|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ११ वा - अध्याय २१ वा - अन्वयार्थ
गुणदोषव्यवस्थेचे स्वरूप आणि रहस्य - एतान् भक्तिज्ञानक्रियात्मकान् मत्पथः हित्वा - हे माझे म्हणजे मी सांगितलेले माझी प्राप्ति करून देणारे ज्ञानभक्तिक्रियात्मक मार्ग सोडून देऊन - ये - जे - चलैः प्राणैः - चंचल वा अस्थिर अशा इंद्रियांद्वारे - क्षुद्रान् कामान् जुषंतः - तुच्छ असणार्‍या विषयांच्या अभिलाषाचे सेवन करतात - ते संसरंति - ते संसाराच्या, जन्ममरणाच्या चक्रात सापडतात - ॥१॥ स्वे स्वे अधिकारे या निष्ठा - स्वतःच्या आत्मिक योग्यतेला अनुरूप असणारी जी कर्तव्याची निष्ठा-कर्तव्ये करण्याची एकाग्रता - सः गुणः परिकीर्तितः - तो गुणच होय, ती एकाग्र अनुष्ठानाची निष्ठा उपकारक आहे - विपर्ययः तु - परंतु वर्णाश्रमाला योग्य असणारी कर्तव्ये न करणे हा तर - दोषः स्यात - दोष आहे - उभयोः एषः निश्चयः - उभयतांसंबंधे हाच सिद्धांत होय - ॥२॥ द्रव्यस्य विचिकित्सार्थ - अमुक द्रव्य योग्य, अमुक द्रव्य अयोग्य हे ठरविण्यासाठी - समानेषु अपि वस्तुषु - एकाच स्वरूपाच्या वस्तूंमध्ये - शुभाशुभौ गुणदोषौ - अमुक मंगल-उपकारक आणि अमुक अमंगल म्हणून अपकारक - शुद्ध्यशुद्धी - हे शुद्ध व योग्य अथवा अशुद्ध व अयोग्य असे - विधीयेते - विहित केलेले आहे - ॥३॥ धर्मार्थं, व्यवहारार्थं, यात्रार्थं, इति च - धर्माचरणप्रसंगी, व्यवहारासाठी आणि प्रायश्चितार्थ यात्रांसाठी असे मी ठरविले - अनघ - हे निष्पाप उद्धवा - धर्मं धुरं उद्वहतां - धर्मरूपी जो भार, जे ओझे, ते वाहणार्‍या लोकांसाठी - मया अयं आचारः दर्शितः - मी हा असा आचार दाखवून दिला आहे - ॥४॥ भूम्यंव्बग्न्यनिलाकाशाः - पृथ्वी, आप, तेज, वायु आणि आकाश ही पाच महाभूते - आब्रह्मस्थावरादीनां भूतानां - ब्रह्मदेवापासून तो स्थावरापर्यंत असणार्‍या प्राण्यांचे - शारीराः पंच घातवः आत्मसंयुताः - शरीरघटक तन्मात्रा, आत्मसंयुत म्हणजे आत्मस्वरूपाने, अस्ति-भाति-प्रिय रूपाने युक्त आहेत ॥५ एतेषां - या जीवांच्या - स्वार्थसिद्धये - पुरुषार्थसिद्धीसाठी - उद्धव - उद्धवा - समेषु अपि धातुषु - यद्यपि सर्व जड‍अजड पदार्थांचे पंचभौतिक देह समान द्रव्यानेच घटित आहेत - वेदेन - वेदाने मात्र - विषमाणि नामरूपाणि - भिन्नभिन्न नाम आणि रूपे - कल्प्यन्ते - कल्पिली आहेत -॥६॥ सत्तम - हे श्रेष्ठ पुरुषा उत्तम भक्ता - कर्मणां हि नियमार्थं - कर्तव्यकर्मादि कर्मांचाही नियम करण्यासाठी - देशकालादिभावानां वस्तूनां - जे देशकाल प्रभृति अमूर्त आणि वस्तु म्हणजे मूर्त पदार्थ त्यासंबंधीही - मम (म्यां) गुणदोषौ विधीयेते - गुणदोष ठरवून सांगितले आहेत - ॥७॥ देशानां - भूलोकातील देशांपैकी - अकृष्णसारः अब्रह्मण्यः अशुचिः भवेत् - काळ्या पाठीचे हरिण नसणारा देश जो असेल, जो अब्रह्मण्य असेल म्हणजे जेथे ज्ञानी व निष्काम कमीं ब्राह्मण नसतील तो अशुचि, वसतीला अयोग्य होतो - कृष्णसारः अपि असौवीरकीकटासंस्कृतेरिणं - कृष्णसार देशातील कीकटसुद्धा पवित्र होतो, जर तेथे सत्पुरुष असतील, संस्कृत कर्में होत असतील, पण उखर जमीन असेल तर तो अपवित्र -॥८॥ द्रव्यतः - यज्ञसामग्री असलेला - स्वतः एव वा - किंवा पर्वयुक्त, पूर्वान्हींचा असणारा - कर्मण्यः कालः - कर्मांचा काळ - गुणावान् - उपकारक असतो - यतः कर्म निवर्तते - जेव्हा द्रव्य नसेल तेव्हांचा काळ किंवा जातशौचकाल म्हणजे सुएर वा मृताशौच काल - स - तो - अकर्मकः दोषः स्मृतः - कर्मास अयोग्य समजावा - द्रव्येण - जलादि द्रव्यांनी - वचनेन च - आणि आप्तवाक्यांनी - संस्कारेण - प्रोक्षणादि संस्कारांनी - अथ कालेन - वा कालाने - महत्त्वाल्पतया अथवा - किंवा जलादिकांच्या संचयाने किंवा संकोचाने - द्रव्यस्य च शुद्ध्यशुद्धी - द्रव्याची योग्यता अथवा अयोग्यता वाढते - ॥९-१०॥ शक्त्या, अशक्त्या अथवा बुद्‌ध्या, समृद्‌ध्या च - सामर्थ्य, असामर्थ्य, बुद्धि, श्रीमंती यांच्या योगाने - यथा देशावस्थानुसारतः - देश, स्थळ व अवस्था यांस अनुसरून - हि - सामान्यतः - आत्मने यत् अघं कुर्वंति - लोक पातके करतात - ॥११॥ धान्यदार्वस्थितंतूनां रसतैजसचर्मणाम् - धान्याची, काष्ठांची, गजदंतांची, तंतूंची, तेलतुपांची, सुवर्णादिकांची, मृगादि आसनांची - पार्थिवानां - अग्निकुंडांच्या विटादिकांची शुद्धि - युतायुतैः कालवाय्वग्निमृत्तोयैः - काल, वायु, अग्नि, माती, जल यांनी म्हणजे ही सर्व मिळून अथवा एकेकाच्या साह्याने करतात॥१२॥ येन - ज्याच्या साह्याने - यत् अमेध्यलिप्तं गंधं लेपं - अपवित्र झालेले, वाईट घाण येणारे वास व लेप म्हणजे बुरसे - व्यपोहति - नाहीसे होतात - प्रकृतिं भजते - ती ती द्रव्ये स्वस्वरूप घेतात - तस्य - त्या मळकट द्रव्याचे - तत् शौचं तावत् इष्यते - ते शुद्धीकरण त्या त्या साधनांनी करणे इष्ट आहे - ॥१३॥ स्नानदानतपोऽवस्थावीर्यसंस्कारकर्मभिः - स्नान, दान, तप, कोमाराद्यवस्था, शक्ति, संस्कार, व कर्में यांच्या साह्याने - मत्स्मृत्या च - व माझ्या स्मरणाने - आत्मनः शौचं - कर्मकर्त्याने आपली शुद्धि करून घ्यावी - द्विजः - ब्राह्मणादि कर्मकर्त्याने - शुद्धः - शुद्ध होऊन - कर्म आचरेत् - वेदोक्त कर्म करावे - ॥१४॥ मंत्रस्य च परिज्ञानं - मंत्र शास्त्रोक्त असून त्याच्या विनियोगाचे यथासांग ज्ञान ही मंत्रशुद्धि होय - मदर्पणं कर्मशुद्धिः - सर्व कर्म मला, परमेश्वराला अर्पण करणे ही कर्मशुद्धि होय - षड्‌भिः - वर सांगितलेले देश, काल, द्रव्य, कर्ता, मंत्र आणि कर्म ही सहा यथार्थ झाली असता - धर्मः संपद्यते - धर्माचे उपकारक अनुष्ठान होते - तु - परंतु - विपर्ययः अधर्मः - उलट प्रकार झाला, व्यंग पडले तर अधर्म होतो - ॥१५॥ क्वचित् - केव्हा केव्हा - गुणः अपि - गुणालाही - दोषः स्यात् - दोषस्वरूप येते - विधिना - दैवयोगाने - दोषः अपि गुणः - दोषालाही गुणस्वरूप येते - गुणदोषार्थनियमः - गुणदोषांचे नियामक शास्त्र आहे - तद्‌भिदां एव - त्यांमधील भेदच - बाधते - ते नाहीसा करते - ॥१६॥ समानकर्माचरणं - एकाच कर्माचे आचरण - पतितानां न पातकं - जे पतित आहेत, धर्मभ्रष्ट आहेत, त्यांस अधिक पतित करीत नाही - औत्पत्तिकः संगः गुणः - स्वभावप्राप्त अथवा संस्कारप्राप्त जो संग, समागम असतो, तो केव्हा गुणच होतो - शयानः अधः न पतति - जो भुईवरच पडला आहे तो आणखी खाली कोठे पडेल ? ॥१७॥ यतः यतः निवर्तेत - ज्या ज्या विषयापासून जीवाची निवृत्ति होते - ततः ततः विमुच्येत - त्या त्या विषयापासून-कर्मापासूनही तो जीव मुक्त होतो - एषः धर्मः नृणां क्षेमः - हा आतापर्यंत सांगितलेला धर्म मनुष्यांना निर्भयता देणारा आहे - शोकमोहभयापहः - त्यांच्या शोकाचा, मोहाचा व भयाचा निरास करणारा आहे - ॥१८॥ पुंसः - मनुष्याला - विषयेषु गुणाध्यासात् - विषयच उपकारक आहेत असा विषयाचे ठिकाणी चिंतनामुळे अध्यास म्हणजे भ्रम झाला असता - ततः - त्या भ्रमामुळे - संगः भवेत् - विषयांवर आसक्ति उत्पन्न होते - संगात् - संगामुळे - तत्र - मग विषयाचे ठिकाणी - कामः भवेत् - काम म्हणजे अभिलाष उत्पन्न होतो - नृणां कलिः कामात् एव - पुरुषांपुरुषांमध्ये भांडणे होतात, ती या विषयाभिलाषानेच होत - ॥१९॥ कलेः - भांडणामुळे - दुर्विषहः क्रोधः - असह्य क्रोध जन्म पावतो - तं - त्याला - तमः - मोह - अनुवर्तते - पाठीराखा होतो - पुंसः व्यापिनी चेतना - पुरुषाची सर्वव्यापी बुद्धि - तमसा - मोह - द्रुतं ग्रस्यते - झटपट गिळून टाकतो -॥२०॥ साधो - साधु पुरुषा - तथा विरहितः जंतुः - बुद्धिलोप किंवा स्मृति नष्ट झालेला मूढ जीव - शून्याय कल्पते - शून्यरूपच होतो - ततः - त्यामुळे किंवा नंतर - अस्य मूर्छितस्य मृतस्य च - मूर्छित झालेला नव्हे ! बहुतेक मेलेल्या या शून्यरूप जीवाची - स्वार्थविभ्रंशः - पुरुषार्थहानी होते - ॥२१॥ व्यर्थं वृक्षजीविकया जीवन् - पुरुषार्थहानीमुळे पारतंत्र्यात वृक्षतुल्य जीवित कंठणारा - यः भस्त्रा इव श्वसन - जो लोहाराच्या भात्याप्रमाणे श्वासोच्छ्‌वास करतो - विषयाभिनिवेशेन - विषयांवर हट्टी आसक्तीचा अभिमान धरतो - न आत्मानं वेद - आपले स्वतःचे जीवरूपही जाणत नाही - न अपरं - व दुसरेही काही जाणत नाही - ॥२२॥ इयं फलश्रुतिः - हे फल सांगणारा वेद - नृणां न श्रेयः - पुरुषास आत्यंतिक कल्याण प्राप्त करून देत नाही - परं रोचनं - ती फलश्रुति रोचनासाठी, कर्माची प्रवृत्ति व्हावी यासाठी आहे - यथा भैषज्य रोचनं - जसे औषधावर रुचि उत्पन्न होण्यासाठी काही रोचक पदार्थ देतात त्याप्रमाणे - श्रेयोविवक्षया प्रोक्तं - फलश्रुतीही मोक्षावह स्वधर्माचरण करण्याविषयी रुचि उत्पन्न व्हावी यासाठीच आहे - ॥२३॥ आसक्तमनसः मर्त्याः - विषयासक्त असलेले मर्त्य - आत्मनः - आपल्या स्वतःच्या - अनर्थहेतुषु - अनर्थास कारण होणार्‍या - कामेषु, प्राणेषु, स्वजनेषु च - वासना, प्राण, दारापुत्रादि स्वजन या सर्वांमध्ये - उत्पत्त्या एवहि - जन्मतःच स्वभावानुरूपच - ॥२४॥ स्वार्थं अविदुषः - परमसुख न जाणणारे - नतान् - नम्र झालेले - वृजिनाध्वनि - संकटप्रचुर मार्गात - भ्राम्यतः - भ्रमण करणारे - तमः विशतः तान् - तमोमार्गात प्रविष्ट होणारे त्या लोकास - बुधः - लोककल्याणकारी वेद - पुनः तेषु - पुनः त्याच मार्गाकडे - कथं युंज्यात् - कशी प्रवृत्ती उत्पन्न करील बरे ? ॥२५॥ एवं व्यवसितं अविज्ञाय - हा वेदाचा अभिप्राय न जाणता - केचित् कुबुद्धयः - काही दुष्टबुद्धीचे लोक - कुसुमिती फलश्रुतिं वदंति - रमणीय वाटणारी फलश्रुति आहे असे म्हणतात - न हि वेदज्ञाः - वेदाचे मनोगत जाणणारे ज्ञानी तसे म्हणत नाहीत - ॥२६॥ कामिनः कृपणाः लुब्धाः पुष्पेषु फलबुद्धयः - कामी, कद्रू, लोभी, पुष्पालाच फळ म्हणणारे - अग्निमुग्धाः - अग्निकर्मामुळेच मूढ झालेले - धूमतांताः - धूममार्गाने शेवटपर्यंत जाणारे जे लोक असतात - ते - त्यांस - स्वं लोकं - स्वतःचा म्हणजे आत्म्याचा लोक - न विदंति - केव्हाही जाणता येत नाही म्हणून मिळत नाही - ॥२७॥ अंग हृदिस्थं मां ते न जानंति - उद्धवा ! त्या लोकांस हृदयात राहणारा जो मी, त्या माझे स्वरूपच ठाऊक नसते - यः इदं - जो मी हे सर्व दृश्य, कल्प्य आहे - यतः इदं - ज्या माझ्यापासूनच हे सर्व झाले आहे - उक्थशस्त्राः - उक्थ म्हणजे कर्म हेच शस्त्र ज्यांचे - हि असुतृपः - जे प्राणालाच भोग देऊन संतुष्ट करतात - यथा नीहारचक्षुषः - धुक्याने व्याप्त झालेल्या नेत्रांच्या पुरुषास जसे दिसत नाही, तसेच त्यांस माझे स्वरूप दिसत नाही - ॥२८॥ हिंसायां यदि रागः स्यात् - हिंसा करण्यामध्येच हौस असेल तर - यज्ञे एव - यज्ञामध्येच ती करावी - न चोदना - हिंसा केलीच पाहिजे अशी धर्माची आज्ञा नाही - मे परोक्षं मतं अविज्ञाय - माझे अस्फुट, अस्पष्टतेने प्रकट झालेले मत न जाणता - ते विषयात्मकाः - ते लोक मांसाद्यासक्त होतात आणि आपण वैदिक आहो असे म्हणतात - ॥२९॥ आलब्धैः हि पशुभिः - यज्ञामध्ये स्पर्श करूनच ठार मारलेल्या पशूद्वारा - स्वसुखेच्छया - स्वदेहादिकांच्या सुखेच्छेने प्रेरित होऊन - हिंसाविहाराः खलाः - हिंसाकर्मातच रमणारे दुष्ट लोक - यज्ञैः - यज्ञ करून - देवतः पितृभूतपतीन् - देवतांस, पितरांस, भूतपतींस म्हणजे क्रूर देवतांस - यजंते - बली देऊन संतुष्ट करतात - ॥३०॥ श्रवणाप्रियं अमुं लोकं - श्रवणाला मनोहर असणारा परलोक - स्वप्नोपमं - स्वप्नसुखाप्रमाणेच - असंतं - असत आहे असे समजून - त्यजंति - टाकून देतात - हृदि अशिषः संकल्प्य - अंतःकरणातच मोठमोठे भोग मनानेच कल्पून - अर्थान् - खरे पुरुषार्थही - यथा वणिक् - जसा वैश्य पुढील आशेवर दृष्टि ठेऊन प्राप्त असलेले भाग किंवा द्रव्य टाकतो - ॥३१॥ रजःसत्त्वमोनिष्ठाः - राजस, सात्त्विक व तामस गुणांवरच निष्ठा ठेवणारे - रजःसत्त्वतमोजुषः - रजोगुणादिकांच्या देवतांची उपासना करणारे - इंद्रमुख्यान् देवादीन उपासते - इंद्रप्रभृति देवांची उपासना करतात - न तथा एव मां - पण माझे स्वरूप ओळखून माझी एकनिष्ठ उपासनाच करीत नाहीत - ॥३२॥ इह यज्ञैः देवताः इष्ट्‌वा - या लोकी यज्ञांनी देवतांस प्रसन्न करून घेऊन - दिवि गत्वा रंस्यामहे - स्वर्गात जाऊन आम्ही सुख भोगू - तस्य अंते इह भूयास्म - स्वर्गसुख संपल्यानंतर येथे जन्म घेऊ - महाकुलाः महाशालाः - महाकुलीन घराण्यात संपत्तिमान गृहस्थ होऊ असे समजतात - ॥३३॥ एवं पुष्पितया वाचा - अशा प्रकारच्या वेदातील रमणीय फलश्रुतीने - व्याक्षिप्तमनसां - विचारभ्रष्ट झालेली मने ज्यांची असे - मानिनां - अभिमानी - अतिस्तब्धानां च नृणां - आणि अत्यंत हट्टी असणार्‍या लोकांस - मद्‌वार्ता अपि न रोचते - माझी वार्ता सुद्धा रुचत, आवडत नाही - ॥३४॥ त्रिकांडविषयाः इमे वेदाः - कर्म, भक्ति, व ज्ञान अशी तीन कांडे असणारे हे वेद - ब्रह्मात्मविषयाः - ब्रह्म आणि आत्मा यांविषयींचे मात्र ज्ञान देणारे आहेत - ऋषयः परोक्षवादाः - मंत्रद्रष्टे ऋषि परोक्षरीतीने, अप्रत्यक्षत्वाने ज्ञान सांगणारे आहेत - परोक्षं मम च प्रियं - परोक्षकथन हेच मला आवडते - ॥३५॥ शब्दब्रह्म - ब्रह्मरूपी जो वेद तो - सुदुर्बोधं - समजण्याला अत्यंत कठीण - प्राणेंद्रियमनोमयं - प्राण आणि इंद्रिये आणि मन या सर्वांचे मूळ स्वरूप असल्यामुळे प्राणादिकांस अगोचर - समुद्रवत् अनंतपारं - समुद्राप्रमाणे हा वेदोराशि अनंत अपार - गंभीरं - गंभीरं म्हणजे गूढ - दुर्विगाह्यं - दुर्विगाह्यं म्हणजे तरून जाण्याला अत्यंत कष्टमय आहे - ॥३६॥ भूम्ना, अनंतशक्तिना, ब्रह्मणा मया - भूमा=सर्वव्यापी आणि अपरिच्छिन्न तसाच अनंतशक्ति आणि ब्रह्म म्हणजे निर्विकार जो अंतर्यामी मी परमात्मा त्याने - उपबृंहितं - आधारलेला अधिष्ठित केलेला हा वेदोराशि - घोषरूपेण भूतेषु लक्ष्यते - सर्व चराचर पदार्थांत नादरूपाने बुद्धिवंतास ओळखता येतो - बिसेषु ऊर्णा इव - कमलाच्या देठातील तंतूप्रमाणे चराचरांच्या अंतर्यामी नादरूपाने असतो - ॥३७॥ यथा - ज्याप्रमाणे - हृदयात् मुखात् - हृदयाकारणापासून मुखाच्या द्वारे - ऊर्णनाभिः - कोळी किंवा कातणीचा कृमि - उर्णां उद्धमते - लोकरीच्या धाग्यासारखे मऊ तंतु बाहेर आणतो - घोषवान् प्राणः - नादस्वरूपी प्राण - आकाशात् - आकाशकारणापासून - मनसा - मनाच्याद्वारे - स्पर्शरूपिणा - स्पर्श म्हणजे ‘क ’ पासून ‘म ’ पर्य़ंतचे जे पंचविस वर्ण त्या वर्णांच्या रूपाने - ॥३८॥ छंदोमयः अमृतमयः प्रभुः - छंद- वेदांतील वृत्तास म्हणतात छंदोमय - पद्यमय अमृतरूपी असा जो वेदमूर्ति प्रभु त्याने - ओंकारात् - ओंकारकारणापासून - सहस्त्र पदवीं - अनेक सहस्त्ररूपांची - व्यंजितस्प र्शस्वरोष्मांतस्थभूषितां - त्या नादाला उर, कंठ, यांचा समागम झाल्यामुळे अनेक रूपे असणारे व्यक्त स्पर्श क ते म अखेर २५ व्यंजने; १६ स्वर, ऊष्मा-‘श, ष, स, ह ’ आणि अंतस्थ - ‘य, र, ल, व ’ हे मिळून अनेकरूपी व सुंदर भूषणांनी अलंकृत अशी वाणी प्रभु प्रकट करिता झाला - ॥३९॥ विचित्रभाषाविततां - अनेक भिन्न भिन्न भाषारूपाने - चतुरुत्तरैः छंदोभिः - चार चार अधिक अक्षरांनी वाढत जाणार्‍या अनेक छंदांनी - अनंतपारां बृहतीं - जिच्या विस्ताराची सीमा अनंत आहे अशी - स्वयं - तो प्रभु स्वतःच - सृजति - उत्पन्न करतो - आक्षिपते (च) - व उपसंहृतही करतो - ॥४०॥ गायत्री, उष्णिक्, अनुष्टुप् च, बृहती, पंक्तिः एव च, त्रिष्टुप्, जगती, अतिछंदः हि, अत्याष्टि, अतिजगत्, विराट - गायत्री उष्णिक् प्रभृति वैदिक अनेक छंद व अतिछंद आहेत - ॥४१॥ किं वधत्ते - हा वेदोराशि कोणत्या आज्ञा करतो - किं आचष्टे - काय प्रकाशितो - किं अनूद्य - काय सांगून - विकल्पयेत् - त्याचा निषेध करतो - इति - हे सर्व - अस्याः हृदयं - जे वेदांचे मनोगत आहे ते - लोके - या ब्रह्मांडात - मदन्यः कश्चन न वेद - माझ्याशिवाय इतर दुसर्‍या कोणालाही कळले नाही - ॥४२॥ मां विधत्ते - यज्ञरूपी जो मी त्या यज्ञाचे विधि सांगतो - मां अभिधत्ते - ईश्वररूपी जो मी त्या माझे स्वरूप प्रकाशून उपासनाविधि सांगतो - मां विकल्प्य अपोह्यते - माझ्याच स्वरूपात आकाशदिकांच्या कर्तृत्वाचा विकल्प करून ते नाहीसे करतो - अहं तु एतावान् सर्ववेदार्थः - मीच ह्या सर्व वेदांच्या अर्थाचे स्वरूप आहे - मां आस्थाय - माझ्याच आश्रय करून - शब्दः - वेद - मायामात्रं भिदा - मायामय भेदरूपाने दिसणारे विश्व - अनूद्य - प्रथम जमेला धरून - अंते प्रतिषिध्य - शेवटी त्याचा निषेध करून - प्रसीदति - निर्व्यापार होतो - ॥४३॥ अध्याय एकविसावा समाप्त |