे । वंशाग्नि जै भडकतो तई पेटवोनी होईल शांत मग मी निज धाम पावे ॥ ४ ॥
नित्यं विभव उन्नहनस्य - उत्कर्षाच्या संपन्नतेने सदैव उच्छृंखल झालेल्या - मत्संश्रयस्य अस्य - आणि वर ज्यांना माझा आश्र आहे अशा या यादवकुलाचा - अन्यतः कथंचित् - अन्य कोणत्याही मार्गाने - परिभवः न एव भवेत् - पराजय होणे शक्यच नाही - वेणुस्तम्बस्य वह्निम् इव - म्हणून बांबूंच्या बेटांतील बांबू जसे एकमेकांच्या घर्षणाने होणार्‍या अग्निप्रमाणे - यदुकुलस्य अन्तः कलिं विधाय - यदुकुलातच आपापसात कलह उत्पन्न करून - शान्तिम् उपैमि - मी उपशम पावेन (असा विचार केला) ॥ ४ ॥
हा यदुवंश माझ्या आश्रयामुळे आणि विशाल वैभवामुळे उन्मत्त झाला आहे याचा दुसर्‍या कोणाकडूनही कोणत्याही प्रकारे पराजय होणे शक्य नाही म्हणून बांबूच्या बेटामध्ये ते एकमेकांवर घासल्यामुळे उत्पन्न होणार्‍या अग्नीप्रमाणे या यदुवंशामध्येसुद्धा परस्पर कलह उत्पन्न करून त्यांचा नाश करावा त्यानंतरच माझे येथील काम संपेल आणि मी आपल्या परमधामाकडे जाईन. (४)
( अनुष्टुप् )
एवं व्यवसितो राजन् सत्यसङ्कल्प ईश्वरः । शापव्याजेन विप्राणां संजह्रे स्वकुलं विभुः ॥ ५ ॥
( अनुष्टुप ) सत्यसंकल्प तो कॄष्ण निश्चयो करुनी मनी । द्विजशाप रचोनीया स्वधामा सर्व आणिले ॥ ५ ॥
राजन् ! एवं व्यवसितः - हे परिक्षित राजा ! याप्रमाणे निश्चय करून - सत्यसंकल्पः ईश्वरः - सत्याचाच संकल्प करणारा तो श्रीकृष्ण - विप्राणां शापव्याजेन - ब्राह्मणांच्या शापाचे निमित्त करून - विभुः स्वकुलं संजह्रे - सर्वशक्तिमान प्रभूने स्वकुलाचा संहार करविला. ॥ ५ ॥
राजन ! सर्वशक्तिमान आणि सत्यसंकल्प भगवंतांनी आपल्या मनात असा निश्चय करून ब्राम्हणांच्या शापाचे निमित्त करून, आपल्याच वंशाचा संहार केला. (५)
स्वमूर्त्या लोकलावण्य निर्मुक्त्या लोचनं नृणाम्
गीर्भिस्ताः स्मरतां चित्तं पदैस्तान् ईक्षतां क्रियाः ॥ ६ ॥ आच्छिद्य कीर्तिं सुश्लोकां वितत्य ह्यञ्जसा नु कौ । तमोऽनया तरिष्यंतीति अगात् स्वं पदमीश्वरः ॥ ७ ॥
स्वमूर्ति लोकलावण्य लोचने वाणिही मधु । उपदेश करी दिव्य मधुरा वाणिने पहा ॥ स्मरता हरि तो चित्त त्रिलोकसुंदरो पदा । पाहती पदचिन्हाते लागती नित्य ध्यावया ॥ ६ ॥ पसरी यशकिर्तीते सुकवी गाति कैक ते । कार्यपूर्ण करोनिया स्वधामा कृष्ण पातले ॥ ७ ॥
नृणां लोचनं - सर्व जनांचे नेत्र - लोकलावण्यनिर्मुक्त्या - निसर्गातील कोणतेही सौंदर्य ज्याच्यापुढे नीरस, फिके वाटावे - स्वमूर्त्या आच्छिद्य - अशा आपल्या सर्वांगसुंदर सगुण मूर्तीत साठवून - ताः स्मरतां गीर्भिः आच्छिद्य - सुंदर सुंदर उपदेशांनी भरलेल्या गीतांनी भक्तांचे चित्त सदा त्या उपदेशांमध्येच निरत राहील अशी व्यवस्था करून - पदैः तानि ईक्षतां क्रियाः आच्छिद्य - जेथे जेथे आपला संचार झाला (जी जी कर्मे केली) तेथे तेथे उमटलेल्या पडसादांनी सर्वांच्या क्रिया स्तब्ध करीत - कौ सुश्लोकां वितत्य - या पृथ्वीवर आपली कीर्ति प्रसृत करून - अनया हि - आपल्या कीर्तीनेच - तमः अंजसा नु तरिष्यन्ति इति - आपले भक्त अज्ञानरूपी अंध्काराचा सागर सहज तरून जातील असा विचार करून - ईश्वरः स्वं पदं अगात् - श्रीकृष्ण आपल्या वैकुंठाला निघून गेला. ॥ ६-७ ॥
त्रैलोक्याला सौंदर्य प्रदान करणार्‍या आपल्या सौंदर्यसंपन्न श्रीविग्रहाने त्यांनी सगळ्यांच्या नजरा आपल्याकडेच आकर्षित करून घेतल्या होत्या त्यांनी आपल्या दिव्य वाणीने तिचे स्मरण करणार्‍यांचे चित्त आपल्याकडे खेचून घेतले होते आणि त्यांच्या चरणकमलांनी ती पाहाणार्‍यांच्या सर्व क्रिया थांबवल्या होत्या. अशा रीतीने सहजपणे त्यांनी उत्तम कीर्तीचा विस्तार पृथ्वीवर केला येथील लोक, कवींनी वर्णन केलेल्या माझ्या या कीर्तीचे गायन, श्रवण आणि स्मरण करूनच या अज्ञानरूप अंधकारातून सुलभ रीतीने बाहेर येतील याप्रमाणे योजना करून श्रीकृष्णांनी आपल्या धामाकडे प्रयाण केले. (६-७)
श्रीराजोवाच -
ब्रह्मण्यानां वदान्यानां नित्यं वृद्धोपसेविनाम् । विप्रशापः कथमभूद् वृष्णीनां कृष्णचेतसाम् ॥ ८ ॥
राजा परीक्षीताने विचारले - द्बिजभक्त यदूवंश उदार वृद्धसेवक । कृष्णासी असता चित्त शाप त्यांना कसा मिळे ॥ ८ ॥
ब्रह्मण्यानां वदान्यानां - ब्राह्मणांचा मान राखणारे व दानधर्मात उदार वृत्तिचे असणारे - नित्यं वृद्धोपसेविनां - वृद्ध अनुभवी जनांची मनोभावे सेवा करणारे - कृष्णचेतसां वृष्णिनां - आणि कृष्णाचे भक्त असलेले सर्व वृष्णीकुलांतील यादव यांना - विप्रशापः कथं अभूत् - ब्राह्मणांचा शाप कसा काय झाला ? ॥ ८ ॥
परीक्षिताने विचारले भगवन ! यदुवंशी तर ब्राम्ह्मणभक्त होते, उदार होते, तसेच वृद्धांची नेहमी सेवा करणारे होते शिवाय त्यांचे चित्त भगवान श्रीकृष्णांचे ठायी जडलेले होते असे असता ब्राह्मणांनी त्यांना शाप का दिला ? (८)
यन्निमित्तः स वै शापो यादृशो द्विजसत्तम ।
कथं एकात्मनां भेद एतत् सर्वं वदस्व मे ॥ ९ ॥
रूप नी कारणे त्याची कशी ते सांगणे अम्हा । स्वामी कृष्ण असोनिया यादवी माजली कशी ? ॥ ९ ॥
द्विजसत्तम ! यन्निमित्तः स वै शापः - हे ब्राह्मणश्रेष्ठ शुक महाराज ! खरेच, कोणत्या निमित्ताने बरं हा शाप - यादृशः कथं एकात्मनां भेदः - त्याचे स्वरूप कशा प्रकारचे होते की बंधुत्वभावाने नांदणार्‍या यादम्=वांमध्ये मतभेद झाले - एतत् सर्वं मे वदस्व - हे सर्व आपण मला सांगा. ॥ ९ ॥
हे विप्रवर ! त्या शापाचे कारण काय होते ? तसेच त्याचे स्वरूप काय होते ? सर्व एकजूट असलेल्या त्यांच्यात फूट कशी पडली ? हे सर्व आपण मला सांगावे. (९)
श्रीशुक उवाच -
( वसंततिलका ) बिभ्रद्‍ वपुः सकलसुंदरसन्निवेशं कर्माचरन्‌ भुवि सुमङ्गलमाप्तकामः । आस्थाय धाम रममाण उदारकीर्तिः संहर्तुमैच्छत कुलं स्थितकृत्यशेषः ॥ १० ॥
श्री शुकदेवजी सांगतात- ( वसंततिलका ) कृष्णो रुपो सकलसुंदरसारसर्व कल्याणिआचरण तो हरि वर्तला तै । तो पूर्णकाम, रमला अन कीर्ति स्थापी संहार होय सगळा उपचार हा की ॥ १० ॥
सकलसुंदरसंनिवेशं वपुः बिभ्रत् - सर्वच सुंदर वस्तू जिथे एकवटल्या आहेत असे रूप धारण करणारा - भुविः सुमंगलं कर्म आचरन् - या पृथ्वीतलावर मंगलमय कर्मे करणारा - आप्तकामः - कृतकार्य असलेला धाम आस्थाय रममाणः - कर्तव्यकर्मे चोखपणे बजावून इतरांस तसे करावयास लावणारा - उदारकीर्तिः - उद्धारक म्हणून ज्याची कीर्ति झाली आहे अशा त्या श्रीक्ष्ष्णाने - स्थितकृत्यशेषः - अवतारकार्य किंचित उरले म्हणून - कुलं संहर्तुम् ऐच्छत - यादवकुलाचा संहार करण्याची इच्छा केली. ॥ १० ॥
श्रीशुक म्हणाले - ज्यामध्ये सर्व सुंदर पदार्थांचा समावेश होता, असे शरीर धारण करून श्रीकृष्णांनी पृथ्वीवर कल्याणकारी कर्मे केली ते उदारकीर्ती पूर्णकाम प्रभू द्वारकाधामात रममाण होऊन राहिले आता त्यांनी आपल्या कुलाचा नाश करण्याचे ठरविले कारण पृथ्वीवरील भार उतरविण्याचे एवढेच कार्य आता शिल्लक राहिले होते. (१०)
कर्मानि पुण्यनिवहानि सुमङ्गलानि
गायत् जगत् कलिमलापहराणि कृत्वा । कालात्मना निवसता यदुदेवगेहे पिण्डारकं समगमन् मुनयो निसृष्टाः ॥ ११ ॥ ( अनुष्टुप् ) विश्वामित्रः असितः कण्वो दुर्वासा भृगुः-अङ्‌गिराः । कश्यपो वामदेवो-अत्रिः वसिष्ठो नारदादयः ॥ १२ ॥
ते पूण्यकार्य हरिने सकलार्थ केले जे गायिता कलिमलो मुळि नष्ट होतो । नी आज कालरुप घेउनि राहि तेथे श्रीउग्रसेन नॄपच्या निज द्वारकेसी ॥ ११ ॥ ( अनुष्टुप ) विश्वामित्रोऽसितो कण्व दुर्वास भृगु अंगिरा । कश्यपो वामदेवो नी वसिष्ठ अत्रि नारद । निरोप द्यावया आले पिंडकारण्यि तेधवा ॥ १२ ॥
गायत् जगत् कलिमल अपहराणि - भजनादि सेवेत रत असणार्‍या सर्वांचे दोष हरण करणारी - सुमंगलानि - शुभ असलेली - पुण्यनिवहानि कर्माणि - पुण्य संचय करविणारी कृत्ये - यदुदेवगेहे कृता - यदुनाथाच्या घरी करून झाल्यानंतर - कालात्मना निवसता - कालस्वरूप परमेश्वराने (श्रीकृष्णाने) - विसृष्टाः मुनयः - अनुज्ञा दिलेले ऋषि - पिण्डारकं समगमन् - पिण्डारक क्षेत्राला गेले. ॥ ११ ॥ पिण्डारक क्षेत्रास गेलेल्यांची नावे - विश्वामित्रः असितः कण्वः दुर्वासाः भृगुः अंगिराः कश्यपः वामदेवः अत्रिः वसिष्ठः नारदादयः मुनयः पिण्डारकं समगमन् - विश्वामित्र, असित, कणव, दुर्वास, भृगु, अंगिरा, कश्यप, वामदेव, अत्रि, वसिष्ठ आणि नारदादि ऋषि पिण्डारकास गेले. ॥ १२ ॥
श्रीकृष्णांनी अशी परम मंगलमय आणि पुण्यमय कर्मे केली की ज्यांचे गायन करणार्‍या लोकांचे कलियुगामुळे होणारे सर्व दोष नष्ट व्हावेत आता वसुदेवांच्या घरी, काळरूपाने निवास करणार्‍या त्यांनी पाठविल्यावरून विश्वामित्र, असित, कण्व, दुर्वास, भृगू, अंगिरा, कश्यप, वामदेव, अत्री, वसिष्ठ, नारद इत्यादी ऋषी पिंडारक क्षेत्री गेले. (११-१२)
क्रीडन्तः तान् उपव्रज्य कुमारा यदुनंदनाः ।
उपसङ्गृह्य पप्रच्छुः अविनीता विनीतवत् ॥ १३ ॥ ते वेषयित्वा स्त्रीवेषैः साम्बं जाम्बवतीसुतम् । एषा पृच्छति वो विप्रा अन्तर्वत्‍न्यसितेक्षणा ॥ १४ ॥ प्रष्टुं विलज्जती साक्षात् प्रब्रूतामोघदर्शनाः । प्रसोष्यंती पुत्रकामा किंस्वित् सञ्जनयिष्यति ॥ १५ ॥
उदंड यदुपुत्रो ते खेळता एकदा तिथे । स्त्रियेचा वेष घेवोनि पातला सांब तेधवा ॥ १३ ॥ आले नी नमुनी खोटा प्रश्न त्यांनी विचारिला । कामाक्षी पुसणे इच्छी परी गर्भार लाजते ॥ १४ ॥ अगाध तुम्हि तो ज्ञानी इच्छीते पुत्रची मनीं । प्रसवो जवळी आला वदावे काय होइल ॥ १५ ॥
ते यदुनंदनाः कुमाराः क्रीडन्तः - क्रीडा करणारे यादवपुत्र कुमार एकदा खेळत खेळत - जाम्बवतीसुतं साम्बं स्त्रीवेषैः वेषयित्वा - कृष्णपत्‍नी जांबवतीचा साम्ब पुत्राला स्त्रीवेष घालून - तान् उपव्रज्य - त्या ऋषिवर्यांकडे जाऊन - अविनीताः विनीतवत् उपसंगृह्य प्रपच्छुः - अजिबात विनय भाव नसतांही नम्रतेचा आव आणून, ऋशिंच्या पाया पडून त्यांना विचारले - हे अमोघदर्शनाः विप्राः - कशाचेही अचूक ज्ञान असणार्‍या हे श्रेष्ठ ब्राह्मणांनो ! - एषा असितेक्षणा अन्तर्वत्‍नीः - ही काळेभोर नेत्र असणारी स्त्री गरोदर आहे, - पुत्रकामा अस्ति - आपल्याला पुत्र व्हावा अशी तिची इच्छा आहे, - प्रसोष्यन्ती - आणि तिचा प्रसूत्काळ जवळ आला आहे, अशी ती - साक्षात् प्रष्टुं विलज्जति - स्वतः प्रत्यक्ष विचारण्यास लाजत असल्यामुळे - वः पृच्छति - आम्हाला पुढें करून विचारत आहे - कृपया प्रब्रूत, किंस्वित् संजनयिष्यति - कृपा करून सांगा बरे, हिच्या उदरी कोणते संतान होणार आहे ? ॥ १३-१५ ॥
एके दिवशी यदुवंशातील काही उद्धट कुमार खेळतखेळत त्यांच्याजवळ गेले त्यांनी खोटीच नम्रता धारण करून त्यांच्या चरणी प्रणाम करून विचारले. जांबवतीनंदन सांबाला स्त्रीचा वेष देऊन तिला त्यांच्याकडे नेऊन त्यांनी विचारले, "ब्राह्मणांनो ! ही डोळ्यांत काजळ घातलेली सुंदर स्त्री गर्भवती आहे ती आपणास एक गोष्ट विचारू इच्छिते परंतु ते स्वतः विचारण्यास लाजत आहे आपले ज्ञान, अबाधित आहे पुत्र व्हावा अशी हिची इच्छा आहे आणि आता हिच्या प्रसूतीची वेळ जवळ आली आहे तर हिला काय होईल, हे आपण सांगावे". (१३-१५)
एवं प्रलब्धा मुनयः तान् ऊचुः कुपिता नृप ।
जनयिष्यति वो मंदा मुसलं कुलनाशनम् ॥ १६ ॥
नृपा ! ते इच्छीती पुत्र मुनीला फसवावया । बोलले मुनि क्रोधोनि होइल मुसळो हिला । तुमच्या कुळिचा सर्व करील नाश जे पहा ॥ १६ ॥
हे नृप ! एवं प्रलब्धाः - हे राजा ! याप्रमाणे वंचना (टिंगल) केल्यामुळे - कुपिताः मुनयः तान् ऊचुः - क्रुद्ध झालेले ते मुनि त्या यदुकुमारांस म्हणाले - मन्दाः, वः कुलनाशनं मुसलं जनयिष्यति - हे मंदबुद्धि कुमारांनो, ऐका तर, हिच्या उदरी तुमच्या कुलाचा सर्वनाश करनारे मुसळ जन्मास येईल. ॥ १६ ॥
परीक्षिता ! त्या कुमारांनी जेव्हा त्यांची अशी चेष्टा केली, तेव्हा रागावून ते म्हणाले, "मुर्खांनो ! याला तुमच्या कुळाचा नाश करणारे मुसळ होईल". (१६)
तत् श्रुत्वा ते अतिसंत्रस्ता विमुच्य सहसोदरम् ।
साम्बस्य ददृशुः तस्मिन् मुसलं खल्वयस्मयम् ॥ १७ ॥
मुनिंचे ऐकता शब्द भिले सर्वचि पुत्र ते । सांबाचे फेडिता वस्त्र लोहाचे मुसळो निघे ॥ १७ ॥
तत् श्रुत्वा - तो भयंकर असा शाप ऐकून - अतिसंत्रस्ताः ते - अत्यंत भीतीग्रस्त झालेले ते यदुकुमार - सांबस्य उदरं सहसा विमुच्य - स्त्रीवेष घेतलेल्या सांबाच्या उदराला गुंडाळलेले वस्त्र सोडले - तस्मिन् खलु - आणि त्यात खरोखरच - अयस्मयं मुसलं ददृशुः - त्यांना एक लोखंडाचे मुसळ दिसले. ॥ १७ ॥
मुनींचे हे म्हणणे ऐकल्यानंतर ते कुमार अतिशय भ्याले त्यांनी ताबडतोब सांबाच्या पोटावरील कपडे काढून पाहिले, तर खरोखर तेथे त्यांना एक लोखंडी मुसळ दिसले. (१७)
किं कृतं मंदभाग्यैर्नः किं वदिष्यंति नो जनाः ।
इति विह्वलिता गेहान् आदाय मुसलं ययुः ॥ १८ ॥
वदले केवढा झाला अनर्थ हा । मुसळा घेतले आले सर्वची द्वाराकापुरी ॥ १८ ॥
मंदभाग्यैः वयं किं कृतः ? - आम्ही अभागी हे काय करून बसलो - नः जनाः नः किं वदिष्यंति - आमचेच यादव गण आता आम्हाला काय म्हणतील ? - इति विह्वलिताः ऊचुः - व्याकुळ झालेले ते अशा प्रकारे आपसात बोलत बोलत - मुसलं आदाय गेहान् ययुः - ते मुसळ भेऊन द्वारकेस आले. ॥ १८ ॥
ते म्हणू लागले, "आम्ही अभागी हे काय करून बसलो ? आता लोक आम्हांला काय म्हणतील ?" याप्रमाणे व्याकूळ होऊन ते मुसळ घेऊन आपल्या घरी गेले. (१८)
तच्चोपनीय सदसि परिम्लानमुखश्रियः ।
राज्ञ आवेदयां चक्रुः सर्वयादव सन्निधौ ॥ १९ ॥
म्लानमुख असे झाले सभी मुसळ घेवोनि । वदले उग्रसेनाला घडले सर्व जे तसे ॥ १९ ॥
तत् च सदसि उपनीय - नंतर ते मुसळ राजसभेत आणून - परिम्लानमुखश्रियः - मुखें म्लान झालेल्या अशा त्या यदुकुमारांनी - सर्वयादवसन्निधौ - सर्व यादवांसमक्ष - राज्ञे आवेदयांचक्रुः - उग्रसेन राजाला घडलेली सर्व हकीकत सांगितली. ॥ १९ ॥
यावेळी त्यांचे चेहरे फिके पडले होते ते यादवांच्या सभेत गेले आणि ते मुसळ तेथे ठेवून राजा उग्रसेनांना त्यांनी सगळी घटना सांगितली. (१९)
श्रुत्वा अमोघं विप्रशापं दृष्ट्वा च मुसलं नृप ।
विस्मिता भयसंत्रस्ता बभूवुः द्वारकौकसः ॥ २० ॥
ऐकता शापवाणी ती विस्मीत भयभीतही । जाहले लोक ते सारे द्विजवाक्य खरे घडे ॥ २० ॥
नृप ! अमोघं विप्रशापं श्रुत्वा - हे राजा ! कधीही खोटा होऊ शकत नाही असा ऋषीचा शाप ऐकून - मुसलं दृष्ट्वा च - आणि ते मुसळ पाहून - द्वारकौकसः विस्मिताः - सर्व द्वारकावासी अतिशय आश्चर्यचकित झाले - भयसंत्रस्ताः बभूवुः - आणि भयाने संत्रस्त झाले. ॥ २० ॥
राजन ! जेव्हा द्वारकेतील लोकांनी ब्राम्ह्मणांच्या शापाचे वृत्त ऐकले आणि आपल्या डोळ्यांनी ते मुसळ पाहिले, तेव्हा ते आश्चर्यचकित व भयभीत झाले कारण ब्राह्मणांचा शाप कधी व्यर्थ जात नाही, हे त्यांना माहीत होते. (२०)
तं चूर्णयित्वा मुसलं यदुराजः स आहुकः ।
समुद्रसलिले प्रास्यत् लोहं चास्यावशेषितम् ॥ २१ ॥
उग्रसेने मुसळाचे केले ते पीठ पीठ नी । राहिले तुकडे सर्व समुद्रीं फेकलें पहा ॥ कृष्णाला उग्रसेनाने कांहीच पुसले नसे ॥ २१ ॥
सः आहुकः यदुराजः - त्या उग्रसेन राजाने - तत् मुसलं चूर्णयित्वा - त्या मुसळाचे पीठ करविले आणि ते चूर्ण व - तत् अस्य अवशेषितं लोहं च - अवशिष्ट (उरलेल्या) लोकंड्याच्या तुकड्यासकट - समुद्रसलिले प्रास्यत् - सर्व समुद्रांत फेकून दिले. ॥ २१ ॥
यदुराज उग्रसेनांनी त्या मुसळाचा भुगा केला आणि तो व लोखंडाचा राहिलेला तुकडा समुद्रात फेकून देवविला. (२१)
कश्चिन् मत्स्योऽग्रसीत् लोहं चूर्णानि तरलैस्ततः ।
उह्यमानानि वेलायां लग्नान्यासन् किलैरकाः ॥ २२ ॥
माशाम्नी गिळिले खंड किनारी पातला चुरा । कांही दिनात त्याचेची उगवे तीक्ष्ण ते तॄण ॥ २२ ॥
कश्चित् मत्स्य लोहं अग्रसीत् - कोण्या एका माशाने तो लोखंडाचा तुकडा गिळला - ततः तरलैः उह्यमानानि चूर्णानि - व ते चूर्ण समुद्राच्या लाटांनी सरकत सरकत - वेलायां लग्नानि - समुद्र किनार्‍यावर लागले, आणि - एरकाः किल आसन् - त्या चूर्णाला तीक्ष्ण टोके असणार्‍या गवताचे स्वरूप प्राप्त झाले. ॥ २२ ॥
तो लोखंडाचा तुकडा एका मासळीने गिळला आणि तो चुरा लाटांबरोबर वाहात वाहात समुद्राच्या किनार्‍यापर्यंत आला. थोड्याच दिवसात तो लव्हाळ्यांच्या रूपाने उगवला. (२२)
मत्स्यो गृहीतो मत्स्यघ्नैः जालेनान्यैः सहार्णवे ।
तस्य उदरगतं लोहं स शल्ये लुब्धकोऽकरोत् ॥ २३ ॥
व्याधे पकडिता मासे जाळ्यात त्याही मासळ्या । लागल्या गिळिले ज्यांनी तुकडॆ मुसळाचिये ॥ २३ ॥
मत्स्यघ्नैः अन्य मत्स्यः सहितः - मासे पकडण्यार्‍या कोळ्यांनी इतर माशांबरोबर लोखंडाचा तुकडा गिळलेला मासही पकडला - तस्य उदरगतं लोहं - त्या माशाच्या उदरात सांपडलेला लोखंड्याचा तुकडा - सः लुब्धकः शल्ये अकरोत् - एका पारध्याने आपल्या बाणाच्या टोकाला लावला. ॥ २३ ॥
मासे पकडण्यार्‍या कोळ्यांनी समुद्रात इतर माशांबरोबर या माशालाही पकडले त्याच्या पोटात जो लोखंडाचा तुकडा होता, तो जरा नावाच्या व्याधाने आपल्या बाणाच्या टोकाशी जोडला. (२३)
भगवान् ज्ञातसर्वार्थ ईश्वरोऽपि तद् अन्यथा ।
कर्तुं नैच्छद् विप्रशापं कालरूप्यन्वमोदत ॥ २४ ॥
समर्थ असुनी कृष्ण शांतची राहिला तदा । काळरूप अशा कृष्णे शापाला अनुमोदिले ॥ २४ ॥
भगवान् ज्ञात सर्वार्थः - श्रीकृष्ण भगवंताला हे सर्व समजले होतेच पण - ईश्वरः अपि सन् - स्वतः सर्वसमर्थ असूनही - विप्रशापं अन्यथा कर्तुं न ऐच्छत् - त्याने विप्रांचा शाप अन्यथा व्हावा अशी इच्छा केली नाही. - कालरूपी तत् अनुमोदत - तो शाप संहाररूपी काळ झाला असल्यामुळे त्याने त्याला अनुमोदनच दिले. ॥ २४ ॥
भगवंतांना सर्व काही माहीत होते हा शाप ते उलटवू शकत होते परंतु असे करणे त्यांना योग्य वाटले नाही कालरूपधारी प्रभूंनी ब्राह्मणांच्या शापाला संमतीच दिली. (२४)
इति श्रीमद्‍भागवते महापुराणे पारमहंस्यां |