• मुखपृष्ठ
• षड्‍दर्शने
  • ब्रह्मसूत्रे
    • प्रस्तावना
    • मराठी अनुवाद
  • न्यायशास्त्र
  • वैशेषिक
  • सांख्यशास्त्र
  • योगशास्त्र
  • पूर्वमीमांसा
• आपले वेद
  • प्रस्तावना
  • ऋग्वेद
  • कृष्ण यजुर्वेद
  • शुक्ल यजुर्वेद
  • सामवेद
  • अथर्ववेद
• आपली उपनिषदे
  • प्रस्तावना
  • दशोपनिषदे
  • वैष्णव उपनिषदे
  • शैव उपनिषदे
  • शाक्त उपनिषदे
  • सामान्य उपनिषदे
  • संन्यास उपनिषदे
  • योगोपनिषदे
• आपली पुराणे
  • श्रीमद्‌भागवतपुराण
  • श्रीगर्गसंहिता
  • विष्णुपुराण
  • देविपुराण
  • अग्निपुराण
  • ब्रह्मवैवर्तपुराण
  • शिवमहापुराण
  • हरिवंशपुराण
• रामायण
• आपले संत
  • श्रीज्ञानेश्वर
    • श्रीज्ञानेश्वरी
    • अमृतानुभव
    • चांगदेवपासष्टी
    • सार्थ हरिपाठ
    • श्रीज्ञानेश्वर चरित्र
  • श्रीरामदासस्वामी
    • श्रीदासबोध
    • भीमरूपी स्तोत्रे
    • करुणा स्तोत्रे
    • बारा ओव्याशते
    • आत्माराम
    • आत्माराम-विवरण
    • मनाचे श्लोक
    • मनाचे श्लोक - विवरण
    • अभंग मनोबोध
  • श्रीमुकुंद महाराज
  • श्रीएकनाथ महाराज
    चतु:श्र्लोकी भागवत

    • श्रीएकनाथी भागवत
    • भावार्थ रामायण
    • एकनाथ गाथा
    • चतु:श्लोकी भागवत
    • शुष्काष्टक
    • आनंद लहरी
    • हस्तमालक
    • स्वात्मसुख
    • हरिपाठ
  • नामदेव महाराज
  • श्रीतुकाराम महाराज
  • श्रीहंसराजस्वामी
    • आगमसार
    • लघुवाक्यवृत्ति
    • सदाचार
    • वेदेश्वरी
  • श्रीधरस्वामी(नाझरे)
    • पांडवप्रताप
    • रामविजय
    • हरिविजय
    • शिवलीलामृत
  • कृष्णदयार्णव
  • श्रीमत् शंकराचार्य
    • अद्वैतानुभुति
    • दशश्लोकी
      
      
    • योगतारावली
    • सौंदर्यलहरी
    • वाक्यसुधा
    • विवेकचूडामणि
• श्रीब्रह्मचैतन्य
• स्तोत्राणि
  • प्रस्तावना
  • श्रीविष्णुसहस्रनाम
  • श्रीगणेश
  • श्रीराम
  • श्रीकृष्ण
  • श्रीशिव
  • श्रीगायत्री
  • श्रीललितात्रिपुरसुंदरी
  • श्रीलक्ष्मी
  • श्रीसरस्वती
  • श्रीदुर्गा
• सूक्तानि
  • प्रस्तावना
  • पुरुषसूक्तम्
  • श्रीसूक्तम्
  • नारायणसूक्तम्
  • विष्णुसूक्तम्
  • अग्निसूक्तम्
  • नासदीयसूक्तम्
  • नवग्रहसूक्तम्
  • नक्षत्रसूक्तम्
  • हिरण्यगर्भसूक्तम्
  • देवीसूक्तम्
  • दुर्गासूक्तम्
  • सरस्वतीसूक्तम्
  • मेधासूक्तम्
  • भूसूक्तम्
• संकीर्ण ग्रंथ
  • विविधा गीता
    • प्रस्तावना
    • भगवद्‍गीता गीता
    • आदिमाया गीता
    • अवधूत गीता
    • अष्टावक्र गीता
    • ईश्वर गीता
    • उद्धव गीता
    • गणेश गीता
    • देविगीता
    • रामगीता
    • शिवगीता
  • रुद्रार्थ
  • सनत्सुजातीय
  • पंचदशी
    • प्रस्तावना
    • १-तत्त्वविवेकः
    • २-भूतविवेकः
    • ३-पञ्चकोषविवेकः
    • ४-द्वैतविवेकः
    • ५-महावाक्यविवेकः
    • ६-चित्रदीपः
    • ७-तृप्तिदीपः
    • ८-कूटस्थ दीपः
    • ९-ध्यानदीपः
    • १०-नाटक दीपः
    • ११-ब्रह्मानन्दे योगानन्दः
    • १२-ब्रह्मानन्दे आत्मानन्दः
    • १३-ब्रह्मानन्दे अद्वैतानन्दः
    • १४-ब्रह्मानन्दे विद्यानन्दः
    • १५-ब्रह्मानन्दे विषयानन्दः
  • नारद भक्तिसूत्रे
  • शांडिल्य भक्तिसूत्रे
  • विवेकचूडामणि
• शब्दशोध
• संपर्क

श्रीमद् भागवत पुराण
दशमः स्कन्धः
त्रयोत्रिंशोऽध्यायः

महारासवर्णनं; परीक्षित्कृत शंकायाः शुकद्वारा समाधानं च -

महारास -

विवरण :- 'स्त्रीरत्न' असा गोपींचा उल्लेख केला आहे. तो का ? गोपी सामान्य संसारी स्त्रिया होत्या. पण कृष्णावरची त्यांची भक्ती अनन्यसाधारण होती. रासक्रीडेसाठी त्या यमुनातीरी आल्या, ते जादूने मोहित झाल्याप्रमाणे, मुरलीचा सुस्वर ध्वनी ऐकून, खेचल्याप्रमाणे, भारल्याप्रमाणे. श्रीकृष्णाच्या विरहाने दुःखी होऊन त्या वेडयापिशा, सैरभैर झाल्या आणि पुन्हा त्याचे दर्शन झाल्यावर त्यांनी त्याचेभोवती क्रीडेसाठी फेर धरला. आपला संसार, पति, मुलेबाळे यांना सोडून कृष्णाच्या भक्तीत त्या रममाण झाल्या म्हणून त्या 'स्त्रीरत्ने' फेर धरताना त्यांनी आपले हात एकमेकीत गुंफून ठेवले, का ? कदाचित तो पुन्हा आपल्याला सोडून जाऊ लागला, तर त्यास अडविता यावे म्हणूनहि असेल. कृष्णाने यावेळी अनेक रूपे धारण केली. कारण तो केवळ 'योगीश्वर' (योग्यांचा ईश्वर) नव्हता; तर 'योगेश्वर' (योगाचा ईश्वर) होता. योगमायेने तो बहुशरीरी बनू शकत होता. त्यामुळे अशी शरीरे धारण करणे त्यास अशक्य नव्हते. तो दोघींच्या मध्ये एक अशा रूपात उभा राहिला; त्यामुळे प्रत्येकीला कृष्णाने आपल्यालाच आलिंगन दिले आहे असे वाटले. (हे कृष्णाचे चातुर्य.) (२-४)

विवरण :- 'गायन्त्यः कृष्णवध्वः' - (क्रीडा करताना गाणार्‍या कृष्णवधू) असा उल्लेख मुद्दाम केला असावा. 'भावैः पुरुषान् (पतिं) बध्नाति इति वधूः ।' पतीला आपल्या पाशात बांधणारी ती वधू. कृष्णाला पति समजून आपल्या प्रेमपाशात गोपींनी बांधून ठेवले होते. आपला प्रपंच विसरून त्या त्याच्याशी समरस, एकरूप झाल्या होत्या. म्हणून त्यांना 'गोपवधू' न म्हणता 'कृष्णवधू' असे संबोधिले. रासक्रीडा करताना मेघमंडळामध्ये जशा विजा चमकाव्या, तशा गोपी शोभू लागल्या, असे वर्णन ही पूर्णोपमा आहे, असे म्हणता येईल. कृष्ण सावळा, तोही अनेक रूपात; म्हणून काळ्या मेघमंडळाप्रमाणे. गोपी गोर्‍या व तेजस्वी, चपळपणे नृत्य करणार्‍या; म्हणून त्या विजांप्रमाणे. नृत्यामुळे आलेले सर्वांच्या शरीरावरील स्वेदबिंदु मेघांच्या तुषाराप्रमाणे आणि त्यांनी गाइलेली गीते म्हणजे मेघांचे गर्जन (अर्थात मधुर, सुस्वर.) या सर्व वर्णनांमुळे समर्पक शब्दयोजनेमुळे संपूर्ण दृश्य नजरेसमोर उभे रहाते. (८)

विवरण :- श्लोक - -'रक्तकण्ठयः' - या शब्दातून गोपी नाना रागरागिण्या गायनात निपुण होत्या, हे सूचित होते. त्यावेळी कृष्ण व गोपी जो राग ज्या तालामध्ये गात होत्या, तो राग-ताल बदलून गाण्यास एका गोपीने प्रारंभ केला. ( मूर्च्छना असे संगीतातील नाव) स्वतः कृष्ण तर संगीताचा जाणकार होताच; पण गोपीही (जाणकार) होत्या, हे दिसून येते. कृष्णाने लगेच गोपीचे कौतुक करून तिला दाद दिली. (९)

विवरण :- कृष्ण व गोपींनी एकमेकांशी क्रीडा केली; ती कशी वाटत होती ? बालक आपले प्रतिबिंब आरशात पाहून त्याच्याशी खेळते, त्याप्रमाणे; (बिंब-प्रतिबिंब भाव) ज्याप्रमाणे बालक आणि त्याचे आरशातील प्रतिबिंब हे एकमेकांपासून वेगळे नसतात, त्याप्रमाणे कृष्ण आणि गोपी. गोपींच्या हृदयात जो कृष्ण परमात्मा होता, त्याच्याशी तो क्रीडा करीत होता. म्हणजे ती क्रीडा त्याच्या स्वतःशीच होती. मग यामध्ये कामभाव कसा असू शकेल ? कारण त्यासाठी दुसर्‍या व्यक्तीची अपेक्षा, जिथे ती नव्हतीच. म्हणून कामभावनाहि नाही. (१७)

विवरण :- गोपी-कृष्णाची क्रीडा आकाशामधील सर्व देव, देवस्त्रिया, चंद्र, इतर ग्रह पहात होते. ती पाहताना ते इतके रममाण झाले, त्याच्याशी तादात्म्य पावले, की ग्रह-चंद्र आपली गति विसरून तिथेच थांबले. म्हणजेच रात्र ही दीर्घ झाली. तिचा कालावधी वाढला. (१९)

विवरण :- (पुढील काही श्लोक) रासक्रीडेच्या वर्णनावरून परीक्षिताला आलेली शंका सर्वसामान्यांनाहि निश्चितच येण्याची शक्यता. गोपस्त्रियांशी कृष्णाचे वर्तन धर्मबाह्य. त्याचे समर्थन कसे करता येईल ? शिवाय 'यद्यदाचरति श्रेष्ठः तत्तदेवेतरोजनः ।' (सामान्य माणसे श्रेष्ठ माणसांचेच अनुकरण करतात.) या न्यायाने मग इतरही तसे वागले तर त्यांना दोष कसा देता येईल ? प्रश्न निश्चितच तर्कसंगत. पण शुकदेवही त्याला तितकेच बिनतोड उत्तर देताना सांगतात, या बाबतीत इतरांनी श्रेष्ठांचे अनुकरण करू नये; कारण देव आणि सामान्य यांचे पापपुण्याचे नियम वेगळे असतात. सामान्य हा इंद्रियाधीन, परतंत्र असतो; म्हणून त्याने आपल्या मर्यादांचे पालन करावे. (हत्तीचे खाणे त्यालाच शोभते, असे मराठीतही म्हणतात, सामान्य माणूस तसे आणि तितके खाऊ लागला तर ?) शंकराने विष प्राशन केले, कारण तो 'शंकर' होता, ते पचवू शकला, ते विशिष्ट हेतूने केले, इतरांनी केले तर ? अशा अवघड बाबी श्रेष्ठच उचलू शकतात, सामान्य नाही, हे नीट ध्यानी ठेवावे. कृष्णाच्या हातून हा धर्मभंग झाला, (अर्थात या गोष्टी कृष्णाने 'केल्या' असे म्हणणे अधिक सयुक्तिक) तो काही विशिष्ट हेतूने म्हणून तो धर्मभंग नाहीच. ('समरथको नहि पाप गुसाईं -रवि- पावक सुरसरिकी नाई' ।) स्वेच्छेने शरीर धारण करणारा स्वच्छंद विहार करू शकतो. तो इंद्रियाधीन नसतो. अशा तेजस्वी लोकांना साध्य-साधन, कार्य-कारण यांचे बंधन नसते. त्यांना फळाची अपेक्षाही नसते. सामान्य माणूस वासनांनी युक्त, भोक्ता त्याला पाप-पुण्याचे बंधन. म्हणजेच श्रीकृष्ण हा फक्त मानवदेहधारी, त्यास सामान्यांचे नियम नाहीत. गंगाजल, अग्नी हे नेहमी पवित्रच. इतरांना शुद्ध करणारे. त्यांच्या अशुद्धीनेही स्वतः शुद्धच राहणारे (तीर्थोदकंच वन्हिश्च नान्यतः शुद्धिमर्हतः ।) सीतादेवी ही जन्मजात शुद्धच. इतर कोणत्याही गोष्टींनी अपवित्र न होणारी. तिला 'अग्निदिव्य' करण्याचीही गरज नाही. त्याचप्रमाणे श्रीकृष्णही पाप-पुण्य या सर्वच गोष्टींपासून अलिप्त आहे. (२७)

विवरण :- रासक्रीडेचे वर्णन समाप्त करणारा अध्यायातील शेवटचा श्लोक, त्यातील शब्दयोजना समर्पक आहे. ही कथा सर्वांनी श्रद्धेने श्रवण करावी. इतरांनाहि कथन करावी. कारण त्यामुळे हृद्रोग आणि काम यांचा ताबडतोब नाश होतो. काम 'अवाजवी काम' नाश करणारी कथा (आणि तेही लगेच) यावरूनच परीक्षिताला (त्याच्या रूपाने सर्वसामान्य इतरेजनांना) आलेली शंका किती फोल होती हे ध्यानी येते; मन शांत व शुद्ध करण्याला या कथेसारखे दुसरे औषध नाही. (४०)

अध्याय तेहतिसावा समाप्त

GO TOP