|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ६८ वा - अन्वयार्थ
कौरवांवर बलरामांचा कोप आणि सांबाचा विवाह - राजन् - हे परीक्षित राजा - समितिंजयः जाम्बवतीसुतः साम्बः - युद्धात विजय मिळविणारा जांबवतीचा मुलगा सांब - दुर्योधनसुतां लक्ष्मणां - दुर्योधनाची कन्या जी लक्ष्मणा तिला - स्वयंवरस्थाम् अहरत् - ती स्वयंवरासाठी उभी राहिली असता पळवून नेता झाला. ॥१॥ दुर्विनीतः अयं अर्भकः - उद्धट असा हा पोर - नः कदर्थीकृत्य - आम्हाला तुच्छ समजून - अकामां कन्यां - त्याला वरण्याची इच्छा न करणार्‍या कन्येला - बलात् अहरत् - बलात्काराने पळवून नेता झाला - (इति) कुपिताः कौरवाः ऊचुः - असे रागावलेले कौरव म्हणाले. ॥२॥ दुर्विनीतं इमं बध्नीत - उद्धट असा ह्या पोराला बांधून टाका - वृष्णयः किं करिष्यन्ति - यादव काय करणार आहेत - ये - जे यादव - नः दत्तां - आम्ही दिलेले - अस्मत्प्रसादोपचितां महीं - व आमच्या प्रसादाने भरभराटीस आलेले राज्य - भुञ्जते - उपभोगीत आहेत. ॥३॥ वृष्णय़ः - यादव - सुतं निगृहीतं श्रुत्वा - मुलाला पकडून ठेविले आहे असे ऐकून - यदि इह एष्यन्ति - जर येथे येतील - सुसंयताः प्राणाः इव - प्राणायामादिकांनी ताब्यात ठेविलेल्या इंद्रियांप्रमाणे - भग्नदर्पाः शमं यान्ति - नष्ट झाला आहे गर्व ज्यांचा असे शांत होतील. ॥४॥ इति - असा विचार करून - कर्णः शलः भूरिः यज्ञकेतुः सुयोधनः (एते) - कर्ण, शल, भूरि, यज्ञकेतु व दुर्योधन हे - कुरुवृद्धानुमोदिताः - धृतराष्ट्रादि वृद्ध कौरवांनी संमति दिलेले असे - सांबं बद्धुं आरेभिरे - सांबाला बांधावयास सरसावले. ॥५॥ महारथः सांबः - महारथी सांब - अनुधावतः धार्तराष्ट्रान् दृष्टवा - पाठलाग करणार्‍या दुर्योधनादिकांना पाहून - एकलः सिंहः इव - एकटा असलेल्या सिंहाप्रमाणे - रुचिरं चापं प्रगृह्य तस्थौ - सुंदर धनुष्य घेऊन उभा राहिला. ॥६॥ जिघृक्षवः क्रुद्धाः - पकडण्याची इच्छा करणारे व रागावलेले - तिष्ठ तिष्ठ इति भाषिणः - उभा रहा उभा रहा असे बोलणारे - कर्णाग्रण्यः ते धन्विनः - कर्णप्रमुख असे ते हातांत धनुष्ये घेतलेले कौरव - बाणैः आसाद्य - धनुष्याला बाण जोडून - तं समाकिरन् - त्या सांबावर बाणांची वृष्टि करिते झाले. ॥७॥ कुरुश्रेष्ठ - हे परीक्षित राजा - कुरुभिः अपविद्धः - कौरवांनी वेष्टिलेला - यदुनंदनः अचिन्त्यार्भः सः - यदुकुलाला आनंद देणारा कृष्णपुत्र तो सांब - क्षुद्रमृगैः सिंहः (वृतः) इव - सामान्य पशूंनी वेष्टिलेल्या सिंहाप्रमाणे - तत् न अमृष्यत् - त्यांची पर्वा करता झाला नाही. ॥८॥ (सः) वीरः रुचिरं चापं विस्फूर्ज्य - तो वीर सांब सुंदर धनुष्याचा टणत्कार करून - कर्णादीन् सर्वान् षड्रथान् - कर्णप्रमुख सर्वहि सहा वीरांना - पृथक् - प्रत्येकी - तावद्‌भिः सायकैः - तितक्याच बाणांनी - युगपत् विव्याध - एकाच वेळी प्रहार करिता झाला. ॥९॥ चतुर्भिः चतुरः वाहान् - चार बाणांनी चार घोडयांना - च एकैकेन सारथीन् - आणि एकेक बाणाने सारथ्यांना - महेष्वासान् रथिनः च - आणि मोठमोठी धनुष्ये हातात घेतलेल्या वीरांना - ते तस्य तत् (पराक्रमम्) अभ्यपूजयन् - ते कौरव त्याच्या त्या पराक्रमाची प्रशंसा करू लागले. ॥१०॥ तु - परंतु - तं - त्याला - ते - कौरव - विरथं चक्रुः - रथहीन करिते झाले - चत्वारः चतुरः हयान् (जघ्नुः) - चौघे जण चार घोडयांना मारिते झाले - एकः तु - एक तर - सारथिं जघ्ने - सारथ्याला मारिता झाला - अन्यः - दुसरा - शरासनं चिच्छेद - धनुष्य तोडिता झाला. ॥११॥ कुरवः तं कुमारम् कृच्छ्‌रेण युधि विरथीकृत्य - ते कौरव त्या बालकाला मोठया कष्टाने युद्धभूमीवर रथहीन करून - बध्द्वा - बांधून - जयिनः - विजयी झालेले असे - (तं) स्वस्य कन्यां च - त्या सांबाला आणि स्वतःच्या कन्येला - स्वपुरं अविशन् - आपल्या नगरीत गेले. ॥१२॥ राजन् - हे परीक्षित राजा - नारदोक्तेन तत् श्रुत्वा - नारदाच्या सांगण्यावरून ते वर्तमान ऐकून - संजातमन्यवः - ज्यांना क्रोध आला आहे असे - उग्रसेनप्रचोदिताः (ते) - उग्रसेनाने आज्ञापिलेले ते यादव - कुरून् प्रत्युद्यमं चक्रुः - कौरवांचा प्रतिकार करण्याच्या प्रयत्‍नाला लागले. ॥१३॥ कलिमलापहः रामः तु - कलिरूपी पातकाचा नाश करणारा बलराम तर - सन्नद्धान् तान् वृष्णिपुंगवान् - सज्ज झालेल्या त्या मोठमोठया शूर यादवांना - सांत्वयित्वा - सांत्वन करून - कुरूणां वृष्णींना कलिं - कौरव व यादव यांच्यामधील कलहाला - न ऐच्छत् - इच्छिता झाला नाही. ॥१४॥ ब्राह्मणैः च कुलवृद्धैः वृतः (सः) - ब्राह्मण व कुलांतील वृद्धपुरुष ह्यांनी वेष्टिलेला तो बलराम - ग्रहैः चंद्रः इव - ग्रहांनी वेष्टिलेल्या चंद्राप्रमाणे - आदित्यवर्चसा रथेन - सूर्याप्रमाणे तेजस्वी अशा रथात बसून - हास्तिनपुरं जगाम - हास्तिनपुराला गेला. ॥१५॥ रामः - बलराम - गजाह्वयं गत्वा - हास्तिनपुराला जाऊन - बाह्योपवनं आस्थितः - गावाबाहेरील बागेत राहिलेला असा - धृतराष्ट्रं बुभुत्सया - धृतराष्ट्राचा अभिप्राय जाणण्याच्या इच्छेने - उद्धवं प्रेषयामास - उद्धवाला पाठविता झाला. ॥१६॥ सः - तो उद्धव - अम्बिकापुत्रं - धृतराष्ट्राला - भीष्मं द्रोणं च बाह्‌लिकं दुर्योधनं च - भीष्म, द्रोण, बाल्हीक आणि दुर्योधन ह्यांना - विधिवत् अभिवन्द्य - यथाशास्त्र वंदन करून - आगतं रामं अब्रवीत् - आलेल्या बलरामाविषयी सांगता झाला. ॥१७॥ सुहृत्तमं तं रामं प्राप्तम् आकर्ण्य - श्रेष्ठ मित्र अशा त्या बलरामाला आलेला ऐकून - अतिप्रीताः ते - अत्यंत प्रसन्न झालेले ते कौरव - तं अर्चयित्वा - त्या उद्धवाचा सत्कार करून - मंगलपाणयः सर्वे - मंगलकारक पदार्थ हातात घेतले आहेत असे ते सर्व - (तं) अभिययुः - बलरामाकडे गेले. ॥१८॥ यथान्यायं तं संगम्य - योग्य प्रकारे त्या बलरामाकडे जाऊन - गां अर्घ्यं च न्यवेदयन् - गाय व अर्घ्यादि उपचार अर्पण करिते झाले - तेषां ये तत्प्रभावज्ञाः (ते) - त्यांमध्ये जे त्या बलरामाचा पराक्रम जाणणारे होते ते - शिरसा बलं प्रणेमुः - मस्तकाने बलरामाला नमस्कार करिते झाले. ॥१९॥ बन्धून् कुशलिनः श्रुत्वा - बांधव खुशाल आहेत असे ऐकून - परस्परं शिवं अनामयं पृष्टवा - एकमेकांना खुशालीचे व आरोग्याचे प्रश्न विचारिल्यावर - अथो - मग - रामः - बलराम - अविक्लवं वचः बभाषे - निर्भयपणे भाषण करिता झाला. ॥२०॥ क्षितीशेशः प्रभुः उग्रसेनः - सार्वभौ‌म समर्थ राजा उग्रसेन - यत् वः आज्ञापयत् - जे तुम्हाला आज्ञापिता झाला - तत् अव्यग्रधियः श्रुत्वा - ते शांत चित्ताने ऐकून - मा विलंबितं कुरुध्वं - वेळ न लावता करा. ॥२१॥ यत् तु - जे तर - यूयं बहवः - तुम्ही पुष्कळ जण - धार्मिकं एकं अधर्मेण जित्वा - धर्माचरण करणार्‍या एकाला अधर्माने जिंकून - अथ अबध्नीत - नंतर बांधिते झालात - तत् बन्धूनाम् ऐक्यकाम्यया मृष्ये - ते बांधवात एकी रहावी या इच्छेने मी सहन करीत आहे. ॥२२॥ कुरवः - कौरव - वीर्यशौर्यबलोन्नद्धम् - पराक्रम, सामर्थ्य व शक्ति ह्यांनी वाढलेले - आत्मशक्तिसमं - आपल्या शक्तिला अनुरूप असे - बलदेवस्य वचः निशम्य - बलरामाचे भाषण ऐकून - प्रकोपिताः - रागावलेले असे - ऊचुः - म्हणाले. ॥२३॥ अहो - अहो - इदं महत् चित्रम् - हे मोठे आश्चर्य होय - दुरत्यया कालगत्या - अतिक्रम करण्यास कठीण अशा कालगतीने - उपानत् - पादत्राण - मुकुटसेवितं शिरः - मुकुट सेविणार्‍या मस्तकावर - आरुरुक्षति वैः - खरोखर आरुढ होत आहे. ॥२४॥ एते वृष्णयः - हे यादव - यौनेन संबद्धाः - कुंतीच्या विवाहाने जोडिलेले - सहशय्यासनाशनाः - एके ठिकाणी शयन, आसन व भोजन होत आहे असे - अस्मद्दत्तनृपासनाः - आम्ही दिले आहे राज्य ज्यांना असे - तुल्यतां नीताः - सारख्या अधिकाराला नेले गेले. ॥२५॥ अस्मदुपेक्षया - आम्ही दुर्लक्ष करीत असल्यामुळे - चामरव्यजने - चवरी पंखा - शंखं पाण्डुरं आतपत्रं च - शंख आणि पांढरे छत्र - किरीटं आसनं शय्यां भुञ्जन्ति - मुकुट, आसन, शय्या यांचा उपभोग घेतात. ॥२६॥ फणिनाम् अमृतं इव - सर्पांना पाजलेल्या अमृताप्रमाणे - दातुः प्रतीपैः - देणार्‍याच्या विरुद्ध वर्तन करणारी - यदूनां नरदेवलांछनैः अलं - यादवांना दिलेली राजचिन्हे पुरे झाली - हि - कारण - अस्मत्प्रसादोपचिताः ये यादवाः - आमच्या प्रसादामुळे भरभराटीस आलेले हे यादव - गतत्रपाः - निर्लज्ज झालेले असे - अद्य (नः) आज्ञापयन्ति बत - आज आम्हाला खरोखर आज्ञा करीत आहेत. ॥२७॥ इन्द्रः अपि - इंद्रसुद्धा - उरणः सिंहग्रस्तं इव - मेंढा, सिंहाने गिळिलेला पदार्थ - भीष्मद्रोणार्जुनादिभिः - भीष्म, द्रोण, अर्जुन इत्यादि - कुरुभिः - कौरवांनी - अदत्तं - न दिलेले असे - कथं अवरुंधीत - कसे स्वीकारील. ॥२८॥ भरतर्षभ - हे भरतश्रेष्ठा परीक्षित राजा - जन्मबन्धुश्रिया उन्नद्धमदाः - जन्माने व बंधूंनी दिलेल्या ऐश्वर्याने ज्यांचा मद वाढला आहे असे - असभ्याः ते - असभ्य असे ते कौरव - रामं दुर्वाच्यं आश्राव्य - बलरामाला कठोर शब्द बोलून - पुरं आविशन् - आपल्या हास्तिनपुराला परत गेले. ॥२९॥ कुरूणां दौःशील्यं दृष्टवा - कौरवांचा हा वाईट स्वभाव पाहून - अवाच्यानि च श्रुत्वा - आणि निंदात्मक अशी भाषणे ऐकून - अच्युतः - बलराम - कोपसंरब्धः दुष्प्रेक्ष्यः (भूत्वा) - क्रोधाविष्ट झालेला व पहाण्यास कठीण असा होऊन - प्रहसन् मुहुः अवोचत् - हसतहसत वारंवार म्हणाला. ॥३०॥ नानामदोन्नद्धा असाधवः - अनेक प्रकारच्या मदाने उन्मत्त झालेले दुर्जन पुरुष - नूनं शान्तिं न इच्छन्ति - खरोखर शांतीला इच्छित नाहीत - यथा पशूनां लगुडः - जसा पशूंना सोटा - तेषां दण्डः प्रशमः हि - त्या दुष्टांना शिक्षा करणे हाच त्यांच्या शांतीचा उपाय होय. ॥३१॥ अहो - दुष्ट कौरव हो - सुसंरब्धान् यदून् - क्रुद्ध झालेल्या यादवांना - कुपितं कृष्णं च - आणि रागावलेल्या कृष्णाला - शनैः सान्त्वयित्वा - हळू हळू शांत करून - अहं - मी - एतेषां शमं इच्छन् - यादव कौरवांमध्ये शांति रहावी अशा इच्छेने - इह आगतः - येथे आलो आहे. ॥३२॥ मन्दमतयः कलहाभिरताः खलाः - मंदबुद्धि, कलहाची आवड असलेले व दुष्ट असे - मानिनः ते इमे - अभिमानी असे ते हे कौरव - तं मां अवज्ञाय - त्या माझा अपमान करून - मुहुः दुर्भाषान् अब्रुवन् - वारंवार निंदात्मक भाषणे करिते झाले. ॥३३॥ भोजवृष्ण्यन्धकेश्वरः उग्रसेनः - भोज, वृष्णि व अंधक यांचा अधिपति उग्रसेन - किल न विभुः - खरोखर आज्ञा करण्यास समर्थ नाही काय ? - शक्रादयः लोकपालाः - इंद्रादिक लोकपाल - यस्य आदेशानुवर्तिनः - ज्या उग्रसेनाच्या आज्ञेने वागतात. ॥३४॥ येन सुधर्मा आक्रम्यते - ज्याने देवांची सुधर्मा नावाची सभा आपल्या स्वाधीन करून घेतली - अमरांघ्रिपः पारिजातः - देववृक्ष असा पारिजातक - आनीय (येन) भुज्यते - आणून ज्याकडून सेविला जात आहे - सः असौ अध्यासनार्हणः न किल - तो हा श्रीकृष्ण सिंहासनारूढ होण्यास योग्य नाही काय ? ॥३५॥ अखिलेश्वरी श्रीः - त्रैलोक्यस्वामिनी लक्ष्मी - साक्षात् - प्रत्यक्ष - यस्य पादयुगम् उपास्ते - ज्याच्या चरणांची उपासना करिते - सः श्रीशः - तो लक्ष्मीपति विष्णु - नरदेवपरिच्छदान् किल न अर्हति - राजचिन्हांना धारण करण्यास योग्य नाही काय ॥३६॥ उपासिततीर्थतीर्थं - उपासना केली आहे गंगादि तीर्थांची ज्यांनी अशा योग्यांनाहि पवित्र करणारे तीर्थ असे - यस्य अङ्‌घ्रिपङकजरजः - ज्याच्या चरणकमलाचे पराग - अखिललोकपालैः मौल्युत्तमैः धृतं - इंद्रादि सर्व लोकपालांनी आपल्या मुकुटयुक्त श्रेष्ठ मस्तकांनी धारण केले - ब्रह्मा भवः अहं श्रीः च अपि - ब्रह्मदेव, शंकर, मी आणि लक्ष्मी सुद्धा - यस्य कलायाः कलाः (सन्तः) - ज्याच्या अंशाचे अंश असून - चिरं (तं) उद्वहेम - नित्य ज्याची उपासना करीत असतो - अस्य नृपासनं क्व - अशा त्या श्रीकृष्णाला राज्यासन म्हणजे काय पदार्थ आहे ? ॥३७॥ वृष्णय़ः - यादव - कुरुभिः दत्तं भूखण्डं - कौरवांनी दिलेल्या पृथ्वीच्या भागाला - भुञ्जते किल - खरोखर सेवितात - वयं उपानहः किल - खरोखर आम्ही पादत्राणे - स्वयं तु कुरवः शिरः - आणि स्वतः कौरव मात्र मस्तक होत. ॥३८॥ अहो कः अनुशासिता - दुसर्‍याला शासन करण्यात समर्थ असा कोणता पुरुष - मानिनां - अभिमानी अशा - मत्तानाम् इव ऐश्वर्यमत्तानां - मद्याने मत्त झाल्याप्रमाणे ऐश्वर्यमदाने उन्मत्त झालेल्या लोकांची - रूक्षाः असंबद्धाः गिरः - कठोर व वेडीवाकडी भाषणे - सहेत - सहन करील ॥३९॥ अद्य निष्कौरवीं पृथ्वीं करिष्यामि - आज मी कौरवरहित पृथ्वी करीन - इति अमर्षितः (बलः) - असे म्हणून रागावलेला बलराम - जगत्‌त्रयं दहन् इव - त्रैलोक्य जणू जाळीतच की काय - हलं गृहीत्वा उत्तस्थौ - नांगर घेऊन उठला. ॥४०॥ अमर्षितः सः - रागावलेला बलराम - लांगलाग्रेण - नांगराच्या टोकाने - गजाह्वयं नगरं - हास्तिनपुर नगराला - प्रहरिष्यन् - प्रहार करून - उद्विदार्य - उपटून - गंगायां विचकर्ष - गंगेत ओढून आणिता झाला. ॥४१॥ कौरवाः - कौरव - जलयानम् इव आघूर्णं - नौकेप्रमाणे फिरत असलेल्या - आकृष्यमाणं गंगायां पतत् - ओढिल्या जाणार्‍या व गंगेत पडत असलेल्या - नगरं आलोक्य - हास्तिनपुराला पाहून - जातसंभ्रमाः (जाताः) - गडबडून गेलेले झाले. ॥४२॥ सकुटुंबा जिजीषवः (ते) - कुटुंबासह जगण्याची इच्छा करणारे ते कौरव - सलक्ष्मणं सांबं पुरस्कृत्य - लक्ष्मणेसह सांबाला पुढे करून - प्राञ्जलयः (भूत्वा) - हात जोडून - तं प्रभुम् एव शरणं जग्मुः - त्या समर्थ बलरामालाच शरण गेले. ॥४३॥ अखिलाधार - सर्वांना आधार देणार्‍या - रामराम - हे लोकमनोरंजन करणार्‍या बलरामा - ते प्रभावं न विदाम - तुझ्या पराक्रमाची आम्हास जाणीव नाही - कुबुद्धीनां मूढानां नः - दुष्टबुद्धी मूर्ख अशा आमचा - अतिक्रमं क्षन्तुं अर्हसि - अपराध क्षमा करण्यास तू योग्य आहेस. ॥४४॥ ईश - हे ऐश्वर्यसंपन्न बलरामा - निराश्रयः एकः त्वं - आश्रयरहित एकटा तू - (जगतः) स्थित्युत्पत्यप्ययानां हेतुः - रक्षण, उत्पत्ति व संहार यांना कारण आहेस - लोकान् - लोकांना - क्रीडतः ते - खेळणार्‍या तुझी - क्रीडनकान् वदन्ति हि - खरोखर खेळणी म्हणतात. ॥४५॥ सहस्रमूर्धन् अनंत - हजार फणांच्या शेषा - त्वम् एव - तूच - इदं भूमण्डलं - ह्या पृथ्वीमंडळाला - लीलया मूर्ध्नि बिभर्षि - लीलेने मस्तकावर धारण करितोस - अन्ते च - आणि प्रलयकाली - स्वात्मनि रुद्धविश्वः - स्वतःच्या ठिकाणी ज्याने जगाचा अवरोध केला आहे असा - अद्वितीयः परिशिष्यमाणः - एकटा उरलेला असा - यः (त्वं) शेषे - जो तू शयन करितोस. ॥४६॥ भगवन् - हे भगवान बलरामा - सत्त्वं बिभ्रतः ते कोपः - सत्त्वगुण धारण करणार्‍या तुझा कोप - अखिलशिक्षार्थम् (अस्ति) - सर्वांना नीट वळण लावण्यासाठी असतो - न द्वेषात् न च मत्सरात् - द्वेषामुळे नसतो व मत्सरामुळेहि नसतो - (किन्तु) स्थितिपालनतत्परः (अस्ति) - तर सर्वांचे अस्तित्व राखून रक्षण करण्यात दक्ष असतो. ॥४७॥ सर्वभूतात्मन् - हे सर्व प्राण्यांच्या नियंत्या - सर्वशक्तिधर अव्यय - हे सर्वसामर्थ्यवान अविनाशी बलरामा - ते नमः (अस्तु) - तुला नमस्कार असो - विश्वकर्मन् - हे जगदुत्पत्तिकारका बलरामा - ते नमः (अस्तु) - तुला नमस्कार असो - वयं तु त्वां शरणं गताः - आम्ही तर तुला शरण आलो आहो. ॥४८॥ एवं प्रपन्नैः संविग्नैः वेपमानायनैः - याप्रमाणे शरण आलेल्या, भ्यालेल्या व थरथर कापणारे आहे हास्तिनपुर नगर ज्यांचे अशा त्या कौरवांनी - प्रसादितः (अतः) सुप्रसन्नः बलः - प्रार्थिलेला व म्हणून सुप्रसन्न झालेला बलराम - मा भेष्ट - भिऊ नका - इति अभयं ददौ - असे म्हणून अभयवचन देता झाला. ॥४९॥ दुर्योधनः - दुर्योधन - षष्टिहायनान् द्वादश शतान् कुञ्जरान् - साठ वर्षे वयाचे बाराशे हत्ती - (द्वादश) अयुतानि च तुरङगमान् - आणि बारा दशसहस्र घोडे - पारिबर्हं ददौ - आंदण देता झाला. ॥५०॥ दुहितृवत्सलः (सः) - कन्येवर प्रेम करणारा तो दुर्योधन - रौक्माणां सूर्यवर्चसां रथानां षट् सहस्राणि - सुवर्णाचे, सूर्याप्रमाणे तेजस्वी सहा हजार रथ - निष्ककण्ठीनां दासीनां सहस्रं - सुवर्णाच्या अलंकारांनी भूषविलेल्या हजार दासी. ॥५१॥ सात्वतर्षभः भगवान् तु - यादवश्रेष्ठ बलराम तर - सुहृद्‌भिः अभिनंदितः - कौरवांनी अभिनंदन केलेला असा - तत् सर्वं प्रतिगृह्य - ते सर्व घेऊन - ससुतः सस्नुषः प्रायात् - पुत्र सांब व सून लक्ष्मणा ह्यांसह द्वारकेस जाण्यास निघाला. ॥५२॥ ततः स्वपुरं प्रविष्टः हलायुधः - नंतर द्वारकेत आलेला बलराम - अनुरक्तचेतसः बन्धून् समेत्य - अत्यंत प्रेमयुक्त अंतःकरणाच्या यादवांना भेटून - यदुपुंगवानां मध्येसभायां - यादवश्रेष्ठांच्या सभेत - कुरुषु सर्वं स्वचेष्टितं शशंस - कुरुदेशात केलेले स्वतःचे कृत्य सांगता झाला. ॥५३॥ अद्यापि च - आणि अजूनहि - रामविक्रमं सूचयत् एतत् पुरं - बलरामाचा पराक्रम सुचविणारे हे हास्तिनपुर - दक्षिणतः समुन्नतं - दक्षिण बाजूला वर उचललेले असे - गंगायां अनुदृश्यते हि - गंगातीरी खरोखर नित्य दिसत आहे. ॥५४॥ अध्याय अडुसष्टावा समाप्त |