|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय ६ वा - अन्वयार्थ
विराट शरीराची उत्पत्ती - सः ईश्वरः - तो परमेश्वर - इति असमेत्य सतीनाम् - याप्रकारे एकमेकीत मिळून नसलेल्या अशा - प्रसुप्तलोकतन्‌त्राणाम् - लीन आहे लोकरचना रूप कार्य ज्यांचे अशा - स्वशक्‍तीनाम् - आपल्या देवतारूप शक्‍तींची - गतिम् - स्थिती - निशाम्य - पाहून ॥१॥ तदा - त्या वेळी - उरुक्रमः - मोठा आहे पराक्रम ज्याचा असा परमेश्वर - कालसंज्ञाम् - काल आहे नाव जिला अशा - शक्‍तिं देवीम् बिभ्रत् - शक्‍तिदेवीला धारण करून - त्रयोविंशतितत्त्वानाम् - तेवीस तत्त्वांच्या - गणम् - समूहात - युगपत् - एकाएकी - आविशत् - प्रवेश करिता झाला ॥२॥ अनुप्रविष्टः - तेवीस तत्त्वांत प्रवेश केलेला - सः भगवान् - तो भगवान् - सुप्तम् कर्म प्रबोधयन् - लीन असलेल्या क्रियेला जागृत करून - चेष्टारूपेण - क्रियारूपशक्‍तीने - भिन्नम् तम् गणम् - विभक्त असलेल्या त्या तेवीस तत्त्वांच्या समुदायाला - संयोजयामास - एकत्र करिता झाला ॥३॥ दैवेन - परमेश्वराच्या क्रियाशक्‍तीने - प्रेरितः - प्रेरणा केलेला - प्रबुद्धकर्मा - जागृत झाली आहे क्रियाशक्‍ति ज्यांची असा - त्रयोविंशतिकः गणः - तेवीस तत्त्वांचा समूह - स्वाभिः मात्राभिः - आपआपल्या अंशांनी - अधिपूरुषम् - विराट् पुरुषाला - अजनयत् - उत्पन्न करता झाला ॥४॥ विश्वसृड्‌गणः - विश्वाला उत्पन्न करणार्‍या तत्त्वांचा समूह - स्वस्मिन् - आपल्या ठिकाणी - मात्रया विशता - अंशाने प्रवेश करणार्‍या - परेण - परमेश्वराच्या योगाने - अन्योन्यम् - परस्परात - आसाद्य - मिसळून - चुक्षोभ - परिणाम पावला - यस्मिन् - ज्या परिणत रूपामध्ये - चराचराः - स्थावर आणि जंगम - लोकाः - लोक - सन्ति - आहेत ॥५॥ सर्वसत्त्वोपबृंहितः - सर्व अव्यक्‍तरूप जीवांनी युक्‍त - हिरण्मयः सः पुरुषः - हिरण्यगर्भ नावाचा तो विराट् पुरुष - आण्डकोशे - ब्रह्मांडात - अप्सु - उदकामध्ये - सहस्त्रपरिवत्सरान् - हजार वर्षे - उवास - राहिला ॥६॥ वै - खरोखर - विश्वसृजाम् गर्भः - सृष्टीला उत्पन्न करणार्‍या तत्त्वांचे अपत्य असा - देवकर्मात्मशक्‍तिमान् - व ज्ञानशक्‍ति, क्रियाशक्‍ति आणि भोक्‍तृशक्‍ति ह्या शक्‍ति ज्याच्यात आहेत असा - सः - तो विराट पुरुष - आत्मना - स्वतः - आत्मानम् - आपल्याला - एकधा - एकप्रकाराने - दशधा - दहाप्रकाराने - त्रिधा - तीन प्रकाराने - विबभाज - विभक्त करता झाला ॥७॥ अशेषसत्त्वानाम् आत्मा - संपूर्ण प्राण्यांच्या अंतर्यामी असा - एषः - हा विराट पुरुष - अंशः - अंशभूत असा - परमात्मनः - परमेश्वराचा - आद्यः अवतारः - पहिला अवतार - यत्र - ज्या विराट् पुरुषांमध्ये - असौ - हा - भूतग्रामः - पंचमहाभूतांचा समूह - विभाव्यते - सुरक्षित असतो ॥८॥ विराट् - विराट् पुरुष - साध्यात्मः - अध्यात्मासहित - साधिदैवः - देवतांसहित - च - आणि - साधिभूतः - भौतिक अशा विषयांसह - इति - याप्रकारे - त्रिधा - तीन प्रकारचा - अस्ति - आहे - च - आणि - प्राणः - प्राण - दशविधः - दहा प्रकारचा - अस्ति - आहे - च - आणि - हृदयेन - हृदयाने - एकधा - एक प्रकारचा - अस्ति - आहे ॥९॥ विश्वसृजाम् ईशः - सृष्टीच्या उत्पादक तत्त्वांचा नियंता - अधोक्षजः - परमेश्वर - विज्ञापितम् - देवतांच्या प्रार्थनेला - स्मरन् - स्मरून - एषाम् विवृत्तये - ह्या तत्त्वांच्या अनेक प्रकारच्या निर्वाहाकरिता - स्वेन तेजसा - आपल्या ज्ञानशक्‍तीच्या योगाने - विराजम् - हिरण्यगर्भाचे स्वरूप - अतपत् - मनात आणिता झाला ॥१०॥ अथ - नंतर - तस्य अभितप्तस्य - त्याने विचाररूप तप केले असता - देवानाम् - देवांची - कति - किती - आयतनानि - स्थाने - निरभिद्यन्त - उत्पन्न झाली - तानि - ती स्थाने - गदतः मे - सांगणार्‍या माझ्यापासून - शृणु - श्रवण कर ॥११॥ तस्य - त्या विराट पुरुषाच्या - निर्भिन्नम् - उत्पन्न झालेल्या - आस्यम् पदम् - मुखरूपी स्थानात - लोकपालः - लोकांचे संरक्षण करणारी - अग्निः - अग्निदेवता - स्वांशेन वाचा - आपली अंशरूप जी वाणी तीसह - अविशत् - प्रवेश करता झाला - यया - ज्या वाणीने - असौ - हा विराट् पुरुष - वक्‍तव्यम् - भाषणरूप क्रियेला - प्रतिपद्यते - प्राप्त होतो ॥१२॥ च - आणि - हरेः - विराट् पुरुषाला - निर्भिन्नम् - उत्पन्न झालेल्या - तालु - तालु इन्द्रियात - लोकपालः वरुणः - लोकपाल वरुण - अंशेन जिह्वया - आपली अंशभूत जी जिव्हा तीसह - अविशत् - प्रवेश करता झाला. - यया - ज्या जिव्हेने - असौ - हा पुरुष - रसम् - रसविषयाला - प्रतिपद्यते - ग्रहण करतो ॥१३॥ विष्णोः - विष्णुरूप हिरण्यगर्भाला - निर्भिन्ने - उत्पन्न झालेल्या - नासे पदम् - नासिकारूप स्थानात - आश्विनौ - अश्विनीकुमार - अंशेन घ्राणेन - घ्राणेन्द्रियरूप आपल्या अंशासह - अविशतम् - शिरले - यतः - ज्या घ्राणेन्द्रियाने - गन्धस्य प्रतिपत्तिः भवेत् - गन्धाचे ज्ञान होते ॥१४॥ विभोः - सर्वव्यापक अशा हिरण्यगर्भाला - निर्भिन्ने अक्षिणी - उत्पन्न झालेल्या डोळ्यात - लोकपालः त्वष्टा - लोकरक्षक अशी सूर्य देवता - अंशेन चक्षुषा - नेत्रेन्द्रि रूप आपल्या अंशाने - अविशत् - प्रवेश करिती झाली - यतः - ज्या नेत्रेन्द्रियाने - रूपाणाम् - रूपांचे - प्रतिपत्तिः भवेत् - ज्ञान होते ॥१५॥ अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - निर्भिन्नानि - उत्पन्न झालेल्या - चर्माणि - त्वचेत - लोकपालः अनिलः - लोकरक्षक वायु देवता - अंशेन प्राणेन - आपल्या अंशभूत प्राणांसह - अविशत् - प्रवेश करती झाली - येन असौ संस्पर्शम् प्रतिपद्यते - ज्या त्वगिन्द्रियाने या जीवाला स्पर्शाचे ग्रहण होते. ॥१६॥ अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - निर्भिनौ - उत्पन्न झालेल्या - कर्णौ - दोन कानात - स्वं धिष्‌ण्यम् - आपल्या स्थानात - दिशः - दिशानामक देवता - अंशेन श्रोत्रेण - आपल्या श्रवणेन्द्रिरूप अंशासह - विविशुः - प्रवेश करित्या झाल्या - येन - ज्या कानांनी जीव - शब्दस्य - शब्दाच्या - सिद्धिं प्रतिपद्यते - ज्ञानाला प्राप्त होतो ॥१७॥ अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - विनिर्भिन्नाम् - उत्पन्न झालेल्या - त्वचम् धिष्‌ण्यम् - त्वचारूप स्थानात - ओषधीः - औषधी - अंशेन रोमभिः - रोमरूप अंशासह - विविशुः - प्रवेश करित्या झाल्या - यैः असौ कण्डूम् प्रतिपद्यते - ज्या रोमांनी जीवाला कंडूचा अनुभव मिळतो ॥१८॥ तस्य - त्या विराट् पुरुषाला - विनिर्भिन्नम् - उत्पन्न झालेल्या - मेढ्रम् स्वधिष्‌ण्यम् - शिश्नरूपी आपल्या स्थानात - कः - प्रजापति - अंशेन रेतसा - रेतोरूप अंशासह - उपाविशत् - प्रविष्ट झाला - येन - ज्या रेतामुळे - असौ आनन्दम् प्रतिपद्यते - हा जीव आनंदाला प्राप्त होतो ॥१९॥ पुंसः - विराट पुरुषाला - विनिर्भिन्नम् - उत्पन्न झालेल्या - गुदम् - गुदद्वारात - लोकेशः मित्रः - लोकरक्षक अशी मित्रदेवता - अंशेन पायुना - गुदेंद्रियरूप आपल्या अंशासह - आविशत् - प्रविष्ट झाली - येन - ज्या गुदेंद्रियाने - असौ विसर्गं प्रतिपद्यते - जीव मलत्याग करतो ॥२०॥ अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - विनिर्भिन्नौ - उत्पन्न झालेल्या - हस्तौ - हातात - स्वर्पतिः इन्द्रः - स्वर्गाचा राजा इन्द्र - अंशेन वार्तयाः - आपल्या अंश अशा क्रयविक्रयरूप शक्‍तीसह - आविशत् - प्रवेश करता झाला - यया - ज्या क्रयविक्रयरूप शक्‍तीच्या योगाने - पुरुषः - जीव - वृत्तिम् - उपजीविकेच्या साधनाला - प्रतिपद्यते - प्राप्त करून घेतो ॥२१॥ अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - विनिर्भिन्नौ - उत्पन्न झालेल्या - पादौ - दोन पायांत - लोकेशः - लोकपाल - विष्णुः - विष्णु - स्वांशेन गत्या - गतिरूप आपल्या शक्‍तीसह - आविशत् - प्रवेश करता झाला - यया - ज्या क्रयविक्रयरूप शक्‍तीच्या योगाने - पुरुषः प्राप्यं प्रपद्यते - पुरुष पाहिजे असलेले स्थान प्राप्त करून घेतो ॥२२॥ च - आणि - अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - निर्भिन्नम् - उत्पन्न झालेल्या - हृदयम् - हृदयरूप - धिष्‌ण्यम् - स्थानात - चन्द्रमाः - चंद्र - अंशेन मनसा - मनोरूपी शक्‍तीसह - आविशत् - प्रविष्ट झाला - तेन असौ विक्रियां प्रतिपद्यते - ज्या मनोरूप शक्‍तीने जीव संकल्पविकल्प इत्यादि विकारांना प्राप्त होतो - च - आणि - अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - निर्भिन्नम् - उत्पन्न झालेल्या - आत्मानम् पदम् - अहंकाररूप स्थानात - अभिमानः - रुद्रदेवता - अंशेन कर्मणा - अहंक्रियारूप शक्‍तीसह - आविशत् - प्रविष्ट झाली - येन असौ विक्रियाम् प्रतिपद्यते - ज्या अहंक्रियारूप शक्‍तीने पुरुषाला कर्तव्याचे ज्ञान होते ॥२३-२४॥ अस्य - ह्या विराट् पुरुषाला - विनिर्भिन्नम् - उत्पन्न झालेल्या - सत्त्वम् धिष्‌ण्यम् - बुद्धि आणि चित्तरूपी स्थानात - महान् - ब्रह्मदेव - अंशेन चित्तेन - आपल्या चेतनारूप शक्‍तीसहवर्तमान - उपाविशत् - येऊन राहिला - येन असौ विज्ञानं प्रतिपद्यते - ज्या चेतनारूप शक्‍तीमुळे जीवाला विज्ञान प्राप्त होते. ॥२५-२६॥ अस्य - ह्या विराट् पुरुषाच्या - शीर्ष्णः - मस्तकापासून - द्यौः - स्वर्ग लोक - पदभ्याम् - पायापासून - धराः - पृथ्वी - नाभेः - नाभीपासून - खम् - आकाश - उदपद्यत - उत्पन्न झाले - येषु - स्वर्ग, पृथ्वी आणि आकाश यांमध्ये - गुणानाम् वृत्तयः सुरादयः - सत्व रज आणि तम यांपासून उत्पन्न झालेले देव मनुष्य व भूते - प्रतीयन्ते - प्रतीत होतात. ॥२७॥ देवाः - देव - आत्यन्तिकेन सत्त्वेन - उच्च सत्त्वगुणामुळे - दिवम् - स्वर्गाला - प्रपेदिरे - प्राप्त झाले - पणयः - यज्ञादिकांच्या योगाने व्यवहार करणारे मनुष्य - च - आणि - तान् अनु - त्या मनुष्याच्या मागोमाग असणारे इतर प्राणी ते - रजःस्वभावेन - रजोगुणाच्या स्वभावाने - धराम् - पृथ्वीला - प्रपेदिरे - प्राप्त झाले. ॥२८॥ ये रुद्रपार्षदां गणाः - जे रुद्राचे परिवारगण - ते - ते - तार्तीयेन स्वभावेन - तिसर्‍या तामस स्वभावाने - भगवन्नाभिम् - भगवंताच्या नाभिरूप - उभयोः अन्तरं - स्वर्ग आणि पृथ्वी यांच्यामध्ये असणार्‍या - व्योम आश्रिताः - अंतराळाचा आश्रय करते झाले ॥२९॥ कुरुद्वह - हे कुरुकुलश्रेष्ठ विदुरा - पुरुषस्य - पुरुषाच्या - मुखतः - मुखापासून - ब्रह्म - वेद - अवर्तत - उत्पन्न झाला - च - आणि - ब्राह्मणः - ब्राह्मण - अवर्तत - उत्पन्न झाला - यस्तु - जो ब्राह्मण - उन्मुखत्वात् - मुखापासून उत्पन्न झाल्यामुळे - वर्णानां मुख्यः गुरुः अभूत् - वर्णांमध्ये श्रेष्ठ असा गुरु झाला ॥३०॥ बाहुभ्यः - परमेश्वराच्या बाहूंपासून - क्षत्‌त्रम् - पालनरूप वृत्ति - च - आणि - तदनुव्रतः - पालनरूप वृत्तीला अनुसरणारा - क्षत्रियः - क्षत्रिय - अवर्तत - उत्पन्न झाला - पौरुषः जातः - परमेश्वरापासून उत्पन्न झालेला जो क्षत्रिय - वर्णान् कण्टकक्षतात् त्रायते - ब्राह्मणादिवर्णाचे चोर इत्यादिकांच्या उपद्रवापासून रक्षण करतो १ तस्य विभोः - त्या सर्वव्यापक परमेश्वराच्या - ऊर्वोः - मांड्यांपासून - लोकवृत्तिकरीः विशः - लोकांच्या उपजीविकेचे शेतकी इत्यादी धंदे - अवर्तन्त - उत्पन्न झाले - तदुद्भवः - त्या मांड्यांपासून आहे उत्पत्ति ज्याची असा - वैश्यः - वैश्य - अस्ति - आहे - यः - जो - नृणां वार्तां समवतर्यत् - मनुष्यांची उपजीविका संपादन करतो ॥३२॥ धर्मसिद्धये - धर्ममार्गांची सिद्धि होण्याकरिता - भगवतः - विराट् पुरुषाच्या - पदभ्याम - पायापासून - शुश्रूषा - सेवाधर्म - पुरा - पूर्वी - जज्ञे - उत्पन्न झाला - तस्याम् - त्या सेवेनिमित्त - शूद्रः - शूद्रवर्ण - जातः - उत्पन्न झाला - यद्‌वृत्त्या हरिः तुष्यते - ज्या सेवाधर्माच्या योगाने परमेश्वर संतुष्ट होतो. ॥३३॥ एते वर्णाः - हे ब्राह्मणादि वर्ण - वृत्तिभिः सह - उपजीविकेच्या साधनांसहित - यत् जाताः - ज्या विराट पुरुषापासून उत्पन्न झाले - तम् - त्या - स्वगुरुं हरिम् - आपला गुरु जो परमेश्वर त्याला - आत्मविशुद्ध्‌यर्थम् - स्वतःच्या शुद्धतेकरिता - श्रद्धया - श्रद्धेने - यजन्ति - पूजितात ॥३४॥ क्षत्तः - हे विदुरा - दैवकर्मात्मरूपिणः - काल, कर्म आणि स्वभाव ह्या तीन ज्याच्या शक्‍ति आहेत अशा - भगवतः - परमेश्वराच्या - योगमायाबलोदयम् - योगमायेच्या सामर्थ्याने वृद्धिंगत झालेले - एतत् - हे विराट् रूप - उपाकर्तुम् - पूर्णपणे वर्णन करण्यास - कः श्रद्दध्यात् - कोणाला श्रद्धा वाटेल ॥३५॥ अथापि - असे असतादेखील - अङ्ग - हे विदुरा - अन्याभिधाऽसतीम् - ईश्वराव्यतिरिक्‍त विषयांच्या चर्चेने मलिन झालेल्या - स्वां गिरम् - आपल्या वाणीला - सत्कर्तुम् - शुद्ध करण्याकरिता - हरेः - श्रीहरीची - कीर्तिम् - कीर्ति - यथाश्रुतम् - जशी ऐकली आहे तशी - यथामति कीर्तयामि - यथामति वर्णन करितो. ॥३६॥ ब्रह्मिष्ठाः - ब्रह्मनिष्ठ पुरुष - सुश्लोकमौलेः - पुण्यश्लोकांमध्ये श्रेष्ठ अशा परमेश्वराच्या - गुणवादम् - गुणानुवादाला - पुंसां वचसः - मनुष्यांच्या वाणीचा - च - आणि - विद्वद्भिः - विद्वान लोकांनी - उपाकृतायां कथासुधायाम् - कथन केलेल्या अमृतासारख्या कथांच्या विषयांत - अनुसंप्रयोगम् - संनिध रहाण्याच्या तत्परतेला - श्रुतेः - कर्णेन्द्रियाच्या - नु - निश्चयाने - एकान्तलाभम् आहुः - आत्यंतिक लाभ असे म्हणतात ॥३७॥ वत्स - बाळ विदुरा - आदिना कविना - आदिकवि ब्रह्मदेवाने - संवत्सरसहस्त्रान्ते - हजार वर्षांच्या शेवटी - योगविपक्वया धिया - योगाभ्यासाने परिपक्‍व झालेल्या बुद्धीने - आत्मनः महिमा - ईश्वराचा महिमा - अवसितः - निश्चित केला - किम् - काय ॥३८॥ यत् - कारण - स्वयम् - स्वतः - आत्मा - ईश्वर - आत्मवर्म - आपल्या मायेची गति - न वेद - जाणत नाही - अपरे किमुत - दुसरे कोठून जाणणार - अतः - यास्तव - भगवतः - परमेश्वराची - माया - माया - मायिनाम् अपि मोहिनी - मायावी लोकांना देखील भुरळ पाडणारी - अस्ति - आहे ॥३९॥ मनसा सह वाचः - मनासहित वाणी - अहम् - अहंकाराची देवता रुद्र - इमे - हे इन्द्रियांचे अधिपति - च - आणि - इतरे देवा - इतर देव - यतः - जेथून - अप्राप्य न्यवर्तन्त - प्राप्त न हो‌ऊन परत फिरले - तस्मै भगवते नमः - त्या भगवंताला नमस्कार असो ॥४०॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय सहावा समाप्त |