|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय २१ वा - अन्वयार्थ
वेणुगीत - सगोगोपालकः अच्युतः - गाई व गोप यांसह श्रीकृष्ण - इत्थं - याप्रमाणे - शरत्स्वच्छजलं - शरदृतूमुळे स्वच्छ आहे जल ज्यांचे अशा - पद्माकरसुगंधिना - कमलसमूहांच्या सुगंधाने युक्त झालेल्या - वायुना वातं (वनं) - वायूने व्याप्त अशा वनात - न्यविशन् - प्रवेश करिता झाला ॥१॥ सहपशुपालबलः मधुपतिः - गोप व बळराम यांसह तो कृष्ण - कुसुमितवनराजि - फुललेल्या वृक्षांच्या राईतील - शुष्मिभृंग - भुंगे व पक्षी यांच्या समुदायांनी गजबजून गेली आहेत. - द्विजकुलघुष्टसरः सरिन्महीध्रं - सरोवरे, नद्या व पर्वत ज्यातील अशा वनात - अवगाह्य - प्रवेश करुन - गाः चरयन् - गाई चरवीत - वेणुं चुकूज - वेणू वाजविता झाला ॥२॥ व्रजस्त्रियः - गोकुळातील गोपी - तत् स्मरोदयं कृष्णस्य - ते कामोद्दीपक असे श्रीकृष्णाचे - वेणुगीतं आश्रुत्य - वेणुगीत श्रवण करून - तासु काश्चित् - त्यातील काही गोपी - स्वसखीभ्यः - आपल्या मैत्रिणींजवळ - परोक्षं न्यवर्णयन् - त्याच्या पाठीमागे त्याचे गुणवर्णन करू लागल्या ॥३॥ नृप - हे परीक्षित राजा - तत् वर्णयितुं आरब्धाः - ते वेणुगीत करण्यास आरंभ केलेल्या त्या गोपी - कृष्णचेष्टितं स्मरंत्यः - कृष्णाच्या क्रीडांचे स्मरण करीत - स्मरवेगेन - मदनाच्या तीव्रतेमुळे - विक्षिप्तमनसः - चंचल झाले आहे चित्त ज्यांचे अशा - (तत् वर्णयितुं) नाशकन् - ते वर्णन करण्यास समर्थ झाल्या नाहीत ॥४॥ बर्हापीडं - मोरांच्या पिसांचे शिरोभूषण - कर्णयोः कर्णिकारं - व कानांत पांगार्‍याची फुले - कनककपिशं वासः - सोनेरी रंगाचे वस्त्र - वैजयंतीं मालां च - आणि वैजयंती माळा - बिभ्रत् - धारण करणारा - नटवरवपुः - नटाप्रमाणे आहे शरीर ज्याचे असा - गोपवृंदैः - गोपसमुदायांनी - गीतकीर्तिः - गायिली आहे कीर्ति ज्याची असा - वेणोः रंध्रान् - वेणूच्या छिद्रांना - अधरसुधया पूरयन् - अधरामृताने भरणारा श्रीकृष्ण - स्वपदरमणं - आपल्या पायांच्या चिन्हांनी रमणीय झालेल्या - वृंदावनं प्राविशत् - अशा वृंदावनात प्रवेश करिता झाला ॥५॥ नृप - हे राजा - इति सर्वभूतमनोहरं - याप्रमाणे सर्व प्राण्यांचे मन हरण करणार्‍या - वेणुरवं श्रुत्वा - वेणूचा नाद ऐकून - सर्वाः व्रजस्त्रियः - सर्व गोकुळांतील स्त्रिया - (कृष्णं) वर्णयंत्यः - श्रीकृष्णाचे वर्णन करीत - (मनसा) अभिरेभिरे - त्याला मनाने आलिंगन देत्या झाल्या ॥६॥ सख्यः - हे मैत्रिणींनो - अक्षण्वतां - डोळस प्राण्यांचे - इदं (एकं) फलम् (अस्ति) - हेच एक नेत्रसार्थक्य होय - परं (फलं) - दुसरे काही सार्थक्य - न विदामः - आम्ही जाणत नाही - वयस्यैः (सह पशून्) - संवगड्यांसह गाईंना - (वनं) अनु विवेशयतोः व्रजेशसुतयोः - वनात नेणार्‍या नंदाच्या दोन पुत्रांचे - अनुवेणु - वेणू वाजविणारे - अनुरक्तकटाक्षमोक्षम् वक्त्रं - व प्रेमळ कटाक्ष फेकणारे मुख - यैः वा निपीतम् - ज्यांनी खरोखर सेवन केले - (तैः एव तत् फलं) जुष्टम् - त्यांनीच ते सार्थक्य उपभोगिले ॥७॥ चूतप्रवालबर्हस्तबकोत्पलाब्जमाला - आंब्याची कोवळी पाने, मोरांची पिसे, यांचे तुरे व कमळांच्या माळा - अनुपृक्तपरिधान - यांनी सजविलेली वस्त्रे धारण केल्यामुळे - विचित्रवेषौ - चित्रविचित्र वेष आहे ज्यांचा असे - गायमानौ - गायन करणारे दोघे रामकृष्ण - यथा रंगे नटवरौ (तथा) - जसे रंगभूमीवर उत्तम नट तसे - क्व च पशुपालगोष्ठ्यां मध्ये - कधी कधी गोपाळांच्या सभेमध्ये - अलं विरेजतुः - अतिशय शोभले ॥८॥ गोप्यः - अहो गोपींनो - अयं वेणुः - हा वेणु - किं स्म कुशलं आचरत् - कोणते पुण्य आचरिता झाला - यत् - ज्यामुळे - गोपिकानां - गोपींनी भोगण्याला योग्य असे - दामोदराधरसुधां अपि - कृष्णाचे अधरामृतहि - स्वयं - स्वैरपणे - अवशिष्टरसं - उरला आहे थोडाच रस ज्यात - भुंक्ते - अशा रीतीने सेवीत आहे - ह्रदिन्यः - नद्या रोमांचयुक्त आहेत - हृष्यत्त्वचः (संभूताः) - त्वचा ज्यांच्या अशा झाल्या आहेत - यथा आर्याः (तथा) - ज्याप्रमाणे कुळांतील वृद्ध लोक त्याप्रमाणे - तरवः अश्रु मुमुचुः - वृक्षही आनंदाश्रु सोडिते झाले ॥९॥ सखि - हे मैत्रिणी - वृंदावनं भुवः - वृंदावन पृथ्वीची - कीर्तिं वितनोति - कीर्ति फारच पसरीत आहे - यत् - ज्याअर्थी - देवकीसुतपदांबुज - श्रीकृष्णाच्या चरणकमलांच्या योगाने - लब्धलक्ष्मि (हृदयं) - प्राप्त झाली आहे शोभा ज्याला असे हे हृदय - गोविंदवेणु अनु - श्रीकृष्णाच्या वेणूचा नाद ऐकिल्यावर - मत्तमयूरनृत्यं प्रेक्ष्य - मत्त झालेल्या मोरांचे नृत्य पाहून - अद्रि - पर्वत शिखरावर - सान्वपरतान्यसमस्तसत्त्वं (संजातम्) - स्तब्ध झाले आहेत इतर सर्व प्राणी ज्यात असे झाले ॥१०॥ एताः मूढतयः - त्या ह्या अज्ञानी - हरिण्यः अपि - हरिणी सुद्धा - धन्याः स्म - धन्य आहेत - याः - ज्या - वेणुरणितं आकर्ण्य - वेणुनाद श्रवण करून - उपात्तविचित्रवेषं - ज्याने विचित्र वेष धारण केला आहे - नंदनंदनं (प्रति) - अशा श्रीकृष्णाप्रत - सहकृष्णासाराः - आपले पती जे काळवीट त्यांसह - प्रणयावलौकैः विरचितां - प्रेमपूर्ण अवलोकनांनी केलेली - पूजां दधुः - पूजा अर्पित्या झाल्या ॥११॥ वनितोत्सवरूपवेषं - स्त्रियांना आनंद देणारी रूपे व वेष आहेत ज्याचे - कृष्णं निरीक्ष्य - अशा श्रीकृष्णाला पाहून - तत्क्वणितवेणु - आणि त्याने वाजविलेल्या वेणूचे - विचित्रगीतं च श्रुत्वा - चित्तकर्षक गीत ऐकून - स्मरनुन्नसाराः - कामव्यथेने ज्यांचे धैर्य गळून गेले आहे - विमानगतयः देव्यः - अशा विमानातून गमन करणार्‍या देवस्त्रिया - भ्रश्यत्प्रसूनकवराः - गळत आहेत फुले ज्यातील अशा आहेत वेण्या ज्यांच्या अशा - विनीव्यः - सुटले आहे कमरेचे वस्त्र ज्यांच्या अशा - मुमुहुः - मोहित झाल्या ॥१२॥ गोविंदं - कृष्णाला - दृशा - डोळ्यांनी - आत्मनि स्पृशंत्यः - मनात आलिंगन देणार्‍या - (अतः एव) अश्रुकलाः - म्हणून ज्यांच्या नेत्रांतून आनंदाश्रू येत आहेत अशा - कृष्णमुख - श्रीकृष्णमुखापासून - निर्गतवेणुगीतपीयूषं - निघालेले वेणुगीतरूपी अमृत - उत्तभितकर्णपुटैः पिबंत्यः गावः - वर कान करून पिणार्‍या गाई - स्त्रुतस्तनपयः - आणि गळत आहेत स्तनांतून - कवलाः च शावाः - घेतलेल्या दूधाचे घोट ज्यांच्या मुखांतून अशी वासरे - तस्थुः स्म - स्तब्ध झाली ॥१३॥ बत अंब - हे आई - अस्मिन् बने - ह्या वनात - ये अमीलितदृशः - जे नेत्र न मिटता - विगतान्यवाचः - वाचा बंद करून मौनव्रत धरून - रुचिरप्रवालान् - कोवळी सुंदर पाने ज्यांना आहेत - द्रुमभुजान् आरुह्य - अशा वृक्षांच्या खांद्यांवर बसून - कृष्णेक्षितं - कृष्णाचे दर्शन - तदुदितं कलवेणुगीतं - त्या कृष्णाने गाईलेले मधुर वेणुगीत - शृण्वंति - श्रवण करितात - (ते) विहगाः - ते पक्षी - प्रायः मुनयः (सन्ति) - बहुतकरून ऋषीच आहेत ॥१४॥ तदा - त्या वेळी - नद्यः - नद्या - तत् मुकुंदगीतं उपधार्य - ते श्रीकृष्णाचे गीत ऐकून - आवर्तलक्षितमनोभव - भोवर्‍यांच्या योगाने दिसून आलेल्या विकारामुळे - भग्नवेगाः - थांबला आहे वेग ज्यांचा अशा - आलिंगनस्थगितं - आलिंगनाने आच्छादित अशाप्रकारे - ऊर्मिभुजैः - लाट हेच कोणी हात त्यांनी - कमलोपहाराः - कमळे देणार्‍या होत्सात्या - मुरारेः - श्रीकृष्णाचे - पादयुगलं गृह्‌णंति - दोन्ही चरण धरित्या झाल्या ॥१५॥ आतपे - उन्हात - सहरामगोपैः - बळराम व गोप यासह - व्रजपशून् संचारयंतं - गोकुळातील गाई चरविणार्‍या - अनुवेणुं उदीरयंतं दृष्ट्वा - वेणू वाजविणार्‍या कृष्णाला पाहून - उदितः अंबुदः - उगवलेला मेघ - प्रेमप्रवृद्धः - प्रेमाने वृद्धिंगत झालेला असा - कुसुमावलीभिः - पुष्पसमूहतुल्य तुषारांनी - स्ववपुषा च - व आपल्या देहाने - सख्युः - मित्र जो कृष्ण - आतपत्रं व्यधात् - त्याजवर छत्र धरिता झाला ॥१६॥ पूर्णाः पुलिंद्यः - कृतार्थ झालेल्या शबरस्त्रिया - दयितास्तनमंडितेन - स्त्रियांच्या स्तनांवर लाविलेल्या - तृणरूषितेन - गवतांना लागून राहिलेल्या - उरुगायपदाब्जराग - श्रीकृष्णाच्या पदकमलांचा जो तांबडा रंग - श्रीकुंकुमेन - तेच जे केशर त्याने - तद्दर्शन - त्याच्या दर्शनाने - स्मररुजः - उत्पन्न झाली आहे कामपीडा ज्यांना अशा - आननकुचेषु (तत्) लिंपंत्यः - स्तनमुखावर त्याचा लेप करीत - तदाधिं जहुः - कामव्यथा टाकित्या झाल्या ॥१७॥ हंत अबलाः - हे सख्यांनो - यत् - ज्याअर्थी - रामकृष्ण - बळराम व कृष्ण यांच्या - चरणस्पर्श - चरणस्पर्शाने - प्रमोदः (अस्ति) - झाला आहे आनंद ज्याला असा आहे - यत् (च) - आणि ज्याअर्थी - सहगोगणयोः तयोः - गोसमूहासह त्या रामकृष्णांना - पानीयसूयवस - पिण्याचे पाणी, उत्तम तृणे, निवांत स्थाने - कंदरकंदमूलैः - व कंदमुले इत्यादिकांच्या योगाने - मानं तनोति - बहुमान देत आहे - अयं अद्रिः - हा गोवर्धन पर्वत - हरिदासवर्यः - हरिभक्तांत श्रेष्ठ होय. ॥१८॥ सख्यः - हे मैत्रिणींनो - गोपकैः (सह) गाः - गोपाळांसह गाईंना - अनुवनं नयतः - एका वनातून दुसर्‍या वनात नेणार्‍या - निर्योगपाशकृत - गाईंच्या पायाला बांधण्याच्या दोर्‍यांनी - लक्षणयोः - चिन्हित अशा रामकृष्णांच्या - कलपदैः उदारवेणुस्वनैः - मधुर स्वराच्या अशा मोठ्या वेणुनादाने - तनुभृत्सु - शरीरधार्‍यांमध्ये चालणार्‍या - गतिमतां आस्पंदनं - प्राण्यांचे थांबत थांबत चालणे - तरूणां पुलकः - व वृक्षांना रोमांच उभे रहाणे हे - विचित्रं - अति आश्चर्यकारक होय. ॥१९॥ एवंविधाः याः - याप्रकारच्या ज्या - वृंदावनचारिणः - वृंदावनात संचार करणार्‍या - भगवतः क्रीडाः - श्रीकृष्णाच्या लीला - (ताः) मिथः - त्या आपआपसांत - वर्णयंत्यः गोप्यः - वर्णन करणार्‍या गोपी - तन्मयतां ययुः - श्रीकृष्णमय झाल्या. ॥२०॥ अध्याय एकविसावा समाप्त |