|
|
|
श्रीमद् भागवत पुराण नृणां सनातनो धर्मः, वर्णधर्माः, स्त्रीधर्माश्च - मानवधर्म, वर्णधर्म आणि स्त्रीधर्माचे निरुपण - संहिता - अन्वय - अर्थ समश्लोकी - मराठी
श्रीशुक उवाच -
श्रुत्वेहितं साधु सभासभाजितं महत्तमाग्रण्य उरुक्रमात्मनः । युधिष्ठिरो दैत्यपतेर्मुदा युतः पप्रच्छ भूयस्तनयं स्वयम्भुवः ॥ १ ॥
श्री शुकदेव सांगतात - (इंद्रवज्रा) सन्मानितो साधु समाजि ऐशा प्रल्हाद स्तूती जधि ऐकिल्या त्या । युधिष्ठिरोतो मग तृप्त झाला नी नारदांना पुसताहि झाला ॥१॥
युधिष्ठिरः - धर्मराज - उरुक्रमात्यमनः - ज्याचे मन त्रिविक्रम भगवानाकडे लागलेले आहे अशा - महत्तमाग्रण्यः - महान सत्पुरुषात श्रेष्ठ अशा - दैत्यपतेः - दैत्यराज प्रल्हादाचे - साधुसभा सभाजिते - साधूंच्या सभेने गौरविलेले - ईहितं - चरित्र - श्रुत्वा - श्रवण करून - मुदा - हर्षाने - युतः - युक्त झालेला - भूयः - पुनः - स्वयंभुवः - ब्रह्मदेवाच्या - तनयं - मुलाला म्हणजे नारदाला - पप्रच्छ - विचारिता झाला. ॥ १ ॥
श्रीशुक म्हणतात – भगवन्मय झालेल्या प्रल्हादाचे साधुसमाजात सन्मानित झालेले पवित्र चरित्र ऐकून महापुरुषात अग्रगण्य युधिष्ठिराला अत्यंत आनंद झाला. त्याने नारदांना पुन्हा विचारले. (१)
युधिष्ठिर उवाच -
(अनुष्टुप्) भगवन् श्रोतुमिच्छामि नृणां धर्मं सनातनम् । वर्णाश्रमाचारयुतं यत् पुमान् विन्दते परम् ॥ २ ॥
राजा युधिष्ठिराने विचारिले - (अनुष्टुप्) भगवन् ! ते सदाचार तो सनातन धर्म नी । वर्णाश्रम कसे कर्म जेणे श्रीहरि लाभतो ॥२॥
भगवन् - हे नारदा - नृणां - मनुष्यांचा - वर्णाश्रमाचारयुतं - वर्ण व आश्रम यांच्या आचारांनी युक्त - सनातनं - सनातन - धर्मं - धर्म - श्रोतुं - ऐकण्यास - इच्छामि - मी इच्छितो - यत् - त्यापासून - पुमान् - पुरुष - परं (ज्ञानं) - उत्तम ज्ञान - विन्दते - प्राप्त करुन घेतो. ॥ २ ॥
युधिष्ठिर म्हणाला – भगवन, आता मी वर्ण आणि आश्रम तसेच मनुष्यांचा सनातन धर्म यांचे श्रवण करू इच्छितो. कारण धर्मामुळेच मनुष्याला परम पदाची प्राप्ती होते. (२)
भवान् प्रजापतेः साक्षात् आत्मजः परमेष्ठिनः ।
सुतानां सम्मतो ब्रह्मन् तपोयोगसमाधिभिः ॥ ३ ॥
तुम्ही प्रजापतीपुत्र अन्य पुत्रांहुनीहि ते । आपणा मानिती श्रेष्ठ बघोनी तप योग तो ॥३॥
ब्रह्मन् - हे नारदा - भवान् - तू - साक्षात् - प्रत्यक्ष - परमेष्ठिनः - ब्रह्मदेवाचा - आत्मजः - मुलगा - तपोयोगसमाधिभिः - तपश्चर्या, योगाभ्यास व समाधि यांच्या योगे - (तस्य) सुतानां - ब्रह्मदेवाच्या सर्व मुलांना - सम्मतः (असि) - मान्य आहेस. ॥ ३ ॥
हे नारद महोदय, आपण प्रजापती ब्रह्मदेवांचे पुत्र आहात. शिवाय तपश्चर्या, योग आणि समाधी यांमुळे इतर पुत्रांपेक्षा आपण त्यांना अधिक प्रिय आहात. (३)
नारायणपरा विप्रा धर्मं गुह्यं परं विदुः ।
करुणाः साधवः शान्ताः त्वद्विधा न तथापरे ॥ ४ ॥
तुम्ही नारायणाऐसे परायण दयाळू नी । सदाचारी तसे शांत धर्माचे गुह्य जाणता॥ यथार्थ गुह्य ते थोर दुजे कोणी न जाणती ॥४॥
नारायणपराः - नारायणाचे निस्सीम भक्त - करुणाः - कृपाळू - साधवः - सज्जन - शांताः - शांत असे - त्वद्विधाः - तुझ्यासारखे - विप्राः - ब्राह्मण - परं - अत्यंत - गुह्यं - गुप्त असा - धर्मं - धर्म - विदुः - जाणतात - तथा - तसे - अपरे - दुसरे - न - जाणत नाहीत. ॥ ४ ॥
आपल्यासारखे नारायण परायण, दयाळू, सदाचारी, शांत, विद्वान ब्राह्मण धर्माचे अत्यंत गुप्त रहस्य जसे जाणतात, तसे दुसरे लोक जाणत नाहीत. (४)
नारद उवाच -
नत्वा भगवतेऽजाय लोकानां धर्महेतवे । वक्ष्ये सनातनं धर्मं नारायणमुखात् श्रुतम् ॥ ५ ॥ योऽवतीर्यात्मनोंऽशेन दाक्षायण्यां तु धर्मतः । लोकानां स्वस्तयेऽध्यास्ते तपो बदरिकाश्रमे ॥ ६ ॥
नारदजी म्हणाले - सर्व धर्मास तो एक अजन्मा भगवान् असे । तो प्रभू जगकल्याण दक्षाच्या पोटि जन्मला ॥५॥ मूर्तिच्या सह तो अंश बद्रिकाश्रमि जो तपी । तयाच्या मुखिचा बोध तया वंदोनि बोलतो ॥६॥
लोकानां - लोकांच्या - धर्महेतवे - धर्माला कारणीभूत अशा - अजाय - जन्मरहित अशा - भगवते - भगवंताला - नत्वा - नमस्कार करुन - नारायणमुखात् - परमेश्वराच्या मुखापासून - श्रुतं - ऐकिलेला - सनातनं - सनातन - धर्मं - धर्म - वक्ष्ये - मी सांगतो. ॥ ५ ॥ यः - जो - तु - खरोखर - लोकानां - लोकांच्या - स्वस्तये - कल्याणाकरिता - आत्मनः - स्वतःच्या - अंशेन - अंशाने - धर्मतः - धर्मापासून - दाक्षायण्यां - दक्ष कन्या जी मूर्ति तिच्या उदरी - अवतीर्य - अवतार धारण करून - बदरिकाश्रमे - बदरिकाश्रमात - तपः - तपश्चर्या - अध्यास्ते - करीत आहे. ॥ ६ ॥
नारद म्हणतात – अजन्मा भगवंतच लोकांच्या सर्व धर्मांचे मूळ कारण आहेत. तेच प्रभू जगाच्या कल्याणासाठी धर्म आणि मूर्ती यांच्यापासून आपल्या अंशाने अवतीर्ण होऊन बदरिकाश्रमामध्ये तपश्चर्या करीत आहेत. त्या नारायण भगवानांना नमस्कार करून त्यांच्याच मुखातून ऐकलेला सनातन धर्म मी सांगतो. (५-६)
धर्ममूलं हि भगवान् सर्ववेदमयो हरिः ।
स्मृतं च तद्विदां राजन् येन चात्मा प्रसीदति ॥ ७ ॥
धर्मामूळ असा देव सर्ववेदमयो हरी । तयाचे जाणते त्यांच्या स्मृतीने ग्लानी होत ना । आत्मकृपा मिळे तोची कर्म धर्मासि मूलक ॥७॥
राजन् - हे राजा - हि - खरोखर - भगवान् - ऐश्वर्यसंपन्न - सर्वदेवमयः - सर्वदेवतारूपी - हरिः - श्रीकृष्ण - च - आणि - तद्विदाम् - त्याला जाणणार्‍यांची - स्मृतं - स्मृति - च - आणि - येन - ज्याच्यायोगे - आत्मा - अंतःकरण - प्रसीदति - प्रसन्न होते - तत् आचरणं - ते आचरण - धर्ममूलम् (अस्ति) - धर्माचा आधार होय. ॥ ७ ॥
युधिष्ठिरा, सर्ववेदस्वरूप भगवान श्रीहरी, त्यांचे तत्त्व जाणणार्‍या महर्षींनी रचलेल्या स्मृती आणि ज्यामुळे अंत:करण प्रसन्न होते, ते कर्म हे धर्माचे मूळ आहे. (७)
सत्यं दया तपः शौचं तितिक्षेक्षा शमो दमः ।
अहिंसा ब्रह्मचर्यं च त्यागः स्वाध्याय आर्जवम् ॥ ८ ॥ सन्तोषः समदृक् सेवा ग्राम्येहोपरमः शनैः । नृणां विपर्ययेहेक्षा मौनं आत्मविमर्शनम् ॥ ९ ॥ अन्नाद्यादेः संविभागो भूतेभ्यश्च यथार्हतः । तेष्वात्मदेवताबुद्धिः सुतरां नृषु पाण्डव ॥ १० ॥ श्रवणं कीर्तनं चास्य स्मरणं महतां गतेः । सेवेज्यावनतिर्दास्यं सख्यमात्म समर्पणम् ॥ ११ ॥ नृणामयं परो धर्मः सर्वेषां समुदाहृतः । त्रिंशत् लक्षणवान् राजन् सर्वात्मा येन तुष्यति ॥ १२ ॥
धर्माची लक्षणे तीस शास्त्रात बोलले अशी । सत्य दया तपो शौच तितिक्षा नी विवेक नी ॥८॥ मन इंद्रीय संयेम अहिंसा ब्रह्मचर्य नी । त्याग स्वाध्याय संतोष मोकळा समदर्शि नी ॥९॥ सेवा नित्य महात्म्यांची क्रमे निवृत्ति इंद्रियी । सर्वाचा त्याग नी मौन आत्मचिंतन नी तसे ॥१०॥ अन्नाचा भाग दे प्राण्या सर्वात्मा एक पाहणे । श्रीकृष्णगुण एकावे स्मरावे गुणकीर्तन ॥११॥ पूजावा सेविणे त्याला नमोनी दास्य पावणे । समर्पण तसे संख्य या तिसी हरि पावतो ॥१२॥
सत्यं - सत्य - दयाः - दया - तपः - तप - शौचं - शुध्दता - तितिक्षा - सहनशीलता - ईक्षा - योग्यायोग्यविचार - शमः - मनाचे नियमन - दमः - बाह्येद्रियांचे वशीकरण - अहिंसा - अहिंसा - ब्रह्मचर्यं - ब्रह्मचर्य - त्यागः - दान - स्वाध्यायः - उचित मंत्रांचा जप - आर्जवं - सरळपणा - च - तसेच, ॥ ८ ॥ संतोषः - संतोष - समदृक्सेवा - सर्वत्र समदृष्टि ठेवणार्‍यांची सेवा - शनैः - हळूहळू - ग्राम्येहोपरमः - प्रवृत्तिमार्गांतील कर्मे सोडणे - नृणां - मनुष्यांच्या - विपर्ययेहेक्षा - निष्फल कर्मांचे अवलोकन - मौनं - निरर्थक भाषण न करणे - आत्मविमर्शनं - देहादिकाहून भिन्न अशा आत्म्याचे सतत चिंतन करणे. ॥ ९ ॥ च - तसेच - पाण्डव - हे पंडुपुत्रा - यथार्हतः - योग्यतेप्रमाणे - भूतेभ्यः - प्राण्यांना - अन्नाद्यादेः - अन्नवस्त्रादिकांचा - संविभागः - वाटा देणे - तेषु - त्या प्राण्यांविषयी - नृपु - मनुष्यांच्या ठिकाणी - सुतरां - अत्यंत - आत्मदेवताबुध्दिः - ही आपला आत्मा व देव आहेत अशी बुध्दि ठेवणे. ॥ १० ॥ महतां - साधूंची - गतेः - गति अशा - अस्य - ह्या श्रीकृष्णाचे - श्रवणं - कथाश्रवण - कीर्तनं - नामसंकीर्तन - च - आणि - स्मरणं - स्मरण - सेवा - सेवा - इज्या - पूजन - अवनतिः - वंदन - दास्यं - सेवकत्व - सख्यं - मित्रत्व - आत्मसमर्पणं - शरीराचे अर्पण. ॥ ११ ॥ राजन् - हे राजा - अयं - हा - सर्वेषां नृणां - सर्व मनुष्यांचा - त्रिंशल्लक्षणवान् - तीस लक्षणांनी युक्त असा - परः - श्रेष्ठ - धर्मः - धर्म - समुदाहृतः (अस्ति) - सांगितलेला आहे - येन - ज्याच्या योगाने - सर्वात्मा - सर्वांचे चित्त - तुष्यति - प्रसन्न होते. ॥ १२ ॥
युधिष्ठिरा, धर्माची तीस लक्षणे शास्त्रात सांगितली आहेत, ती अशी – सत्य, दया, तपश्चर्या, पावित्र्य, सहनशीलता, योग्यायोग्य विचार, मनाचा संयम, इंद्रियांचा निग्रह, अहिंसा, ब्रह्मचर्य, त्याग, स्वाध्याय, सरळपणा, संतोष, समदर्शित्व, महात्म्यांची सेवा, सांसारिक क्रियांपासून हळूहळू निवृत्ती, मनुष्याच्या अभिमानपूर्वक केलेल्या प्रयत्‍नांचे उलटेच फळ मिळते असा विचार, मौन, आत्मचिंतन, प्राण्यांना अन्न इत्यादींचे यथायोग्य वाटप, प्राण्यांमध्ये आणि विशेषेकरून मनुष्यांमध्ये आपला आत्मा आणि इष्टदेवतेचा भाव ठेवणे, संतांचे परम आश्रय भगवान श्रीकृष्ण यांची श्रवण, कीर्तन, स्मरण, सेवा, पूजा, नमस्कार, दास्य, सख्य आणि आत्मसमर्पण ही नवविधा भक्ती या तीस प्रकारांनी युक्त असे आचरण हाच सर्व माणसांचा परम धर्म आहे. याच्या पालनाने सर्वात्मा भगवंत प्रसन्न होतात. (८-१२)
संस्कारा यदविच्छिन्नाः स द्विजोऽजो जगाद यम् ।
इज्याध्ययनदानानि विहितानि द्विजन्मनाम् । जन्मकर्मावदातानां क्रियाश्चाश्रमचोदिताः ॥ १३ ॥
धर्मा ! अखंड संस्कार ज्या वंशी द्विज तो असे । सांगती ब्रह्माजी ऐसे जन्म कर्मेचि शुद्ध जे । असती कर्म हे त्याचे यज्ञाध्ययन दान ते । ब्रह्मचर्यादि चारी ते आश्रमी कर्म बोधिले ॥१३॥
यत्र - ज्याच्या ठिकाणी - संस्काराः - गर्भाधानादिक सर्व संस्कार - अविच्छित्राः (सन्ति) - अखंड असे आढळतात - यं (च) - आणि ज्याला - संस्कारयुक्तं - संस्कारांनी युक्त असे - अजः - ब्रह्मदेव - जगाद - वर्णिता झाला - सः - तो - द्विजः (अस्ति) - द्विज होय - जन्मकर्मावदातानां - जन्माने व आचरणाने शुध्द अशा - द्विजन्मनां - द्विजांची - इज्याध्ययनदानानि - यज्ञकर्म, वेदाध्ययन व दान ही कर्मे - विहितानि (सन्ति) - सांगितली आहेत - च - आणि - आश्रमचोदिताः - आश्रमात विहित अशा - क्रियाः (विहिताः) - क्रियाहि सांगितल्या आहेत. ॥ १३ ॥
धर्मराज, ज्यांच्या वंशामध्ये अखंडपणे संस्कार होत आले आहेत आणि ज्यांना ब्रह्मदेवांनी संस्कारयोग्य मानले आहे, त्यांना द्विज म्हणतात. जन्म आणि कर्माने शुद्ध असणार्‍या द्विजांसाठी यज्ञ, अध्ययन, दान आणि ब्रह्मचर्य इत्यादी आश्रमांसाठींच्या कर्मांचे शास्त्राने विधान केले आहे. (१३)
विप्रस्याध्ययनादीनि षडन्यस्याप्रतिग्रहः ।
राज्ञो वृत्तिः प्रजागोप्तुः अविप्राद् वा करादिभिः ॥ १४ ॥
शिकणे शिकविणे नी घेणे देणेहि दान ते । यजिणे याजिणे नित्य सहा कर्म द्विजांचिये । क्षत्रिये दान ना घ्यावे दंडिणे ब्राह्मणेतरा । दंड हा चरितार्थोची क्षात्रांचा मानिला असे ॥१४॥
विप्रस्य - ब्राह्मणाला - अध्ययनादीनि - अध्ययन, अध्यापन, यजन, याजन, दान व प्रतिग्रह ही - षट् - सहा कर्मे - विहितानि - सांगितली आहेत - अन्यस्य - क्षत्रियाला - अप्रतिग्रहः (विहितः) - दान न घेणे हे सांगितले आहे - वा - किंवा - प्रजागोप्तुः - प्रजेचे रक्षण करणार्‍या - राज्ञः - राजाला - अविप्रात् - ब्राह्मणाखेरीज बाकीच्यांपासून - करादिभिः - कर वगैरे घेऊन - वृत्तिः (विहिता) - उपजीविका सांगितली आहे. ॥ १४ ॥
अध्ययन, अध्यापन, दान घेणे व देणे आणि यज्ञ करणे व करविणे ही ब्राह्मणाची सहा कर्मे होत. क्षत्रियाने दान घेता कामा नये. प्रजेचे रक्षण करणार्‍या क्षत्रियाने जीवननिर्वाह ब्राह्मणांखेरीज इतर सर्वांकडून यथायोग्य कर इत्यादी घेऊन करावा. (१४)
वैश्यस्तु वार्तावृत्तिश्च नित्यं ब्रह्मकुलानुगः ।
शूद्रस्य द्विजशुश्रूषा वृत्तिश्च स्वामिनो भवेत् ॥ १५ ॥
अनुयायी द्विजवंशा वैश्याने राहुनी तसे । गोरक्षा कृषि व्यापारे निर्वाह करणे असा । शूद्रांचा धर्म तो सेवा स्वामींनी पासणे तयां ॥१५॥
च - आणि - वैश्यः - वैश्य - तु - तर - ब्रह्मकुलानुगः - ब्राह्मणाच्या अनुरोधाने वागणारा असा - नित्यं - सर्वदा - वार्तावृत्तिः (स्यात्) - शेतकी व व्यापार यावर निर्वाह करणारा असवा - च - आणि - शूद्रस्य - शूद्राला - स्वामिनः - धन्याची चाकरी - द्विजशुश्रूषा - द्विजांची सेवा - वृत्तिः - उपजीविकेचे साधन - भवेत् - होय. ॥ १५ ॥
वैश्याने नेहमी ब्राह्मणांना अनुकूल राहून गाई पाळणे, शेती आणि व्यापार यांद्वारा आपली उपजीविका चालवावी. द्विजांची सेवा हा शूद्राचा धर्म होय. त्याची उपजीविका त्याच्या मालकाने चालवावी. (१५)
वार्ता विचित्रा शालीन यायावरशिलोञ्छनम् ।
विप्रवृत्तिश्चतुर्धेयं श्रेयसी चोत्तरोत्तरा ॥ १६ ॥
वार्ता शालीन नी तैसे यायावर शिलोक्षन । द्विजांच्या चरितार्था या चारवृत्तीचि त्या हव्या ॥१६॥
विचित्रा - अनकेप्रकारचे - वार्ता - शेती, गाई राखणे, व्यापार, इत्यादि धंदा - शालीनयायावरशिलोञ्छनं - आपोआप मिळालेले घेणे, रोज धान्याची भिक्षा मागणे व शेतात पडलेले धान्य गोळा करून आणणे - इयं - ही - चतुर्था - चार प्रकारची - विप्रवृत्तिः - ब्राह्मणाची उपजीविका - उत्तरा उत्तरा - पुढली पुढली - पूर्वस्याः पूर्वस्याः - अलीकडच्याहून - श्रेयसी (स्यात्) - अधिक चांगली होय. ॥ १६ ॥
ब्राह्मणांच्या उदरनिर्वाहाची साधने चार प्रकारची आहेत – वार्ता (यज्ञ, अध्यापन करून धन घेणे), शालीन (न मागता जे मिळेल त्यावर उपजीविका करणे), यायावर (दररोज धान्य इत्यादी मागून घेणे) आणि शिलोञ्छन (शेतात धान्य काढून नेल्यानंतर पडलेले कण आणि बाजारात पडलेले धान्य-कण वेचून त्यावर निर्वाह चालविणे). यांमध्ये पहिलीहून दुसरी, दुसरीहून तिसरी आणि तिसरीहून चौथी वृत्ती श्रेष्ठ होय. (१६)
जघन्यो नोत्तमां वृत्तिं अनापदि भजेन्नरः ।
ऋते राजन्यमापत्सु सर्वेषामपि सर्वशः ॥ १७ ॥
वर्ण ज्यां खालाचा त्याने थोर वृत्ती धरू नये । संकटाविण ना दान क्षत्रिये ते स्वीकारणे ॥१७॥
राजन्यं - क्षत्रियाच्या - ऋते - शिवाय - जघन्यः - नीच वर्णाच्या - नरः - मनुष्याने - अनापदि - आपत्ति नसताना - उत्तमां - उच्च वर्णाच्या - वृत्तिं - वृत्तिला - न भजेत् - स्वीकारु नये - आपत्सु - आपत्काळात - सर्वेषां अपि - सर्वांनाही - सर्वशः (वृत्तिः स्यात्) - सर्व उपजीविकेची साधने मोकळी आहेत. ॥ १७ ॥
कनिष्ठ वर्णाच्या पुरुषाने आपत्तिकाल असल्याखेरीज वरिष्ठ वृत्तीचा अवलंब करू नये. क्षत्रिय दान घेण्याव्यतिरिक्त ब्राह्मणाच्या उरलेल्या पाच वृत्तींचा अवलंब करू शकतो. आपत्तिकालात सर्वजण सर्व वृत्तींचा स्वीकार करू शकतात. (१७)
ऋतां ऋताभ्यां जीवेत मृतेन प्रमृतेन वा ।
सत्यानृताभ्यां जीवेत न श्ववृत्त्या कदाचन ॥ १८ ॥
ऋत अमृत नी मृत सत्यामृत नि प्रमृत । कोणतीही असो वृत्ती श्वानवृत्ती कधी नको ॥१८॥
ऋतामृताभ्यां - ऋत व अमृत ह्या वृत्तीने - जीवेत - उपजीविका चालवावी - मृतेन - मृतवृत्तीने - प्रमृतेन (जीवेत) - व प्रमृतवृत्तीने उपजीविका करावी - वा - किंवा - सत्यानृताभ्यां - खर्‍याखोट्याने - जीवेत - उपजीविका करावी - कथंचन - काही झाले तरीही - श्ववृत्त्या - श्वान वृत्तीने - न् (जीवेत) - उपजीविका करू नये. ॥ १८ ॥
ऋत, अमृत, मृत, प्रमृत आणि सत्यानृत यांपैकी कोणत्याही वृत्तीचा आश्रय घ्यावा. परंतु श्वानवृत्तीचा अवलंब कधीही करू नये. (१८)
ऋतमुञ्छशिलं प्रोक्तं अमृतं यद् अयाचितम् ।
मृतं तु नित्ययांच्या स्यात् प्रमृतं कर्षणं स्मृतम् ॥ १९ ॥
बाजारी पडले अन्न उचली तोच उंछ नी । शेतीचे पडले धान्य वेचिता तो शिलोंछ हो । ऋत तो मिळले घेई शालीन अमृतो असे । ययावरचि वृत्तीला मृत ते मानणे असे । वार्तावृत्तीच प्रमृत कृषी आदीहि साधने ॥१९॥
उंछशिलं - धान्य कापून नेल्यावर शेतात पडलेले किंवा बाजारात पडलेले धान्य गोळा करणे - ऋतं - ऋत - प्रोक्तं - म्हटले आहे - यत् - जे - अयाचितं - मागितल्याशिवाय मिळालेले - (तत्) अमृतं प्रोक्तं - ते अमृत असे म्हटले आहे - नित्ययाञ्चा - नेहमी भिक्षा मागणे - तु - तर - मृतं - मृत - स्यात् - होय - कर्षंणं - शेतकी - प्रमृतम् - प्रमृत - स्मृतं - म्हटले आहे. ॥ १९ ॥
बाजारात पडलेले तसेच शेतामध्ये पडलेले धान्यकण वेचून ’शिलोञ्छ’ वृत्तीने उपजीविका करणे ’ऋत’ होय. मागितल्याखेरीज जे काही मिळेल त्या अयाचित वृत्तीने जीवननिर्वाह करणे ’अमृत’ होय. नेहमी याचना करून आणणे म्हणजेच ’मृत’ होय. शेती करून जीवननिर्वाह करणे ’प्रमृत’ होय. (१९)
सत्यानृतं च वाणिज्यं श्ववृत्तिर्नीचसेवनम् ।
वर्जयेत्तां सदा विप्रो राजन्यश्च जुगुप्सिताम् । सर्ववेदमयो विप्रः सर्वदेवमयो नृपः ॥ २० ॥
सत्यानृतचि व्यापार श्वानवृत्ती अशी पहा । नीचाची करणे सेवा त्यागिणे क्षत्रिये द्विजे । सर्ववेदमयी विप्र सर्ववेदमयी नृप ॥२०॥
सत्यानृतं - खरे खोटे - तु - म्हणजे - वाणिज्यं (स्यात्) - व्यापार होय - श्ववृत्तिः - कुत्र्यासारखे जगणे - नीचसेवनं - नीचाची सेवा - सदा - सर्वदा - विप्रः - ब्राह्मणाने - च - आणि - राजन्यः - क्षत्रियाने - तां - ती - जुगुप्सितां (वृत्ति) - निंद्य वृत्ति - वर्जयेत् - सोडावी - विप्रः - ब्राह्मण - सर्ववेदमयः - सर्व वेदांची मूर्ती - नृपः - राजा - सर्वदेवमयः (अस्ति) - सर्व देवांची मूर्ती होय. ॥ २० ॥
व्यापार करणे ’सत्यानृत’ होय आणि कनिष्ठ वर्णाची सेवा करणे ’श्वानवृत्ती’ होय. या शेवटच्या निंद्य वृत्तीचा ब्राह्मण आणि क्षत्रिय यांनी कधीही आश्रय घेऊ नये. कारण ब्राह्मण सर्ववेदमय आणि राजा सर्वदेवमय आहे. (२०)
शमो दमस्तपः शौचं सन्तोषः क्षान्तिरार्जवम् ।
ज्ञानं दयाच्युतात्मत्वं सत्यं च ब्रह्मलक्षणम् ॥ २१ ॥
शमो दम तपो शौच क्षमा संतोष मोकळा । दया ज्ञान तशी भक्ती द्विजांची लक्षणे अशी ॥२१॥
शमः - शांती - दमः - इंद्रियनिग्रह - तपः - तपश्चर्या - शौचं - शुद्धि - संतोषः - संतोष - क्षांतिः - सहनशीलता - आर्जवं - सरळपणा - ज्ञानं - ज्ञान - दया - दया - अच्युतात्मत्वं - परमेश्वराकडे सर्वदा लक्ष्य लावणे - च - आणि - सत्यं - सत्य - ब्रह्मलक्षणं (अस्ति) - ब्राह्मणांचे लक्षण होय. ॥ २१ ॥
शम, दम, तप, पावित्र्य, संतोष, क्षमा, सरळपणा, ज्ञान, दया, भगवत्परायणता आणि सत्य ही ब्राह्मणाची लक्षणे होत. (२१)
शौर्यं वीर्यं धृतिस्तेजः त्याग आत्मजयः क्षमा ।
ब्रह्मण्यता प्रसादश्च सत्यं च क्षत्रलक्षणम् ॥ २२ ॥
युद्धी उत्साह शूरत्व धैर्य त्याग नि तेज ते । मनोजय द्विजभक्ती अनुग्रह नि रक्षण । लक्षणे क्षत्रियांची ही तेचि क्षत्रीय जाणणे ॥२२॥
शौर्य - शूरपणा - वीर्यं - प्रभाव - धृतिः - धैर्य - तेजः - प्रौढपणा - त्यागः - दान - आत्मजयः - मन स्वाधीन ठेवणे - क्षमा - क्षमा - ब्रह्मण्यता - ब्राह्मणांचा कैवार घेणे - प्रसादः - प्रसन्नता - च - आणि - रक्षा - रक्षण - क्षत्रलक्षणं (अस्ति) - क्षत्रियांचे लक्षण होय. ॥ २२ ॥
युद्धामध्ये उत्साह, वीरता, धैर्य, तेजस्विता, त्याग, मनोजय, क्षमा, ब्राह्मणांबद्दल भक्ती, कृपा करणे आणि प्रजेचे रक्षण करणे ही क्षत्रियाची लक्षणे होत. (२२)
देवगुर्वच्युते भक्तिः त्रिवर्गपरिपोषणम् ।
आस्तिक्यं उद्यमो नित्यं नैपुण्यं वैश्यलक्षणम् ॥ २३ ॥
देव गुरू हरिभक्ती अर्थ धर्म नि काम या । जपणे पुरूषार्था या उद्योगशील अस्तिको । नैपुण्य व्यवहारात वैश्याची लक्षणें अशी ॥२३॥
देवगुर्वच्युते - देव, गुरु व श्रीविष्णु यांच्या ठिकाणी - भक्तिः - भक्ति - त्रिवर्गपरिपोषणं - धर्म, अर्थ व काम हे पुरुषार्थांचे चांगल्या प्रकारचे साधन - अस्तिक्यं - परमेश्वरावर निष्ठा - उद्यमः - उद्योग - च - आणि - नित्यं - नित्य - नैपुणं - व्यवहारदक्षता - वैश्यलक्षणं (अस्ति) - वैश्यांचे लक्षण होय ॥ २३ ॥
देव, गुरू आणि भगवंतांबद्दल भक्ती, धर्म-अर्थ-काम या तीन पुरुषार्थांचे रक्षण करणे, आस्तिकता, उद्योगशीलता आणि व्यावहारिक निपुणता ही वैश्याची लक्षणे होत. (२३)
शूद्रस्य सन्नतिः शौचं सेवा स्वामिन्यमायया ।
अमन्त्रयज्ञो ह्यस्तेयं सत्यं गोविप्र रक्षणम् ॥ २४ ॥
पावित्र्य नम्रता आणि सेवा निष्कपटी तसे । मंत्रहीन असे यज्ञ अस्तेय सत्य नी तसे । गो विप्र रक्षणी नित्य शूद्राची लक्षणे अशी ॥२४॥
संनतिः - नम्रपणा - शौचं - शुध्दपणा - स्वामिनि - धन्याची - अमायया - निष्कपटपणे - सेवा - सेवा करणे - अमंत्रयज्ञः - वेदमंत्रावाचून पंचयज्ञ करणे - हि - तसेच - अस्तेयं - चोरी न करणे - सत्यं - सत्य - गोविप्ररक्षणं - गाईब्राह्मणांचे पालन - शूद्रस्य लक्षणं (अस्ति) - शूद्राचे लक्षण होय. ॥ २४ ॥
वरिष्ठ वर्णांशी नम्रतेने राहणे, पवित्रता, स्वामीची निष्कपट सेवा, वैदिक मंत्राशिवाय यज्ञ, चोरी न करणे, सत्य, तसेच गाय व ब्राह्मणांचे रक्षण करणे ही शूद्राची लक्षणे होत. (२४)
स्त्रीणां च पतिदेवानां तत् शुश्रूषानुकूलता ।
तद्‍बन्धुष्वनुवृत्तिश्च नित्यं तद्व्रतधारणम् ॥ २५ ॥
पतीची करणे सेवा अनुकूल तया अशी । शुश्रुषा पतिआप्तांची पतीनियम तत्परा । पतीला मानणे ईश पातिव्रत्यचि धर्म हा ॥२५॥
च - आणि - पतिदेवानां - पति हाच आहे देव ज्यांचा अशा - स्त्रीणां धर्मः - स्त्रियांचा धर्म - तच्छुश्रूषा - पतीची सेवा - अनुकूलता - पतीला अनुकूल वागणे - तद्‍बंधुषु - पतीच्या बंधूविषयी - अनुवृत्तिः - आदर - च - आणि - नित्यं - नित्य - तद्‍व्रतधारणं (अस्ति) - पति जे व्रत करील ते आपण पाळणे हा होय. ॥ २५ ॥
पतीची सेवा करणे, पतीला अनुकूल असणे, पतीच्या संबंधितांना प्रसन्न ठेवणे आणि नेहमी पतीच्या नियमांचे रक्षण करणे हे पतिव्रता स्त्रियांचे धर्म होत. (२५)
सम्मार्जनोपलेपाभ्यां गृहमण्डनवर्तनैः ।
स्वयं च मण्डिता नित्यं परिमृष्टपरिच्छदा ॥ २६ ॥ कामैरुच्चावचैः साध्वी प्रश्रयेण दमेन च । वाक्यैः सत्यैः प्रियैः प्रेम्णा काले काले भजेत्पतिम् ॥ २७ ॥
सडा संमार्जिणे चौक सजवावे घरास नी । वस्त्र आभूषणे लेणे वस्तू स्वच्छचि ठेविणे । साध्वी स्त्री जी तिची कर्मे बोलले शास्त्र हे असे ॥२६॥ वेळोवेळी पतीइच्छेप्रमाणे वागणे तसे । संयमो नियमो सत्य सुभ्याष्ये प्रेमपूर्वक । पतीची करणे सेवा साध्वीची लक्षणे अशी ॥२७॥
साध्वी - पतिव्रता स्त्रीने - संमार्जनोपलेपाभ्यां - झाडणे व सारावणे इत्यादिकांनी - गृहमंडलवर्तनैः - घरात रांगोळीची स्वस्तिके इत्यादि काढून - च - आणि - स्वयं - स्वतः - नित्यं - सदोदित - मंडिता - अलंकार धारण केलेली - परिमृष्टपरिच्छदा - सर्व साहित्ये स्वच्छ आहेत जीची अशी - भूत्वा - होऊन - च - आणि - उच्चावचैः - लहानमोठ्या - कामैः - इच्छांनी - प्रश्रयेण - नम्रतेने - दमेन - इंद्रिय-निग्रहाने - सत्यैः - खर्‍या - प्रियैः - आवडत्या अशा - वाक्यैः - भाषणांनी - प्रेम्णा - प्रेमपूर्वक - कालेकाले - वेळोवेळी - पतिं - पतीची - भजेत् - सेवा करावी. ॥ २६-२७ ॥
साध्वी स्त्रीने झाडलोट करणे, सारवणे, रांगोळ्या काढणे इत्यादींनी घर आणि मनोहर वस्त्रालंकारांनी आपले शरीर अलंकृत करावे. सर्व भांडीकुंडी स्वच्छ ठेवावे. (२६) आपल्या पतीच्या लहानमोठ्या इच्छा पूर्ण कराव्यात. विनय, इंद्रियसंयम, सत्य आणि प्रिय वचनांनी प्रेमपूर्वक वेळोवेळी पतीची सेवा करावी. (२७)
सन्तुष्टालोलुपा दक्षा धर्मज्ञा प्रियसत्यवाक् ।
अप्रमत्ता शुचिः स्निग्धा पतिं त्वपतितं भजेत् ॥ २८ ॥
संतुष्ट राहणे चित्ती वस्तूंची लालसा नको । धर्मज्ञां चतुरां दक्षां पावित्र्य प्रेम मानसी । पतीत पति ना हो तो सहवास तया करी ॥२८॥
संतुष्टा - संतुष्ट - अलोलुपा - हावरी नव्हे अशी - दक्षा - गृहकार्यात तत्पर - धर्मज्ञा - धर्म जाणणारी - प्रियसत्यवाक् - प्रिय व खरे बोलणारी - अप्रमत्ता - सावध - शुचिः - शुद्ध - स्निग्धा - स्नेहयुक्त अशा पतिव्रतेने - तु - तर - अपतितं - पापरहित अशा - पतिं - पतीची - भजेत् - सेवा करावी. ॥ २८ ॥
जे काही मिळेल त्यात संतुष्ट असावे. कोणत्याही वस्तूचा लोभ असू नये. सर्व कार्यांमध्ये चतुरपणे आणि धर्मानुसार वागावे. सत्य आणि प्रिय बोलावे. आपल्या कर्तव्यात तत्पर असावे. पती पतित झाला नसेल तर पवित्र अशा स्त्रीने प्रेमाने पतीचा सहवास करावा. (२८)
या पतिं हरिभावेन भजेत् श्रीरिव तत्परा ।
हर्यात्मना हरेर्लोके पत्या श्रीरिव मोदते ॥ २९ ॥
पती तो विष्णु मानोनी लक्ष्मीच्या परिसेवि जी । दोघांही लाभते धाम विष्णु लक्ष्मी सरूपता ॥२९॥
या - जी स्त्री - श्रीः इव - लक्ष्मीप्रमाणे - तत्परा - एकनिष्ठ अशी - हरिभावेन - हा विष्णु आहे अशा भावनेने - पतिं - पतीला - भजेत् - सेवील - सर्वात्मना - हरिरुप अशा - पत्या - पतीसह - हरेः - विष्णुच्या - लोके - लोकी - श्रीः इव - लक्ष्मीप्रमाणे - मोदते - आनंद भोगिते. ॥ २९ ॥
जी पतिव्रता लक्ष्मीप्रमाणे पतिपरायण होऊन त्याला साक्षात भगवंताचे स्वरूप समजून त्याची सेवा करते, तिच्या पतीला वैकुंठलोकात भगवत्स्वरूप प्राप्त होते आणि ती लक्ष्मीसमान त्याच्याबरोबर आनंदात राहाते. (२९)
वृत्तिः सङ्करजातीनां तत्तत्कुलकृता भवेत् ।
अचौराणां अपापानां अन्त्यजान्तेऽवसायिनाम् ॥ ३० ॥
न करी चोरि नी पाप असे चांडाळ संकरी । वृत्तीने राहती जैशी कुळाची ती परंपरा ॥३०॥
अचौराणां - चोर नसणार्‍या - अपापानां - पातकी नसणार्‍या - अन्त्यजान्तेवसायिनां - अत्यंज व चांडाल यांची - सङ्करजातीनां - मिश्रजातीचे - वृत्तिः - उपजीविकेचे साधन - तत्तत्कुलकृता - त्या त्या वंशपरंपरेने चालत आलेले - भवेत् - असावे. ॥ ३० ॥
जे चोरी किंवा इतर पापकर्मे करीत नाहीत, त्या अंत्यज, चांडाळ इत्यादी अतिकनिष्ठ वर्णसंकर झालेल्या जातींच्या वृत्तीसुद्धा त्यांच्या त्यांच्या कुलपरंपरेनुसार चालत आलेल्याच होत. (०३)
प्रायः स्वभावविहितो नृणां धर्मो युगे युगे ।
वेददृग्भिः स्मृतो राजन् प्रेत्य चेह च शर्मकृत् ॥ ३१ ॥
देवर्षी मुनि या श्रेष्ठे स्वभाव अनुलक्षुनी । तयांचे कर्म ते काळी कल्याणी फळदायक ॥३१॥
राजन् - हे राजा - वेददृग्भिः - वेद हेच ज्यांचे नेत्र आहेत अशा सत्पुरुषांनी - युगेयुगे - प्रत्येक युगात - प्रायः - बहुतकरुन - नृणां - मनुष्यांचा - स्वभावविहितः - सत्त्वादि प्रकृतीला योग्य असा - धर्मः - धर्म - इह - इहलोकी - च - आणि - प्रेत्य - परलोकी - च - सुध्दा - शर्मकृत् - कल्याणकारक म्हणून - स्मृतः - सांगितला आहे ॥ ३१ ॥
वेददर्शी ऋषींनी त्या त्या युगात साधारणत: मनुष्यांच्या स्वभावानुसार धर्माची व्यवस्था केली आहे. तोच धर्म त्यांच्यासाठी इहलोकात आणि परलोकात कल्याणकारी आहे. (३१)
वृत्त्या स्वभावकृतया वर्तमानः स्वकर्मकृत् ।
हित्वा स्वभावजं कर्म शनैर्निर्गुणतामियात् ॥ ३२ ॥
स्वभाव वृत्ति आश्रये करिता धर्मपालन । कर्माच्या वृत्ति संपोनी गुणातीतचि होय तो ॥३२॥
स्वभावकृतया - स्वाभाविक - वृत्त्या - उपजीविकेने - वर्तमानः - चालणारा - स्वकर्मकृत् - स्वधर्माचरण करणारा मनुष्य - स्वभावजं - स्वभावजन्य - कर्म - कर्माला - हित्वा - टाकून - शनैः - हळूहळू - निर्गुणतां - निर्गुण स्थितीला - इयात् - प्राप्त होतो. ॥ ३२ ॥
जो आपल्या स्वाभाविक वृत्तीप्रमाणे स्वधर्माचे पालन करतो, तो हळूहळू त्या स्वाभाविक कर्मांच्या वरच्या पातळीवर जाऊन गुणातीत होतो. (३२)
उप्यमानं मुहुः क्षेत्रं स्वयं निर्वीर्यतामियात् ।
न कल्पते पुनः सूत्यै उप्तं बीजं च नश्यति ॥ ३३ ॥ एवं कामाशयं चित्तं कामानामतिसेवया । विरज्येत यथा राजन् अग्निवत् कामबिन्दुभिः ॥ ३४ ॥
वारंवार जशी शेती पेरिता होय नापिक । तुपाने पेटतो अग्नी आधिक्ये विझतो जसा ॥३३॥ तसे भांडार इच्छांचे चित्त हे आपुले असे । अतिरेकात उद्‍वेगे इच्छाही नष्टती तशा ॥३४॥
मुहुः - वारंवार - उप्यमानं - पेरलेले - क्षेत्रं - शेत - स्वयं - स्वतः - निर्वीर्यता - निकसपाणाला - इयात् - प्राप्त होते - सूत्यै - धान्य प्रसवण्यास - पुनः - पुनः - न कल्पते - समर्थ होत नाही - च - आणि - उप्तं - पेरलेले - बीजं - बी - नश्यते - नष्ट होते. ॥ ३३ ॥ एवं - याप्रमाणे - राजन् - हे राजा - कामाशयं - कामनांचे घर असे - चित्तं - अंतःकरण - कामानां - भोगांच्या - अतिसेवया - अत्यंत सेवनाने - यथा - जसे - विरज्येत - विरक्त होईल - अग्निवत् - तसे अग्नीत थेंबथेंब तूप टाकल्याप्रमाणे - कामबिन्दुभिः - थोड्या थोड्या कामोपभोगांनी - न विरज्येत - विरक्त होणार नाही. ॥ ३४ ॥
महाराज, ज्याप्रमाणे वारंवार पेरणी केल्याने शेत स्वत:च शक्तिहीन होते आणि त्यात अंकुर उगवणेही बंद होते, इतकेच काय त्यात पेरलेले बीसुद्धा नष्ट होते. त्याचप्रमाणे हे चित्त, जे वासनांचा खजिना आहे, विषयांचे अतिशय सेवन केल्याने त्याला स्वत:लाच उबग येतो. परंतु अल्प प्रमाणात भोग घेतल्यास तसे होत नाही. जसे एक एक थेंब तूप टाकल्याने आग विझत नाही, परंतु एकदम जास्त तूप पडले, तर ती विझून जाते. (३३-३४)
यस्य यल्लक्षणं प्रोक्तं पुंसो वर्णाभिव्यञ्जकम् ।
यदन्यत्रापि दृश्येत तत्तेनैव विनिर्दिशेत् ॥ ३५ ॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां सप्तमस्कंधे युधिष्ठिरनारदसंवादे सदाचारनिर्णयो नाम एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
एक वर्णातुनी अन्य वर्णाच्या आश्रयास जो । धारितो तेथिचे कर्म तयाचे तेचि जाणणे ॥३५॥ ॥ इति श्रीमद्‌भागवती महापुराणी पारमहंसी संहिता । ॥ विष्णुदास वसिष्ठ समश्लोकी मराठी रूपांतर अकरावा अध्याय हा ॥ ७ ॥ ११ ॥ ॥ हरिः ॐ तत्सत्‌ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
यस्य - ज्या - पुंसः - पुरुषाचे - वर्णाभिव्यंजकं - वर्ण ओळखण्याचे - यत् - जे - लक्षणं - लक्षण - प्रोक्तं - सांगितले आहे - (तत्) यत् - ते जर - अन्यत्र अपि - अन्य ठिकाणीही - दृश्येत तत् - आढळून येईल तर - तेन एव - त्याच वर्णाने - (तं पुमासं) विनिर्दिशेत् - त्या पुरुषाला दर्शवावे. ॥ ३५ ॥
ज्या पुरुषाचा वर्ण सांगण्यासाठी जे लक्षण सांगितले आहे, ते जर दुसरा वर्ण असणार्‍याच्या ठिकाणीही असेल, तर तोसुद्धा त्याच वर्णाचा समजावा. (३५)
स्कंध सातवा - अध्याय अकरावा समाप्त |