|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ११ वा - अध्याय १६ वा - अन्वयार्थ
भगवंतांच्या विभूतींचे वर्णन - अनाद्यंतं - अनादि व अनंत - अपावृतं - आवरण नसलेले - सर्वेषां अपि भावानां - सर्व चराचर पदार्थांच्या - त्राणस्थित्यप्ययोद्‌भवः - संरक्षणाचे, असण्याचे, नाशाचे आणि उत्पत्तीचे कारण असा - त्वं साक्षात् परमं ब्रह्म - तू प्रत्यक्ष अति श्रेष्ठ ब्रह्म आहेस. - भगवन् - हे भगवंता - अकृतात्मभिः दुर्ज्ञेयं त्वां - नाही जिंकिले आहे चित्त ज्यांनी अशा लोकांस अज्ञेय अशा तुझी - ब्राह्मणाः - ज्ञानी लोक - उच्चावचेषु भूतेषु - लहान थोर पदार्थांत असणारे तुझे रूप समजून घेऊन - याथातथ्थेन उपासते - यथार्थ व यथासांग उपासना करितात ॥१-२॥ येषु येषु व भावेषु - ज्या ज्या स्वरूपाचे ठायी - त्वां - तुला - भक्त्या - परम भक्तीने - उपासीनाः परमषयः - भजणारे मोठमोठे ऋषि - संसिद्धिं प्रपंद्यते - सिद्धीप्रत प्राप्त होतात - तत् - ते स्वरूप - मे वदस्व - मला सांग - ॥३॥ भूतभावन - हे भूतपालका देवा - भूतात्मा (त्वं) - भूतांचा नियंता असा तू - भूतानां गूढः चरसि - भूतांमध्ये अप्रकट रीतीने संचार करतोस - ते मोहितानि भूतानि - तुझ्या मायेमुळे मूढ झालेले प्राणी - पश्यंतं त्वां - चराचरांचा पाहणारा अशा तुला - न पश्यंति - पाहत नाहीत - ॥४॥ महाविभूते - अत्यंत मोठी आहे स्वरूपस्थिति ज्याची अशा देवाधिदेवा - भूमौ दिवि रसायां दिक्षु वै - भूलोकी, स्वर्गात, पाताळात, दाही दिशांत निश्चियेकरुन - अनुभाविताः - काही एक शक्तिविशेषाने तूच संयोजित केलेल्या - याः काः च ते विभूतयः - ज्या काही तुझ्या विभूती आहेत - ताः मह्यं आख्याहि - त्या सर्व मला सांग - ते तीर्थपदांघ्रिपद्मं नमामि - तुझ्या तीर्थाचे आश्रयस्थान अशा चरणकमलाला मी वंदितो - ॥५॥ प्रश्नविदां वर - जिज्ञासेने प्रश्न विचारणारांमध्ये श्रेष्ठ उद्धवा - एवं एतत् प्रश्नं - हा असाच प्रश्न - सपत्‍नैः विनशने युयुत्सुना अर्जुनेन - आपल्या शत्रूंबरोबर कुरुक्षेत्री युद्ध करू इच्छिणार्‍या अर्जुनाने - वै अहं पृष्टः - मला विचारला होता. ॥६॥ ‘हंता अहं, हतः अयं’ इति लौकिकः - माझा आत्मा मारणारा (म्हणजे कर्ता), दुसर्‍याच्या आत्मा मेलेला (म्हणजे भोक्ता आहे), अशी अज्ञानी समजूत असणारा अर्जुन - राज्यहेतुकं ज्ञातिवधं गर्ह्यं अधर्मं ज्ञात्वा - राज्यप्राप्तीसाठी स्वज्ञातीतील बंधुबांधवांचा वध करणे इहलोकी निंद्य आणि परलोकी पापात्मक जाणून - ततः निवृत्तः - त्या युद्धापासून निवृत्त झाला. ॥७॥ रणमूर्धनि - संग्रामाच्या ऐन प्रसंगी - यथा त्वं - जसा तू आता प्रश्न विचारीत आहेस - एवं मां अभ्यभाषत - तसाच प्रश्न अर्जुनाने मला विचारला होता - तदा - त्यावेळी - पुरुषव्याघ्रः सः - पुरुषपुंगव जो अर्जुन त्याला - युक्त्या - अनेक प्रमाणबद्ध युक्तिप्रयुक्ति सांगून - मे प्रतिबोधितः - मी बोध केला. ॥८॥ उद्धव - उद्धवा - अमीषां भूतानां - ह्या अखिल ब्रह्मांडातील चराचर पदार्थांचा - अहं आत्मा - मी नियंता आहे - सुहृत् - त्यांचा उपकारक मित्र - ईश्वरः - त्यांचा स्वामी - सर्वाणि भूतानि - सर्व भूतात्मा - तेषां स्थित्युद्‌भवाप्ययः - त्यांची स्थिती, उत्पत्ती, नाश, - अहं - मी आहे. ॥९॥ अहं गतिमतां गतिः - वेगवंतांची गति मी - कलयतां कालः - सत्ता गाजविणार्‍यांचा प्रभु - अहं गुणानां साम्यं - सत्त्व, रज, तमांची साम्य अवस्था मी - गुणिनि च - धर्मी जे जे द्रव्य असते त्या द्रव्याच्या - औत्पत्तिकः - स्वरूपभूत - गुणः अपि - गुणधर्मही - अहं - मीच असतो - ॥१०॥ गुणिनां अपि अहं सूत्रं - त्या गुणधर्म असणार्‍या पदार्थांचाही मी सूत्रात्मा - महतां च महान् अहं - मोठयांत मोठे असून मोठयांचे उपादान कारण असणारे महत्तत्त्व मी - सूक्ष्माणां अपि अहं जीवः - अत्यंत सूक्ष्म पदार्थांपेक्षाही मी सूक्ष्मतम असून सर्वांची जीवनकला मी - दुर्जयानां अहं मनः - दुर्दांत व अवखळांमध्ये सुद्धा जिंकण्यास अति कठीण असे चंचल मन मी होय. ॥११॥ वेदानां हिरण्यगर्भः - सर्वमान्य वेदांचा प्रकटकर्ता - मंत्राण त्रिवृत् प्रणवः - मंत्रांतील मंत्रश्रेष्ठ असून ‘अ, उ, म ’ या तीन वर्णानी घटित झालेला ॐ - अक्षराणां ‘अ ’ कारः - ६३ अक्षरांचा आदि ‘अ ’ - छंदसां पदानि अहं अस्मि - छंदातील उत्कृष्ट छंद गायत्री मी आहे. ॥१२॥ सर्वदेवानां इंद्रः अहं - सर्व देवांचा स्वामी इंद्र मी - रुद्राणां नीललोहितः - एकादश रुद्रांतील नीलकंठ शंकर - आदित्यानां विष्णुः - बारा आदित्यांतील विष्णु - वसूनां हव्यवाट् - अष्ट वसूंतील प्रमुख अग्नी - अहं अस्मि - मी आहे - ॥१३॥ ब्रह्मर्षीणां भृगुः अहं - ब्रह्मर्षींतील भृगु मी - राजर्षीणां मनुः अहं - राजर्षींतील मनु मी - देवर्षीणां नारदः अहं - देवर्षींतील नारद मी - धेनुषु हविर्धानी (अहं) अस्मि - धेनूंतील कामधेनु मी आहे. ॥१४॥ सिद्धेश्वराणां कपिलः - सिद्ध श्रेष्ठांत कपिल - पतत्रिणां सुपर्णः अहं - पक्ष्यांत बळकट पंख असणारा गरुड मी - प्रजापतीनां दक्षः अहं - प्रजापतींमध्ये दक्ष मी - पितृणां अर्यमा अहं - पितरांमध्ये प्रेमळ अर्यमा मी आहे. ॥१५॥ उद्धव - उद्धवा - दैत्यानां असुरेश्वरं प्रल्हादं, - दैत्यांमध्ये दैत्यांच्या अधिपति पण माझा भक्त प्रल्हाद, - नक्षत्रौषधीनां सोमं, - नक्षत्रांचा पति व औषधांचा पोषक चंद्र, - यक्षरक्षसां धनेशं, - यक्षराक्षसांचा स्वामी धनेश कुबेर मी आहे ॥ १६ ॥ गजेंद्राणां ऐरावतं, - गजेंद्रांचा ऐरावत, - यादसा प्रभुं वरुणं, - जलचरांचा स्वामी वरुण, - तपता द्युमतां सूर्यं, - जलचरांचा स्वामी वरुण, - मनुष्याणां च भूपतिं मां विद्धि - आणि मनुष्यांतील भूपति मला जाण. ॥१७॥ तुरंगाणां उच्चैःश्रवाः - अश्वांत उच्चैःश्रवा - धातूनां कांचनं अहं अस्मि - धातूंमध्ये सोने मी आहे - संयमतां च यमः - व निरोध करणार्‍यांत यम - सर्पाणां वासुकिः अहं अस्मि - सर्पातील वासुकि मी आहे - ॥१८॥ अनघ - हे निष्पाप - नागेंद्राणां अनंतः, शृंगिदंष्ट्रिणां मृगेंद्रः अहं - नागांतील अनंत, शिंगांनी व दाढांनी हल्ला करणार्‍या पशूंत सिंह मी, - आश्रमाणां तुर्यः अहं, - ब्रह्मचर्य गार्हस्थ वानप्रस्थ संन्यास यांतील चवथा संन्यास आश्रम, - चार वर्णानां प्रथमः अहं, - वर्णांतील ब्राह्मणवर्ण मी आहे ॥ १९ ॥ तीर्थानां स्रोतसां गंगा, - तीर्थांत व नद्यांत गंगा, - सरसां समुद्रः अहं, - सरोवरांत समुद्र मी, - आयुधानां धनुः, - हत्यारांत हत्यार धनुष्य, - धनुष्मतां त्रिपुरघ्नः अहं - धनुर्धार्‍यांत त्रिपूर राक्षसांचा हंता शंकर मी आहे. ॥२०॥ धिष्ण्यानां मेरुः अहं, - वास्तव्य स्थानांतील अति सुरक्षित स्थान जे मेरु तो मी, - गहनानां हिमालयः, - दुर्गमांतील हिमाचल, - वनस्पतीनां अश्वत्थः, - वृक्षांतील यज्ञोपयोगी अश्वत्थ, - ओषधीनां अहं यवः, - पीक दिल्यानंतर वठून जाणा‍र्‍या ओषधींत यव मी आहे. ॥ २१ ॥ पुरोधसां अहं वसिष्ठः, - पुरोहितांत पुरोहित वसिष्ठ, - ब्रह्मिष्ठानां बृहस्पतिः, - ब्रह्मवेत्त्यांतील अत्यंत शुद्धशीलाचा ब्रह्मनिष्ठ बृहस्पति, - सर्वसेनान्यां स्कंदः, - सेनापतींतील उत्तमोत्तम सेनापति षडानन, - अग्रण्यां भगवान् अजः अहं - जगन्नायकांतील श्रेष्ठ भगवान् ब्रह्मदेव मी आहे. ॥२२॥ यज्ञानां ब्रह्मयज्ञः अहं, - यज्ञांतील उत्तम यज्ञ म्हणजे ब्रह्मयज्ञ - व्रतानां अविहिंसनं, - , व्रतोत्तम अहिंसा - वाय्वग्न्यर्कांबुवागात्मा - आणि शुद्ध करणारे वायु, अग्नि, सूर्य, जल, वाणी व आत्माज्ञान यांस - शुचीनां अपि शुचिः अहं अस्मि - शुद्ध करण्याचे सामर्थ्य देणारा शुचिधर्म मी आहे. ॥२३॥ योगानां आत्मसंरोधः - योगांत आत्मसंयमन अथवा समाधियोग - विजिगषितां मंत्रः - विजयेच्छु लोकांची राजकारणी मसलत - कौशलानां आन्वीक्षिकी - विवेकचातुर्यामध्ये आत्मानात्मविवेकविद्या - ख्यातिवादिनां विकल्पः - वस्तूंचे भान आणि कथन यासंबंधी जे अनेक वाद आहेत त्यांपैकी विकल्प - (अहं) अस्मि - मी आहे. ॥२४॥ स्त्रीणां तु शतरूपा - स्त्रियांत शतरूपी सरस्वती अथवा विद्युत् - पुंसां स्वायंभुवः मनुः - पुरुषांत स्वायंभुव मनु - मुनीनां च नारायणः - मुनींतील श्रेष्ठ नारायण मुनि - ब्रह्मचारिणां कुमारः अहं - ब्रह्मचार्‍यांमध्ये सनत्कुमार मी आहे. ॥२५॥ धर्माणां संन्यासः - आश्रमांतील वरिष्ठ संन्यास - क्षेमाणां अबहिर्मतिः - सुरक्षित ठेवणार्‍या उपायांतील उत्तम उपाय आत्मैकश्रद्धा - गुह्यानां सूनृतं मौनं - गुप्त ठेवण्याच्या साधनांपैकी उत्तम साधन मिष्ट भाषण व मूकव्रत - मिथुनानां तु अजः - दांपत्यांतील पहिल्या पदवीचे प्रजापतीचे दांपत्य - अहं अस्मि - मी आहे. ॥२६॥ अनिमिषां संवत्सरः - जागृत असणार्‍यांतील सदा जागृत असणारा संवत्सर - ऋतूनां मधुमाधवौ - ऋतूंमध्ये मधु व माधव म्हणजे चैत्र व वैशाख - मासानां मार्गशीर्षः - मासांतील मार्गशीर्ष - तथा नक्षत्राणां अभिजित् - तसेच नक्षत्रांतील अभिजित् - अहं अस्मि - मी आहे. ॥२७॥ युगानां च कृतं - युगांत कृतयुग - धीराणां देवलः असितः - बुद्धिवंतांपैकी देवल व असित - व्यासानां द्वैपायनः - वेदव्यवस्था करणार्‍यांतील द्वैपायन व्यास - कवीनां आत्मवान् काव्यः - विद्वानांमध्ये सूक्ष्मबुद्धि शुक्राचार्य - अहं अस्मि - मी आहे. ॥२८॥ भगवतां वासुदेवः - देवांपैकी वासुदेव - भागवतेषु तु त्वं - भागवतोत्तम जो तू तो - किंपुरुषाणां हनुमान् - वानरांतील हनुमान - विद्याध्राणां सुदर्शनः - विद्याधरांतील सुदर्शन - अहं अस्मि - मी आहे. ॥२९॥ रत्‍नानां पद्मरागः - रत्‍नोत्तम पद्मराग - सुपेशसां पद्मकोशः अस्मि - सुंदरांपैकी कमलकोश मी आहे - दर्भजातीनां कुशः - दर्भवर्गांत कुश - हविःषु गव्यं आज्यं - अग्नीस अर्पण करण्याच्या पुरोडाशादि हविर्द्रव्यांमध्ये गाईचे तूप - अहं अस्मि - मी आहे. ॥३०॥ व्यवसायिनां लक्ष्मीः - व्यापार्‍याची लक्ष्मी - कितवाना छलग्रहः अहं - धूर्तांपैकी कपटद्यूतकार मी - तितिक्षूणां तितिक्षा - सहनशीलांची सहनशक्ति - सत्त्ववतां सत्त्वं - उत्साहवंतांचा उत्साह - अहं अस्मि - मी आहे. ॥३१॥ बलवतां ओजः, सहः - बलवंताचे कार्यक्षम व सहनक्षम बळ - सात्वतां कर्म अहं - भागवतांची भक्ति मी - सात्वतां नवमूर्तींनां परा आदिमूर्तिः - नऊ सात्वत मूर्तींतील पहिली व मुख्य वासुदेव मूर्ति मी जाण. ॥३२॥ गंधर्वाऽप्सरसा विश्वावसुः पूर्वाचित्तिः अहं - गंधर्वांतील विश्वावसु व अप्सरांपैकी पूर्वचित्ति - भूधराणां स्थैर्यं अहं - पर्वतांची स्थिरता मी - भुवः गंधमात्रं अहं - पृथ्वीचा शुद्धगुण गंध मी आहे. ॥३३॥ अपां परमः रसः - जलांतील मधुर रस - तेजिष्ठानां च विभावसुः - व तेजास्व्यांमध्ये सूर्य किंवा अग्नि - सूर्येंदुताराणां प्रभा - सूर्य, चंद्र, नक्षत्रे यांची प्रभा - नभसः परः शब्दः - आकाशशब्दांतील परा वाणी - अहं (अस्मि) - मी आहे. ॥३४॥ ब्रह्मण्यानां बलिः अहं - पवित्र वस्तूंमध्ये अवदान किंवा ब्रह्मवेत्त्यांत बलि मी - वीराणां अर्जुनः अहं - धनुर्धरांत अर्जुन मी - भूतानां स्थितिः उत्पत्तिः प्रतिसंक्रमः - पदार्थांची उत्पत्ति, स्थिति, लय - अहं वै - मीच आहे. ॥३५॥ गति उक्ति उत्सर्ग उपादानं आनंद - गमन, भाषण, विसर्जन, ग्रहण आणि आनंद, - स्पर्शलक्षणं, आस्वादश्रुत्यवघ्राणं, - ही पाय, जिव्हा, पायु, हात व उपास्थ या इंद्रियांची कर्मे व स्पर्श, दर्शन, रसन, श्रवण, गंधग्रहण, ही त्वचा, नेत्र, जिव्हा, कान, घ्राण, - सर्वेंद्रियेंद्रियं अहं - या ज्ञानेंद्रियांची कर्मे असून विषयग्रहणांची शक्ति जे मन ते मी आहे. ॥३६॥ पृथिवी, वायुः, आकाशः, आपः, ज्योतिः - पृथ्वीप्रभृति पंचमहाभूतांच्या तन्मात्रा - अहं - अहंकार - महान् - महतत्त्व - विकारः - पंचभूतांदि सोळा विकृति - व्यक्तं - मूलप्रकृति - रजः, सत्त्वं, तमः - सत्त्व, रज, तम हे तीन प्रकृतीचे गुण - पुरुषः - जीव - परं (अहं) - परब्रह्म मी आहे - ॥३७॥ एतत् प्रसंख्यानं, ज्ञानं, तत्त्व विनिश्चयः - ही सर्व मिळवणी, त्याचे ज्ञान आणि निःसंदेह निश्चय - अहं - मी आहे - ईश्वरेण, जीवेन, गुणेन गुणिना, सर्वात्मना अपि - मी जो ईश्वर, जीव, गुणी -द्रव्य आणि सर्वांचा आत्मा, सर्व मी आहे. - सर्वेण मया विना क्वचित् भावः न विद्यते - माझ्याशिवाय कोणत्याही वस्तूला अस्तित्व नाही. ॥३८॥ परमाणूनां संख्यानं मया कालेन क्रियते - कालसाह्याने मज सर्वज्ञाला परमाणूंची संख्या करिता येते - कोटिशः अंडानि सूजतः मे - कोटयानुकोटि ब्रह्मांडे उत्पन्न करणार्‍या मला देखील - विभूतीनां तथा न - माझ्या विभूतींची वरील प्रकारची गणना करता येत नाही. ॥३९॥ तेजः श्रीः कीर्तिः ऐश्वर्य - तेजस्विता, संपन्नता, कीर्तिवंतता, ऐश्वर्यप्राप्ति, - र्‍हीः त्यागः सौभगं भगः वीर्यं तितिक्षा विज्ञानं - मर्यादारक्षण किंवा विनम्रता, औदार्य, सौंदर्य, भाग्यशीलता, कर्मसामर्थ्य, सहनशीलता, ज्ञानसंपन्नता हे गुण - यत्र यत्र - जेथे जेथे - सः मे अंशकः - तो माझी विभूति अंशतः आहे. ॥४०॥ एताः ते कीर्तिताः - या ज्या मी सर्व तुला विभूति सांगितल्या त्या - सर्वाः संक्षेपेण विभूतयः - माझ्या सकल विभूतींचा नुसता संक्षेप आहे - एते मनोविकाराः एव - या विभूति मनाचे विकार म्हणजे मनोविलास मात्र आहेत - यथा वाचा अभिधीयते - ज्याप्रमाणे गंधर्वनगरी हा पदार्थ नुसता वाणीचा विलास मात्र त्याचप्रमाणे ह्या विभूति नुसते मनाचे व वाणीचे खेळ आहेत. ॥४१॥ वाचं यच्छ - वाणीचा - मनो यच्छ - मनाचा - प्राणान् इंद्रियाणि च यच्छ - प्राण व इंद्रिये यांचा - आत्मानं आत्माना यच्छ - आत्मज्ञानाने जीवात्म्याचा उपाधींचा निरोध करून शेवटी त्यालाही टाकून दे - (म्हणजे) अध्वने भूयः न कल्पसे - पुनः जन्ममरणाचे चक्र त्रास देणार नाही. ॥४२॥ धिया - आपल्या बुद्धीने - वाङ्‌मनसी सम्यक् यः यतिः असंयच्छन् वै - आपली वाणी आणि मन यांचा विवेकतः जो यति चांगला निरोध करीत नाही - तस्य व्रतं तपः दानं - त्याचे व्रत, त्याचे तप, आणि त्याने केलेले दान ही सर्व - आमघटांबुवत् स्रवति - मातीच्या कच्च्या घागरीतील पाण्याप्रमाणे गळून जातात. ॥४३॥ तस्मात् - म्हणून - मनोवचः प्राणान् - मन, बुद्धि, प्राण यांचा - मद्‌भक्तियुक्तया बुद्‌ध्या - मद्‌भक्तिपूर्ण जी बुद्धि तिचे साह्य घेऊन - मत्परायणः नियच्छेत् - माझ्या अनन्यभक्ताने पूर्ण निरोध करावा - ततः - हे केले असता - परिसमाप्यते - तो मुक्त होतो. ॥४४॥ अध्याय सोळावा समाप्त |