|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ७९ वा - अन्वयार्थ
बल्वलाचा उद्धार आणि बलरामांची तीर्थयात्रा - राजन् - हे परीक्षित राजा - ततः पर्वणि उपावृत्ते - नंतर पर्वणी प्राप्त झाली असता - पांसुवर्षणः - धुळीचा पाऊस पाडणारा - प्रचण्डः - तीव्र - पूयगन्धः - दुर्गंधयुक्त - भीमः वायुः तु - भयंकर वायु तर - सर्वशः अभूत् - सर्व बाजूंनी उत्पन्न झाला. ॥१॥ ततः - नंतर - बल्वलेन विनिर्मितं - बल्वल दानवाने निर्मिलेला - अमेध्यमयं वर्षं - अपवित्र वस्तूंचा पाऊस - यज्ञशालायां अभवत् - यज्ञशाळेत पडू लागला - शूलधृक् सः (च) अन्वदृश्यत - व शूल धारण करणारा तो बल्वल दिसू लागला. ॥२॥ बृहत्कायं - प्रचंड शरीराच्या - भिन्नाञ्जनचयोपमं - विस्कळीत झालेल्या काजळाच्या ढिगासारख्या - तप्तताम्रशिखाश्मश्रुं - तापलेल्या तांब्याप्रमाणे ज्याची शेंडी व दाढी आहे अशा - दंष्ट्रोग्रभ्रुकुटीमुखं - दाढा व भयंकर वक्र भुवई यांनी युक्त ज्याचे मुख आहे अशा - तं विलोक्य - त्या बल्वल दानवाला पाहून - रामः - बलराम - परसैन्यविदारणं मुसलं - शत्रूच्या सैन्याचा नाश करणार्‍या मुसळाला - दैत्यदमनं च हलं - आणि दैत्यांना मारणार्‍या नांगराला - सस्मार - स्मरता झाला - ते तूर्णं उपतस्थतुः - मुसळ व नांगर ही शस्त्रे तत्काळ तेथे आली. ॥३-४॥ क्रुद्धः - रागावलेला - बलः - बलराम - हलाग्रेण - नांगराच्या टोकाने - ब्रह्मद्रुहं - ब्राह्मणांशी वैर करणार्‍या अशा - गगनेचरं तं बल्वलं आकृष्य - आकाशात संचार करणार्‍या त्या बल्वलाला ओढून - मुसलेन मूर्ध्नि अहनत् - मुसळाने मस्तकावर प्रहार करिता झाला. ॥५॥ निर्भिन्नललाटः अरुणः सः - ज्याचे कपाळ छिन्नभिन्न झाले आहे असा व रक्ताने माखल्यामुळे लालवर्ण झालेला तो बल्वल - असृक् समुत्सृजन् - रक्त ओकत - यथा वज्रहतः शैलः - जसा वज्राने ताडिलेला पर्वत तसा - आर्तस्वरं मुञ्चन् - पीडेमुळे मोठी गर्जना करीत - भुवि अपतत् - पृथ्वीवर पडला - महाभागाः मुनयः - मोठे भाग्यवान ऋषि - रामं संस्तुत्य - बलरामाची स्तुति करून - अवितथाशिषः प्रयुज्य - फलद्रूप होणारे आशीर्वाद देऊन - यथा विबुधाः वृत्रघ्नं - जसे देव इंद्राला त्याप्रमाणे - अभ्यषिञ्चन् - अभिषेक करिते झाले. ॥६-७॥ श्रीधामाम्लानपङकजां - लक्ष्मीचे निवासस्थान अशा न कोमेजणार्‍या फुलांची - वैजयंतीं मालां रामाय ददुः - वैजयंती माळ बलरामाला देते झाले - दिव्ये वाससी दिव्यानि आभरणानि च - नवी सुंदर वस्त्रे आणि चकचकीत अलंकार ॥८॥ अथ तैः ब्राह्मणैः अभ्यनुज्ञातः (सः) - नंतर त्या ब्राह्मणांनी निरोप दिलेला तो बलराम - कौशिकीम् एत्य - विश्वमित्री नदीवर येऊन - स्नात्वा - स्नान करून - यतः सरयुः आस्रवत् (तत्) सरोवरं अगात् - जेथून सरयू वहात येते त्या सरोवराजवळ गेला. ॥९॥ सः - तो बलराम - सरयूं अनुस्रोतेन - सरयूच्या प्रवाहाच्या अनुरोधाने - प्रयागं उपगम्य - प्रयागाला जाऊन - स्नात्वा - स्नान करून - देवादीन् संतर्प्य - देवादिकांना तृप्त करून - पुलहाश्रमं जगाम - पुलह ऋषीच्या आश्रमाला गेला. ॥१०॥ रामः - बलराम - गोमतीं गण्डकीं विपाशां - गोमती, गण्डकी व विपाशा ह्या नद्यांमध्ये - स्नात्वा - स्नान करून - शोणे (च) आप्लुतः - व शोण नदीमध्ये स्नान करून - गयां गत्वा - गयेला जाऊन - पितृन् इष्टवा - पितरांची पूजा करून - गंगासागरसंगमे उपस्पृश्य - गंगा व समुद्र यांचा जेथे संगम झाला आहे तेथे स्नान करून - महेन्द्राद्रौ रामं दृष्ट्वा अभिवाद्य च - महेंद्र पर्वतावर परशुरामाचे दर्शन घेऊन व त्याला नमस्कार करून - ततः - नंतर - सप्तगोदावरीं वेणां पंपां भीमरथीं (च) स्कन्दं दृष्ट्वा - सात नद्या जेथे एकत्र मिळाल्या आहेत अशा त्या गोदावरी नदीच्या पवित्र स्थानाचे, तसेच वेणा नदी, पंपा, भीमरथी आणि स्कंद यांचे दर्शन घेऊन - गिरिशालयं श्रीशैलं ययौ - शंकराचे निवासस्थान अशा श्रीशैल पर्वतावर गेला - द्रविडेषु महापुण्यं वेंकटं अद्रिं दृष्ट्वा - द्रविड देशातील महापुण्यकारक वेंकटगिरिचे दर्शन घेऊन - प्रभुः - बलराम - कामकोष्णीं कांचीं पुरीं सरिद्वरां कावेरीं च (दृष्ट्वा) - कामकोष्णी, कांचीपुरी आणि श्रेष्ठ नदी कावेरी यांचे दर्शन घेऊन - यत्र हरिः सन्निहितः तं महापुण्यं श्रीरंगाख्यं (क्षेत्रं जगाम) - जेथे परमेश्वर नित्य रहातो अशा त्या मोठया पुण्यकारक श्रीरंग नावाच्या क्षेत्राला गेला. ॥११-१४॥ ततः सः - तेथून तो - हरेः क्षेत्रं ऋषभाद्रिं - विष्णुक्षेत्र ऋषभपर्वतावर - तथा दक्षिणां मथुरां - तसेच दक्षिण दिशेकडील मथुरा असे ज्या क्षेत्राला म्हणतात तेथे - (ततः) महापातकनाशनं सामुद्रं सेतुम् अगमत् - नंतर मोठया पातकांचा नाश करणार्‍या समुद्रावर बांधिलेल्या सेतूकडे गेला. ॥१५॥ हलायुधः - बलराम - तत्र - तेथे - अयुतं धेनूः ब्राह्मणेभ्यः अदात् - दहा हजार गाई ब्राह्मणांना देता झाला - कृतमालां ताम्रपर्णीं मलयं कुलाचलं च - कृतमाला, ताम्रपर्णी ह्या दोन नद्या आणि मलय नावाचा कुल पर्वत ह्या ठिकाणी. ॥१६॥ सः - तो बलराम - तत्र समासीनं अगस्त्यं नमस्कृत्य अभिवाद्य च - तेथे असलेल्या अगस्त्य ऋषीला नमस्कार करून व सत्कारून - तेन आशीर्भिः योजितः - त्या अगस्तीने आशीर्वाद दिलेला - (तेन) च अनुज्ञातः - आणि त्याने अनुज्ञा दिलेला - दक्षिणं अर्णवं गतः - दक्षिण समुद्राला गेला - तत्र कन्याख्यां दुर्गां देवीं ददर्श - तेथे कन्या म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या दुर्गा देवीचे दर्शन घेता झाला. ॥१७॥ ततः फाल्गुनं आसाद्य - नंतर फाल्गुन तीर्थाला जाऊन - उत्तमं पंचाप्सरसं (जगाम) - तेथून श्रेष्ठ अशा पंचाप्सर नावाच्या तीर्थाला गेला - यत्र विष्णुः सन्निहितः - तेथे विष्णु नित्य राहिला आहे - यत्र स्नात्वा (सः) गवायुतं अस्पर्शत् - जेथे स्नान करून बलराम दहा हजार गाई दान देता झाला. ॥१८॥ ततः तु भगवान् बलः - नंतर भगवान बलराम - केरलान् त्रिगर्तकान् - केरल देश तसेच त्रिगर्त देश - यत्र धूर्जटेः सान्निध्यं - जेथे शंकराचे सामीप्य आहे अशा - गोकर्णाख्यं शिवक्षेत्रं अभिव्रज्य - गोकर्ण नामक शिवक्षेत्राला जाऊन - आर्यां द्वैपायनीं शूर्पारकं (च) दृष्ट्वा - द्वीपात रहाणार्‍या आर्या देवीचे आणि शूर्पारक क्षेत्राचे दर्शन घेऊन - तापीं पयोष्णीं निर्विध्यां अगात् - तापी, पयोष्णी व निर्विध्या ह्या नद्यांच्या काठी गेला - (तत्र) उपस्पृश्य (च) - आणि तेथे स्नान करून - दण्डकं (जगाम) - दंडकारण्याला गेला. ॥१९-२०॥ रेवां प्रविश्य - नर्मदा नदीच्या तीरावरील क्षेत्रात प्रविष्ट होऊन - यत्र माहिष्मती पुरी तत्र अगमत् - जेथे माहिष्मती नामक नगरी आहे तेथे गेला - मनुतीर्थं उपस्पृश्य - मनुतीर्थांत उदकाने स्नान करून - पुनः प्रभासं आगमत् - पुनः प्रभासाला आला. ॥२१॥ कुरुपाण्डवसंयुगे सर्वराजन्यनिधनं - कौरव व पांडव यांच्या युद्धात सर्व क्षत्रिय राजांचा झालेला नाश - द्विजैः कथ्यमानं श्रुत्वा - ब्राह्मणांनी सांगितलेला ऐकून - भुवः भारं ह्लतं मेने - पृथ्वीचा भार दूर झाला असे मानिता झाला. ॥२२॥ सः यदुनन्दनः - तो बलराम - मृधे - युद्धात - गदाभ्यां युध्यतोः भीमदुर्योधनयोः - गदांनी युद्ध करणार्‍या भीम-दुर्योधनांना - वारयिष्यन् - परावृत्त करण्यासाठी - विनशनं जगाम - कुरुक्षेत्राला गेला. ॥२३॥ तु - परंतु - युधिष्ठिरः यमौ कृष्णार्जुनौ अपि - धर्मराज, नकुल, सहदेव, कृष्ण व अर्जुन हे सर्वही - तं दृष्टवा - त्या बलरामाला पाहून - किं विवक्षुः इह आगतः (इति विचिन्तयन्तः) - हा येथे काय सांगायला आला आहे असा विचार करीत - अभिवाद्य तूष्णीं अभवन् - त्याला वंदन करून स्वस्थ बसले. ॥२४॥ उभौ - दोघे भीम व दुर्योधन - गदापाणी - हातांत गदा घेतलेले - संरब्धौ विजयैषिणौ - क्रुद्ध झालेले व जय मिळविण्याची इच्छा करणारे - विचित्राणि मण्डलानि चरन्तौ दृष्टवा - चित्रविचित्र अशा गिरक्या मारीत असलेले पाहून - इदम् अब्रवीत् - हे म्हणाला. ॥२५॥ हे राजन् हे वृकोदर - हे दुर्योधना, हे भीमा - युवां वीरौ तुल्यबलौ - तुम्ही दोघे वीर सारख्या बळाचे आहा - एकं प्राणाधिकं उत एकं शिक्षयाधिकं - एक शक्तीने अधिक आणि दुसरा शिक्षणाने अधिक - (इति) मन्ये - असे मी मानितो. ॥२६॥ तस्मात् - म्हणून - इह - या रणांगणात - समवीर्ययोः युवयोः - सारखा पराक्रम असणार्‍या तुम्हा दोघांमध्ये - एकतरस्य - कोणातरी एकाचा - जयः अन्यः वा - जय किंवा पराजय - न लक्ष्यते - होईलसे दिसत नाही - (अतः) अफलः रणः विरमतु - ह्यासाठी निष्फळ होणारे युद्ध थांबावे. ॥२७॥ नृप - हे राजा - बद्धवैरौ - दृढ आहे शत्रुत्व ज्यांचे असे ते भीम व दुर्योधन - अन्योन्यं दुरुक्तं दुष्कृतानि च अनुस्मरन्तौ - एकमेकांना उद्देशून बोललेली दुष्ट भाषणे व केलेली वाईट कृत्ये ह्यांचे स्मरण करणारे असे - तत् (बलस्य) अर्थवत् वाक्यं न जगृहतुः - ते बलरामाचे अर्थाने पूर्ण असे भाषण स्वीकारिते झाले नाहीत. ॥२८॥ तत् दिष्टं इति अनुमन्वानः रामः - ह्यांचे कृत्य दैवानेच घडून आले आहे असे मानणारा बलराम - द्वारवतीं ययौ - द्वारकेला गेला - प्रीतैः उग्रसेनादिभिः ज्ञातिभिः समुपागतः (च) - व प्रसन्न झालेल्या उग्रसेनप्रमुख नातलग मंडळीमध्ये जाऊन मिसळला. ॥२९॥ ऋषयः - ऋषि - पुनः नैमिषं प्राप्तं - पुनः नैमिषारण्यात गेलेल्या - निवृत्ताखिलविग्रहं - कलहादि अनेक दुष्कृत्यांपासून परावृत्त झालेल्या - क्रत्वंगं तं - यज्ञमूर्ति अशा त्या बलरामाला - सर्वैः क्रतुभिः - सर्व यज्ञांनी - मुदा अयाजयन् - आनंदाने पूजिते झाले - विभुः भगवान् - सर्वव्यापी बलराम - तेभ्यः विशुद्धविज्ञानं व्यतरत् - त्या ऋषींना अत्यंत निर्मळ ज्ञान उपदेशिता झाला - येन एव - ज्या ज्ञानामुळेच - अदः विश्वं आत्मनि - हे जग आत्म्याच्या ठिकाणी - आत्मानं (च) विश्वगं विदुः - आणि आत्म्याला सर्वव्यापी असे ज्ञानी लोक समजतात. ॥३०-३१॥ स्वपत्‍न्या अवभृथस्नातः - रेवती पत्‍नीसह अवभृथस्नान केलेला - ज्ञातिबन्धुसुहृद्‌वृतः - जातभाई, बांधव व मित्र ह्यांनी वेष्टिलेला - इंदुः स्वज्योत्स्नया इव - चंद्र जसा आपल्या प्रकाशाने तसा - सुवासाः सुष्ठ्‌वलंकृतः रेजे - सुंदर वस्त्र नेसलेला व सुंदर अलंकार घातलेला असा शोभला. ॥३२॥ बलशालिनः - बलाने शोभणार्‍या - अनन्तस्य अप्रमेयस्य मायामर्त्यस्य बलस्य - अविनाशी, निरुपम व मायेने मनुष्यावतार घेतलेल्या बलरामाची - ईदृग्विधानि असङ्‌ख्यानि (कर्माणि) सन्ति हि - अशा प्रकारची अगणित कर्मे खरोखर आहेत. ॥३३॥ यः - जो - अद्‌भुतकर्मणः अनंतस्य रामस्य कर्माणि - आश्चर्यकारक कर्मे करणार्‍या व शेषाचा अवतार अशा बलरामाची कृत्ये - सायं प्रातः अनुस्मरेत - सकाळ, संध्याकाळ स्मरण करील - सः विष्णोः दयितः भवेत् - तो विष्णूला प्रिय होईल. ॥३४॥ एकूण‌‍ऐंशिवा अध्याय समाप्त |