|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय २६ वा - अन्वयार्थ
महदादी विविध तत्त्वांच्या उत्पत्तीचे वर्णन - अथ - आता - ते - तुला - तत्त्वानाम् - तत्त्वांचे - पृथक् - वेगवेगळे - लक्षणम् - लक्षण - प्रवक्ष्यामि - सांगतो - यत् - ज्याला - विदित्वा - जाणून - पुरुषः - मनुष्य - प्राकृतैः - प्रकृतीसंबंधी - गुणैः - गुणांपासून - विमुच्येत - मुक्त होईल ॥१॥ आत्मदर्शनम् - आत्म्याचे दर्शन करविणारे - हृदयग्रन्थिभेदनम् - हृदयातील अहंकाराच्या ग्रंथीला तोडणारे - यत् - जे - ज्ञानम् - ज्ञान - पुरुषस्य - पुरुषाच्या - निःश्रेयसार्थाय - मोक्षाकरिता - आहुः - म्हणतात - तत् - ते ज्ञान - ते - तुला - वर्णये - सांगतो ॥२॥ पुरुषः - पुरुषरूप - आत्मा - आत्मा - प्रत्यग्धामा - अन्तर्ज्ञानरूप - अनादिः - अनादि - प्रकृतेः - प्रकृतीहून - परः - निराळा - निर्गुणः - गुणरहित - स्वयं ज्योतिः - स्वयंप्रकाश - अस्ति - आहे - येन - ज्या आत्म्याच्या योगाने - समन्वितम् - युक्त असे - विश्वम् - जग - प्रकाशते - प्रकाशित होते ॥३॥ सः एषः - तो हा - विभुः - विश्वव्यापक परमेश्वर - सूक्ष्माम् - अव्यक्त अशा - गुणमयीम् - त्रिगुणात्मक अशा - दैवीम् प्रकृतिम् - विष्णूच्या मायेला - यदृच्छया - सहजगतीने - उपगताम् - प्राप्त झालेल्या अशा - लीलया - लीलेने - अभ्यपद्यत - स्वीकारिता झाला ॥४॥ सः - तो परमेश्वर - गुणैः - गुणांनी - सरूपाः - सदृश अशा - विचित्राः - अनेक प्रकारच्या - प्रजाः - प्रजांना - सृजतीम् - उत्पन्न करणार्‍या अशा - प्रकृतिम् - मायेला - विलोक्य - पाहून - इह - ह्या वेळी - ज्ञानगूहया - ज्ञानाला झाकणार्‍या अशा त्या मायेने - सद्यः - तत्काळ - मुमुहे - मोहित झाला ॥५॥ एवम् - याप्रमाणे - पुमान् - पुरुष - प्रकृतेः - मायेच्या - गुणैः - गुणांकडून - कर्मसु क्रियमाणेषु - कर्मे केली जात असता - पराभिध्यानेन - प्रकृतीशी तादाम्य मानिल्याने - आत्मनि - आत्म्याच्या ठिकाणी - कर्तृत्वम् - कर्तृत्व - मन्यते - मानतो ॥६॥ तत् - कर्तृत्वाच्या अभिमानामुळे - अकर्तुः - काही न करणार्‍या - साक्षिणः - केवळ पुढील खेळ पाहणार्‍या - ईशस्य - सर्वसमर्थ - निर्वृतात्मनः - सुखस्वरूप - अस्य - ह्या पुरुषाला - संसृतिः - संसार - बन्धः - बंधन - च - आणि - तत्कृतम् - त्या बन्धाने उत्पन्न केलेली - पारतन्‌त्र्यम् - परतन्त्रता - भवति - होते ॥७॥ कार्यकारणकर्तृत्वे - कार्य, कारण व कर्तृत्व यामध्ये - कारणम् - कारण - प्रकृतिम् - मायेला - सुखदुःखानाम् - सुख व दुःख यांच्या - भोक्तृत्वे - भोगण्यामध्ये - कारणम् - कारण - प्रकृतेः - प्रकृतीहून - परम् - भिन्न अशा - पुरुषम् - पुरुषाला - विदुः - समजतात ॥८॥ पुरुषोत्तम - हे पुरुषश्रेष्ठा - सत् - स्थूल - च - आणि - असत् - सूक्ष्म - यदात्मकम् - ज्याचे स्वरूप - अस्ति - आहे - तयोः - त्या - अस्य - ह्या विश्वाची - कारणयोः - कारणे अशा - प्रकृतेः - प्रकृतीचे - च - आणि - पुरुष्यस्य अपि - पुरुषाचे देखील - लक्षणम् - लक्षण - ब्रूहि - सांग ॥९॥ यत् - जे - अविशेषम् - विशेष धर्म ज्यात नाही असे - विशेषवत् - विशेष धर्मांचे आधारभूत असे - त्रिगुणम् - तीन गुण आहेत ज्यामध्ये असे - अव्यक्तम् - कार्यस्वरूप नव्हे असे - सदसदात्मकम् - कार्यकारण आहे स्वरूप ज्याचे असे - नित्यम् - नष्ट न होणारे असे - अस्ति - आहे - तत् - त्या - प्रधानम् - प्रधानाला - प्रकृतिः प्राहुः - प्रकृति समजतात ॥१०॥ पञ्चभिः - पाच तन्मात्रांनी - पञ्चभिः - पाच महाभूतांनी - चतुर्भिः - चार अंतःकरणवृतींनी - तथा - त्याप्रमाणे - दशभिः - दहा इंद्रियांनी - एतच्चतुर्विशतिकम् - ही आहेत चोवीस तत्त्वे ज्यामध्ये अशा - गणम् - समूहाला - प्राधानिकम् - प्रधान कार्यस्वरूप असे - ब्रह्म - ब्रह्म - विदुः - समजतात ॥११॥ महाभूतानि - महाभूते - भूः - पृथ्वी - आपः - पाणी - अग्निः - तेज - मरुत् - वायु - नभः - आकाश - इति - याप्रमाणे - पञ्च एव - पाचच - सन्ति - आहेत - च - आणि - तन्मात्राणि - सूक्ष्मभूते - गन्धादीनि - गंध इत्यादी - तावन्ति - तितकी - मे - मला - मतानि - मान्य - सन्ति - आहेत ॥१२॥ इन्द्रियाणि - इन्द्रिये - दश - दहा - श्रोत्रम् - कर्णेन्द्रिय - त्वक् - त्वचा - दृग्रसननासिकाः - दृष्टी, जिव्हा व नासिका - वाक्करौ - वाणी व हात - चरणौ - पाय - मेढ्रम् - शिश्र - दशमः - दहावे - पायुः - गुद - उच्यते - म्हटले जाते ॥१३॥ मनः - मन - बुद्धिः - बुद्धि - अहंकारः - अहंकार - चित्तम् - चित्त - इति - याप्रमाणे - अन्तरात्मकम् - अन्तःकरण - चतुर्घा - चार प्रकारचे - अस्ति - आहे - तस्य - त्याचा - भेदः - भेद - लक्षणरूपया - भिन्नताबोधक - वृत्त्या - वृत्तीने - लक्ष्यते - ओळखिला जातो ॥१४॥ एतावान् एव - एवढाच - संख्यातः - गणना केलेला - सगुणस्य ब्रह्मणः - सगुण ब्रह्माचा - संनिवेशः - समुदाय - अस्ति - आहे - यः - जो - कालः - काल - अस्ति - आहे - सः - तो - पंचविंशकः ह - पंचविसावाच - अस्ति - आहे ॥१५॥ एके - कित्येक - कालम् - कालाला - पौरुषम् - ईश्वराचा - प्रभावम् - पराक्रम - आहुः - म्हणतात - यतः - ज्या कालापासून - प्रकृतिम् - मायेला - ईयुषः - प्राप्त झालेल्या अशा - अहंकारविमूढस्य - अहंकाराने मूढ झालेल्या अशा - कर्तुः - जीवाला - भयम् - भय - भवति - होते ॥१६॥ मानवि - हे मनुकन्ये - निर्विशेषस्य - विशेषधर्मरहित अशा - गुणसाम्यस्य - गुणांची साम्यावस्थास्वरूप अशा - प्रकृतेः - प्रकृतीच्या - चेष्टाः - क्रिया - यतः - ज्यापासून - भवन्ति - होतात - सः - तो - भगवान् - भगवान - कालः - काल - इति उपलक्षितः - असे म्हटला जातो ॥१७॥ यः - जो - आत्ममायया - आपल्या मायेने - सत्त्वानाम् - प्राण्यांच्या - अन्तः - आत - पुरुषरूपेण - पुरुषस्वरूपाने - बहिः - बाहेर - कालरूपेण - कालरूपाने - समन्वेति - रहातो - एषः - हा - भगवान् - परमेश्वर किंवा काल - अस्ति - होय ॥१८॥ परः - श्रेष्ठ असा - पुरुषः - परमेश्वर - दैवात् - जीवांच्या प्रारब्धामुळे - क्षुभितधर्मिण्याम् - क्षोभ पावलेले आहेत गुण जिचे अशा - स्वस्याम् - आपल्या - योनौ - प्रगट होण्याचे स्थान जी प्रकृति तिच्यामध्ये - वीर्यम् - वीर्याला - आधत्त - स्थापिता झाला - सा - ती प्रकृति - हिरण्मयम् - तेजोयुक्त - महत्तत्त्वम् - महत्तत्त्वाला - असूत - प्रसवती झाली ॥१९॥ कूटस्थः - अविकारी असे - जगदङ्कुरः - जगाचे कारण असे महत्तत्त्व - आत्मगतम् - आपल्यामध्ये असलेल्या - विश्वम् - विश्वाला - व्यञ्जन् - व्यक्त करणार्‍या अशा - स्वतेजसा - आपल्या तेजाच्या योगाने - आत्मप्रस्वापनम् - आपल्याला आच्छादून टाकणार्‍या अशा - तीव्रम् - गाढ अशा - तमः - अंधकाराला - अपिबत् - गिळते झाले ॥२०॥ यत् - जे - तत् - ते वेदप्रसिद्ध - सत्वगुणम् - सत्वगुणस्वरूप - स्वच्छम् - निर्मळ - शान्तम् - रागव्देषादिरहित - अस्ति - आहे - यत् - जे - भगवतः - परमेश्वराचे - वासुदेवाख्यम् - वासुदेवनावाचे - पदम् - स्थान असे - आहुः - म्हणतात - तत् - ते - महदात्मकम् - महत्तत्त्वस्वरूप - चित्तम् - चित्त - अस्ति - आहे ॥२१॥ यथा - ज्याप्रमाणे - अपाम् - पाण्याचे - परा - पृथ्वीचा संसर्ग होण्याच्या पूर्वीचे - प्रकृतिः - स्वरूप - अस्ति - असते - तथा - त्याप्रमाणे - स्वच्छत्वम् - निर्मळपणा - अविकारित्वम् - विकारराहित्य - शान्तत्वम् - शान्तता - इति - अशा - वृत्तिभिः - वृत्तींनी - चेतसः - अन्तःकरणाची - लक्षणम् - ओळख - प्रोक्तम् - सांगितली आहे ॥२२॥ भगवव्दीर्यसंभवात् - परमेश्वराच्या ज्ञानशक्तीपासून उत्पन्न झालेल्या - विकुर्वाणात् - विकार पावणार्‍या अशा - महत्तत्त्वात् - महत्तत्त्वापासून - क्रियाशक्तिः - निरनिराळ्या क्रिया करण्याची आहे शक्ति ज्यामध्ये असा - त्रिविधः - तीन प्रकारचा - अहंकारः - अहंकार - समपद्यत - उत्पन्न झाला ॥२३॥ वैकारिकः - सात्त्विक - च - आणि - राजसः - राजस - च - आणि - तामसः - तामस - यतः - ज्या त्रिविध अहंकारांपासून - मनसः - अन्तःकरणाची - च - आणि - इन्द्रियाणाम् - इन्द्रियांची - च - आणि - महतां भूतानाम् - महाभूतांची - भवः - उत्पत्ति - आसीत - झाली ॥२४॥ यम् - ज्याला - साक्षात् - प्रत्यक्ष - सहस्त्रशिरसम् - हजार आहेत मस्तके ज्याला असा - अनन्तम् - नाशरहित असा - भूतेन्द्रियमनोमयम् - भूते, इन्द्रिये व मन यांच्या स्वरूपाचा असा - संकर्षणाख्यम् - संकर्षण नावाचा - पुरुषम् - पुरुष - प्रचक्षते - म्हणतात ॥२५॥ कर्तृत्वम् - कर्तृत्व - च - आणि - करणत्वम् - करणत्व - च - आणि - कार्यत्वम् - कार्यत्व - इति - असे - वा - किंवा - शान्तघोरविमूढत्वम् - शान्त, भयंकर व मूढ - इति - असे - अहंकृतेः - अहंकाराचे - लक्षणम् - लक्षण - स्यात् - होय ॥२६॥ विकुर्वाणात् - विकार पावणार्‍या अशा - वैकारिकात् - सात्त्विक अहंकारापासून - मनस्तत्त्वम् - अन्तःकरणरूप तत्त्व - अजायत - उत्पन्न झाले - यत्संकल्पविकल्पाभ्यां - ज्याच्या संकल्पविकल्पांपासून - कामसंभवः - इच्छेचा प्रादुर्भाव - वर्तते - होतो ॥२७॥ यत् - ज्या मनाला - हृषीकाणाम् - इन्द्रियांचा - अधीश्वरम् - अधिपती असे - शारदेन्दीवरश्यामम् - शरदृतूंतील कमलाप्रमाणे श्यामवर्ण असे - योगिभिः - योगी लोकांनी - शनैः - हळूहळू - आराध्यम् - आराधनीय असे - अनिरुद्धाख्यम् - अनिरुद्ध नावाचे - विदुः - समजतात ॥२८॥ सति - हे पतिव्रते - विकुर्वाणात् - विकार पावणार्‍या अशा - तैजसात् - तैजस अहंकारापासून - बुद्धितत्त्वम् - बुद्धितत्व - अभूत् - उत्पन्न झाले - द्रव्यस्फुरणविज्ञानम् - द्रव्याचे स्वरूप समजण्याचे विशिष्ट ज्ञान - इन्द्रियाणाम् - इन्द्रियांवर - अनुग्रहः - विषयप्राप्तिरूप कृपा करणे - संशयः - संशय - अथ - आणि - विपर्यासः - विपरीत ज्ञान - निश्चयः - निश्चय - स्मृतिः - स्मरण - च - आणि - स्वापः - निद्रा - इति - अशा - वृत्तितः - वृत्तींपासून - बुद्धेः - बुद्धीचे - पृथक् - वेगवेगळे - लक्षणम् - लक्षण - उच्यते - म्हटले जाते ॥२९-३०॥ क्रियाज्ञानविभागशः - कर्म व ज्ञान यांच्या विभागाने - इन्द्रियाणि - इन्द्रिये - तैजसानि एव - राजस अहंकाराचीच कार्ये - सन्ति - होत - हि - कारण - प्राणस्य - प्राणाची - क्रियाशक्तिः - कर्मरूप शक्ति - अस्ति - आहे - बुद्धेः - बुद्धीची - विज्ञानशक्तिता - विज्ञानरूप शक्ति - अस्ति - आहे ॥३१॥ च - आणि - भगवव्दीर्यचोदितात् - परमेश्वराच्या शक्तीने प्रेरणा केलेल्या अशा - विकुर्वाणात् - विकार पावणार्‍या अशा - तामसात् - तामस अहंकारापासून - शब्दमात्रम् - शब्दरूप सूक्ष्म भूत - अभूत् - उत्पन्न झाले - तस्मात् - त्या सूक्ष्मभूत शब्दापासून - तु - तर - नभः - आकाश - च - आणि - शब्दगम् - शब्दाला ग्रहण करणारे असे - श्रोत्रम् - कर्णेन्द्रिय - अभूत् - झाले ॥३२॥ कवयः - ज्ञानी लोक - अर्थाश्रयत्वम् - अर्थाचा बोध करण्याची शक्ति - च - आणि - द्रष्टुः - परोक्ष असलेल्या पहाणाराचे - लिङ्गत्वम् एव - बोधक चिन्हच - च - तसेच - नभसः - आकाशाचे - तन्मात्रत्वम् - सूक्ष्मस्वरूप - शब्दस्य - शब्दाचे - लक्षणम् - लक्षण - विदुः - समजतात ॥३३॥ भूतानाम् - प्राण्यांना - छिद्रदातृत्वम् - अवकाश देणे - बहिः - बाहेर - च - आणि - अन्तरम् - आत - एव - सुद्धा - प्राणेन्द्रियात्मधिष्‌ण्यम् - प्राण, इन्द्रिये व मन यांचा आश्रय असणे - नभसः - आकाशाचे - वृत्तिलक्षणम् - वृत्तीचे लक्षण - अस्ति - होय ॥३४॥ कालगत्या - कालाच्या गतीने - विकुर्वतः - विकार पावणार्‍या - शब्दतन्मात्रात् - शब्द आहे विषय ज्याचा अशा - नभसः - आकाशापासून - स्पर्शः - स्पर्शरूप सूक्ष्म भूत - अभूत् - उत्पन्न झाले - तत् - त्या स्पर्शापासून - वायुः - वायु - च - आणि - स्पर्शस्य - स्पर्शाचे - संग्रहः - ज्ञान करून देणारे - त्वक् - त्वगिन्द्रिय - अभूत् - उत्पन्न झाले ॥३५॥ मृदुत्वम् - मऊपणा - च - आणि - कठिनत्वम् - कठीणपणा - शैत्यम् - शीतत्व - उष्णत्वम् एव - उष्णतासुद्धा - च - आणि - नभस्वतः - वायूचे - तन्मात्रत्वम् - सूक्ष्मरूप असणे - एतत् - हे - स्पर्शस्य - स्पर्शाचे - स्पर्शत्वम् - स्पर्शपण - अस्ति - होय ॥३६॥ चालनम् - हालविणे - व्यूहनम् - एकत्र करणे - द्रव्यशब्दयोः - द्रव्य व शब्द यांचा - प्राप्तिः - संयोग करणे - नेतृत्वम् - नेणे - च - आणि - सर्वेन्द्रियाणाम् - सर्व इन्द्रियांना - आत्मत्वम् - उत्तेजित करणे - एतत् - हे - वायोः - वायूचे - कर्माभिलक्षणम् - कर्मरूपी लक्षण होय ॥३७॥ च - आणि - स्पर्शतन्मात्रात् - स्पर्श आहे विषय ज्याचा अशा - दैवेरितात् - दैवाने प्रेरणा केलेल्या अशा - वायोः - वायूपासून - रूपम् - रूप - अभूत् - उत्पन्न झाले - ततः - त्या रूपापासून - तेजः - तेज - समुद्भूतम् - उत्पन्न झाले - रूपोपलम्भनम् - रूपाला ग्रहण करणारे - चक्षुः - नेत्रेन्द्रिय - अस्ति - होय ॥३८॥ साध्वि - हे पतिव्रते - द्रव्याकृतित्वम् - द्रव्यांना आकार प्राप्त करून देणे - च - आणि - गुणता - द्रव्यांच्या आधाराने प्रतीतीस येणे - एव - तसेच - व्यक्तिसंस्थात्वम् - द्रव्याच्या रचनेप्रमाणे रचना असणे - तेजसः - तेजाचे - तेजस्त्वम् - तेजपण - इति - अशा - रूपमात्रस्य - सूक्ष्म रूपाच्या - वृत्तयः - वृत्ति - सन्ति - होत ॥३९॥ द्योतनम् - प्रकाश करणे - पचनम् - पचन करणे - शोषणम् - सुकविणे - हिममर्दनम् - थंडी नाहीशी करणे - क्षुतू - क्षुधा लागणे - तृटू - तृषा लागणे - एव - तसेच - अदनम् - खाणे - च - आणि - पानम् - पिणे - एताः - ह्या - तु - तर - तेजसः - तेजाच्या - वृत्तयः - वृत्ति - सन्ति - होत ॥४०॥ रूपमात्रात् - रूप आहे विशेष गुण ज्याचा अशा - दैवचोदितात् - दैवाने प्रेरणा केलेल्या अशा - विकुर्वाणात् - विकार पावणार्‍या अशा - तेजसः - तेजापासून - रसमात्रम् - रसरूप सूक्ष्म भूत - अभूत् - झाले - तस्मात् - त्यापासून - अम्भः - पाणी - च - आणि - रसग्रहा - रसाला ग्रहण करणारी - जिव्हा - जिव्हा - अभूत् - उत्पन्न झाली ॥४१॥ रसः - रस - मधुरः - मधुर - एकः अपि - एक असून सुद्धा - भौतिकानाम् - संसर्गी द्रव्यांच्या - विकारेण - विकाराने - कषायः - तुरट - तिक्तः - कडु - कट्‌वम्लः - तिखट व आंबट - इति - अशा - नैकधा - अनेक प्रकारांनी - विभिद्यते - भेद पावतो ॥४२॥ क्लेदनम् - भिजविणे - पिण्डनम् - गोळा करणे - तृप्तिः - तृप्ति होणे - प्राणानाप्यायनोन्दनम् - जिवंत राखणे, तहान भागविणे व मऊ करणे - तापापनोदः - ताप दूर करणे - भूयस्त्वम् - पुष्कळ होणे - इमाः - ह्या - तु - तर - अम्भसः - पाण्याच्या - वृत्तयः - वृत्ति - सन्ति - होत ॥४३॥ दैवचोदितात् - दैवाने प्रेरणा केलेल्या - विकुर्वाणात् - विकार पावणार्‍या - रसमात्रात् - रस आहे विशेष गुण ज्याचा अशा - अम्भसः - पाण्यापासून - गन्धमात्रम् - गंधनामक सूक्ष्म भूत - अभूत् - झाले - तस्मात् - त्यापासून - पृथ्वी - पृथ्वी - च - आणि - गन्धगः - गन्धाला ग्रहण करणारे - तु - तर - घ्राणः - घ्राणेन्द्रिय - अभूत् - झाले ॥४४॥ एकः - एकटा - गन्धः - गन्ध - द्रव्यावयववैषम्यात् - द्रव्यांच्या अवयवांच्या न्यूनाधिकपणामुळे - करम्भपूतिसौरभ्यशन्तोग्राम्लादिभिः - मिश्र, दुर्गंध, सुगन्ध, शान्त, उग्र व आंबट इत्यादिकांनी - पृथक् - वेगवेगळा - विभिद्यते - भिन्न होतो ॥४५॥ ब्रह्मणः - ब्रह्माला - भावनम् - साकारता प्राप्त करून देणे - स्थानम् - आश्रयावाचून स्थिर रहाणे - धारणम् - धारण करणे - सव्दिशेषणम् - आकाशादिकांचा भेद करून देणे - सर्वसत्त्वगुणोद्भेदः - सर्व प्राण्यांना व त्यांच्या गुणांना प्रगट करणे - पृथिवीवृत्तिलक्षणम् - पृथ्वीचे कार्यरूप लक्षण - अस्ति - होय ॥४६॥ नभोगुणविशेषः - आकाशाचा विशेष गुण शब्द - यस्य - ज्याचा - अर्थः - विषय - अस्ति - आहे - तत् - ते - श्रोत्रम् - कर्णेन्द्रिय - उच्यते - म्हटले जाते - वायोः - वायूचा - गुणविशेषः - विशेष गुण स्पर्श - यस्य - ज्याचा - अर्थः - विषय - अस्ति - आहे - तत् - त्याला - स्पर्शनम् - त्वगिन्द्रिय - विदुः - समजतात ॥४७॥ तेजोगुणविशेषः - तेजाचा विशेष गुणरूप - यस्य - ज्याचा - अर्थः - विषय - अस्ति - आहे - तत् - ते - चक्षुः - नेत्र - उच्यते - म्हटले जाते - अम्भोगुणविशेषः - पाण्याचा विशेष गुण रस हा - यस्य - ज्याचा - अर्थः - विषय - अस्ति - आहे - तत् - त्याला - रसनम् - रसनेन्द्रिय - विदुः - समजतात - भूमेः - पृथ्वीचा - गुणविशेषः - विशेष गुण गंध - यस्य - ज्याचा - अर्थः - विषय - अस्ति - आहे - सः - तो - घ्राणः - घ्राणेन्द्रिय असे - उच्यते - म्हटले जाते ॥४८॥ हि - कारण - परस्य - कारणाचा - धर्मः - गुण - अपरस्मिन् - कार्याच्या ठिकाणी - समन्वयात् - संबन्धामुळे - दृश्यते - दिसतो - अतः - यास्तव - भावानाम् - पदार्थांचा - विशेषः - विशेष गुण - भूमौ एव - पृथ्वीमध्येच - उपलक्ष्यते - दिसून येतो ॥४९॥ यदा - ज्या वेळी - महदादीनि - महत्तत्त्व इत्यादि - एतानि - ही - सप्त - सात - असंहत्य - न मिळून - स्थितानि - असतात - तदा - त्या वेळी - कालकर्मगुणोपेतः - काल, कर्म आणि सत्वादि गुण यांनी युक्त असा - जगदादिः - ईश्वर - तानि - त्या तत्त्वामध्ये - उपाविशत् - प्रवेश करता झाला ॥५०॥ ततः - नंतर - तेन - त्या ईश्वराने - युक्तेभ्यः - युक्त असलेल्या अशा - अनुविद्धेभ्यः - क्षोभ पावलेल्या - भूतेभ्यः - भूतांपासून - अचेतनम् - चेतनारहित असे - अण्डम् - अण्ड - उत्थितम् - उत्पन्न झाले - यस्मात् - ज्या अंड्यापासून - असौ - हा - विराट् पुरुषः - विराट् पुरुष - उदतिष्ठत् - उत्पन्न झाला ॥५१॥ यत्र - ज्या अंड्यामध्ये - अयम् - हा - लोकवितानः - लोकविस्तार - अस्ति - आहे - एतत् - हे - विशेषाख्यम् - विशेषनावाचे - अण्डम् - अंड - बहिः - बाहेर - प्रधानेन - प्रकृतीने - आवृतैः - वेष्टिलेली अशी - दशोत्तरैः - उत्तरोत्तर दहांनी - क्रमवृद्धैः - क्रमाने वाढलेली अशा - तोयादिभिः - पाणी इत्यदिकांनी - आवृतम् - वेष्टिलेले असे - भगवतः - ऐश्वर्यसंपन्न अशा - हरेः - श्रीहरीचे - रूपम् - रूप - अस्ति - आहे ॥५२॥ महादेवः - श्रेष्ठ देव - सलिलेशयात् - पाण्यामध्ये पडलेल्या अशा - हिरण्मयात् - तेजोमय अशा - अण्डकोशात् - अण्डकोशापासून - उत्थाय - उठून - तम् - त्या अण्डकोशात - आविश्य - प्रवेश करून - बहुधा - अनेकप्रकारे - खम् - छिद्र - निर्विभेद - पाडिता झाला ॥५३॥ प्रथमम् - प्रथम - अस्य - ह्या अण्डकोशाला - मुखम् - मुख - निरभिद्यत - फुटले - ततः - नंतर - वाणी - वाचा - अभवत् - उत्पन्न झाली - वाण्या सह - वाणीसह - वह्निः - अग्नि - अभवत् - उत्पन्न झाला - अथो - नंतर - नासे - दोन नाकपुड्या - अभवताम् - उत्पन्न झाल्या - एतयोः - ह्या नाकपुड्यांमध्ये - प्राणोतः - प्राणाने भरलेले असे - घ्राणः - घ्राणेंद्रिय - अभवत् - उत्पन्न झाले ॥५४॥ घ्राणात् - घ्राणेन्द्रियानंतर - वायुः - वायू - अभवत् - उत्पन्न झाला - अथ च - नंतर त्याला - अक्षिणी - दोन नेत्रस्थले - अभिद्येताम् - उत्पन्न झाली - एतयोः - ह्या नेत्रस्थलात - चक्षुः - चक्षुरिन्द्रिय - तस्मात् - त्याच्यानंतर - सूर्यः - सूर्य - कर्णौ - कर्ण - व्यभिद्येताम् - उत्पन्न झाले - ततः - नंतर - श्रोत्रम् - कर्णेन्द्रिय - दिशः - दिशा ॥५५॥ विराजः - विराट् पुरुषाला - त्वक् - त्वचा - निर्विभेदः - उत्पन्न झाली - ततः - नंतर - रोमश्मश्र्‌वोदयः - केस, दाढी, मिशा इत्यादिक - ततः - नंतर - च - आणि - औषधयः - औषधि - आसन् - उत्पन्न झाल्या - ततः - नंतर - शिश्नम् - जननेन्द्रिय - निर्बिभिदे - उत्पन्न झाले ॥५६॥ रेतः - वीय - तस्मात् - त्याच्यानंतर - आपः - पाणी - आसन् - उत्पन्न झाले - गुदम् - गुदद्वार - वै - खरोखर - निरभिद्यत - उत्पन्न झाले - गुदात् - गुदव्दारानंतर - अपानः - अपान इंद्रिय - अपानात् - अपानानंतर - लोकभयंकरः - लोकांना भय उत्पन्न करणारा - मृत्युः - मृत्यु - अभवत् - उत्पन्न झाला ॥५७॥ हस्तौ - दोन हात - निरभिद्येताम् - फुटले - ताभ्याम् - त्यांच्यानंतर - बलम् - बलनामक इंद्रिय - ततः - नंतर - स्वराट् - स्वर्गाचा राजा इन्द्र - अभूत् - उत्पन्न झाला - पादौ - दोन पाय - ताभ्याम् - त्याच्यानंतर - गतिः - गतिनामक इन्द्रिय - ततः - नंतर - हरिः - विष्णु - अभूत् - उत्पन्न झाला ॥५८॥ नाड्यः - नाड्या - निरभिद्यत - उत्पन्न झाल्या - ताभ्यः - त्यांच्यानंतर - लोहितम् - रक्त इन्द्रिय - आभृतम् - भरले - ततः - नंतर - नद्यः - देवता नद्या - समभवत् - उत्पन्न झाल्या - उदरम् - उदर - निरभिद्यत - उत्पन्न झाले ॥५९॥ ततः - नंतर - क्षुत्पिपासे - क्षुधा व तहान - स्याताम् - उत्पन्न झाल्या - एतयोः - ह्यांच्या ठिकाणी - तु - तर - समुद्रः - देवता समुद्र - अभूत् - उत्पन्न झाला - अथ - नंतर - अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - हृदयम् - हृदय - निर्भिन्नम् - उत्पन्न झाले - हृदयात् - हृदयानंतर - मनः - अन्तःकरण - उत्थितम् - उत्पन्न झाले ॥६०॥ मनसः - अन्तःकरणापासून - चन्द्रमाः - देवता चंद्र - जातः - उत्पन्न झाला - बुद्धिः - बुद्धि - बुद्धेः - बुद्धीची - गिरां पतिः - देवता ब्रह्मदेव - अहंकारः - अहंकार - ततः - नंतर - रुद्रः - देवता रुद्र - चित्तम् - चित्त - ततः - नंतर - चैत्यः - देवता क्षेत्रज्ञ - अभवत् - उत्पन्न झाला ॥६१॥ अभ्युत्थितः - उत्पन्न झालेले - एते - हे - देवाः हि - देवतासुद्धा - अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - उत्थापने - उठविण्याविषयी - न एव अशकन् - समर्थ झाले नाहीतच - तम् - त्याला - उत्थापयितुम् - उठविण्याकरिता - पुनः - पुनः - क्रमात् - अनुक्रमाने - खानि - आपापल्या छिद्रात - आविविशुः - प्रवेश करते झाले ॥६२॥ वह्निः - अग्नि - वाचा - वाणीसह - मुखम् - मुखात - भेजे - शिरला - तदा - तेव्हाहि - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही - वायुः - वायु - घ्राणेन - घ्राणेन्द्रियासह - नासिके - नाकपुड्यात - भेजे - शिरला - तदा - तरीही - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही ॥६३॥ आदित्यः - सूर्य - चक्षुषा - चक्षुरिन्द्रियासह - अक्षिणी - नेत्रस्थानात - भेजे - शिरला - तदा - त्या वेळी - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही - च - आणि - दिशः - देवता दिशा - श्रोत्रेण - कर्णेन्द्रियासह - कर्णौ - कानाचा आश्रय करत्या झाल्या - तदा - त्या वेळी - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही ॥६४॥ औषध्यः - औषधि - रोमभिः - रोमासह - त्वचम् - त्वगिन्द्रियाचा आश्रय करत्या झाल्या - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही - आपः - पाणी - रेतसा - वीर्यासह - शिश्नम् - जननेंद्रियाचा आश्रय करते झाले - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही ॥६५॥ मृत्युः - मृत्यु - अपानेन - अपानेन्द्रियासह - गुदम् - गुदव्दाराचा आश्रय करता झाला - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही - इन्द्रः - इन्द्र - बलेन - बलनामक इन्द्रियासह - हस्तौ एव - हस्ताचाच आश्रय करता झाला - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही ॥६६॥ विष्णुः - विष्णु - गत्या - गतीसह - चरणौ - पायांचा आश्रय करता झाला - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् एव - उठलाच नाही - नद्यः - नद्या - लोहितेन - रक्तासह - नाडीः - नाडींचा आश्रय करत्या झाल्या - तदा - त्या वेळी - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही ॥६७॥ सिंधुः - समुद्र - क्षुतृड्भ्याम् - क्षुधा आणि तृषा यासह - उदरम् - उदराचा आश्रय करता झाला - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही - चन्द्रः - चन्द्र - मनसा - मनासह - हृदयम् - हृदयाचा आश्रय करता झाला - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही ॥६८॥ ब्रह्मा - ब्रह्मदेव - बुद्ध्या - बुद्धीसह - हृदयम् - हृदयाचा आश्रय करता झाला - तदा आपि - त्या वेळीही - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही - रुद्रः - रुद्र - अभिमत्या - अहंकारासह - हृदयम् - हृदयाचा आश्रय करता झाला - तदा - तेव्हा - विराट् - विराट् पुरुष - न उदतिष्ठत् - उठला नाही ॥६९॥ यदा - ज्या वेळी - चैत्यः - चित्ताची अधिष्ठात्री देवता - क्षेत्रज्ञः - क्षेत्रज्ञ - चित्तेन - चित्तासह - हृदयम् - हृदयात - अविशत् - प्रवेश करता झाला - तदा एव - त्याच वेळी - विराट् पुरुष - विराट् पुरुष - सलिलात् - पाण्यातून - उदतिष्ठत - उठला ॥७०॥ यथा - ज्याप्रमाणे - प्राणेन्द्रियमनोधियः - प्राण, इन्द्रिये, मन व बुद्धि - येन विना - ज्या क्षेत्रज्ञावाचून - प्रसुप्तम् - निजलेल्या - पुरुषम् - पुरुषाला - ओजसा - शक्तीने - उत्थापयितुम् - उठविण्याकरिता - न प्रभवन्ति - समर्थ होत नाहीत ॥७१॥ तम् - त्या - प्रत्यगात्मानम् - अंतर्यामी राहणार्‍या क्षेत्रज्ञाला - भक्त्या - भक्तीच्या योगाने - विरक्त्या - वैराग्याने - योगप्रवृत्तया - योगाभ्यासात प्रवृत्त झालेल्या अशा - धिया - बुद्धीने - ज्ञानेन - ज्ञानाने - अस्मिन् - ह्या - आत्मनि - कार्यकारणसमूहाच्या ठिकाणी - विचित्र्य - ओळखून - चिन्तयेत् - चिन्तन करावे ॥७२॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय सव्विसावा समाप्त |