|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय ४ था - अन्वयार्थ
उद्धवाचा निरोप घेऊन विदुराचे मैत्रेय ऋषींकडे प्रयाण - अथ - नंतर - तदनुज्ञाताः - त्यांनी आज्ञा दिलेले - ते - ते यादव - भुक्त्वा - भोजन करून - च - आणि - वारूणीं - वारुणीनामक मद्याला - पीत्वा - पिऊन - तया - त्या मद्याने - विभ्रंशितज्ञानाः - ज्ञानभ्रष्ट असे - दुरुक्‍तैः - दुर्भाषणांनी - मर्म - मर्माला - पस्पृशुः - टोचिते झाले ॥१॥ मैरेयदोषेण - मद्यदोषाने - विषमीकृतचेतसां - क्षुब्ध झाली आहेत अन्तःकरणे ज्यांची अशा - तेषां - त्या यादवांमध्ये - वेणूनां - वेळूंच्या - मर्दनम् इव - घर्षणाप्रमाणे - रवौ - सूर्य - निम्लोचति - अस्ताला गेला असता - मर्दनं - मारामारी - आसीत् - झाली ॥२॥ सः - तो - भगवान् - श्रीकृष्ण - स्वात्ममायायाः - आपल्या मायेच्या - तां - त्या - गतिं - गतीला - अवलोक्य - पाहून - सरस्वतीं - सरस्वतीच्या उदकाने - उपस्पृश्य - आचमन करून - वृक्षमूलं - झाडांच्या बुंध्याशी - उपाविशत् - बसता झाला. ॥३॥ स्वकुलं - आपल्या कुळाला - संजिहीर्षुणा - हरण करण्याची इच्छा करणार्‍या - च - आणि - प्रपन्नार्तिहरेण - शरणागतांच्या पीडा दूर करणार्‍या - भगवता - श्रीकृष्णाने - अहं - मी - त्वं - तू - बदरीं - बदरिकाश्रमाला - प्रयाहि - जा - इति - असे - ह - खरोखर - उक्‍तः - बोलला गेलो ॥४॥ अरिन्दम - हे शत्रुनाशका विदुरा - अथ - नंतर - अहं - मी - तदभिप्रेतं - त्याच्या अभिप्रायाला - जानन् अपि - जाणून सुद्धा - पादविश्‍लेषणाक्षमः - पायाच्या वियोगाला सहन न करणारा असा होत्साता - भर्तुः - श्रीकृष्णाच्या - पृष्ठतः - मागोमाग - अन्वगमम् - चालू लागलो ॥५॥ दयितं - प्रिय - पतिं - स्वामीला - विचिन्वन् - शोधणारा मी - सरस्वत्यां - सरस्वतीच्या काठी - कृतकेतं - स्थानस्थित झालेल्या - अकेतनम् - वस्तुतः ज्याला गृह म्हणजे एक निश्चित स्थान नाही अशा - श्रीनिकेतं - लक्ष्मीचे निवासस्थान अशा - एकं - एकट्या - आसीनं - बसलेल्या - कृष्णं - श्रीकृष्णाला - अद्राक्षम् - पाहता झालो ॥६॥ श्यामावदातं - श्यामसुंदर - विरजं - शुद्ध सत्त्वगुणी - प्रशान्तारुणलोचनम् - शान्त व आरक्‍त वर्णाचे डोळे आहेत ज्याचे अशा - चतुर्भिः - चार - दोर्भिः - हातांनी - च - आणि - पीतकौशाम्बरेण - पिवळ्या रेशमी वस्त्राने - विदितं - ओळखता येणार्‍या - श्रीकृष्णम् अद्राक्षम् - श्रीकृष्णाला पाहता झालो ॥७॥ वामे - डाव्या - ऊरौ - मांडीवर - दक्षिणाङ्‌घ्रिसरोरुहं - उजव्या चरणकमलाला - अधिश्रित्य - ठेवून - अपाश्रितार्भकाश्वत्थं - लहान पिंपळाच्या झाडाला टेकून बसलेल्या - त्यक्‍तपिप्पलं - टाकली आहे विषयभोगेच्छा ज्याने अशा - अकृशं - आणि पुष्ट अशा - श्रीकृष्णम् अद्राक्षम् - श्रीकृष्णाला पाहता झालो ॥८॥ तस्मिन् - त्या वेळी - महाभागवतः - मोठा भगवद्भक्त - द्वैपायनसुहृत्सखा - व्यासांचा अत्यंत मित्र - सिद्धः - योगसिद्ध - मैत्रेयः - मैत्रेय मुनि - लोकान् - लोकांमध्ये - अनुचरन् - भ्रमण करणारा होत्साता - यदृच्छया - सहजगत्या - आससाद - तेथे प्राप्त झाला ॥९॥ अनुरक्‍तस्य - प्रेम करणारा - प्रमोदभावानतकन्धरस्य - व आनंदातिरेकाने नम्र केली आहे मान ज्याने असा - तस्य मुनेः आशृण्वतः - तो ऋषि ऐकत असता - मुकुन्दः - श्रीकृष्ण - अनुरागहाससमीक्षया - प्रेमपूर्वक मंद हास्याने अवलोकन करून - विश्रमयन् - माझे सर्व श्रम नष्ट करणारा होत्साता - मां - मला - उवाच - बोलला ॥१०॥ अन्तः - हृदयात राहणारा - अहं - मी - ते - तुझ्या - मनसि - मनातील - ईप्सितं - इच्छेला - वेद - जाणतो - यत् - जे - अन्यैः - दुसर्‍यांनी - दुरवापं - मिळविण्यास कठीण - तत् - ते - ते - तुला - ददामि - देतो - च - आणि - वसो - वसूचा अवतार अशा हे उद्धवा - पुरा - पूर्वी - विश्वसृजां - जगदुत्पत्ति करणार्‍या - वसूनां - वसूंच्या - सत्रे - यज्ञात - मत्सिद्धिकामेन - माझ्या सिद्धीची इच्छा करणार्‍या - त्वया - तुझ्याकडून - अहं - मी - इष्टः - पूजिला गेलो ॥११॥ साधो - हे सत्पुरुषा उद्धवा - सः - तो - एषः - हा - ते - तुझ्या - भवानां - जन्मांपैकी - चरमः - शेवटला - भावः - जन्म - यत् - कारण - ते - तुझ्याकडून - मदनुग्रहः - माझी कृपा - आसादितः - संपादित केली गेली आहे. - यत् - ज्या हेतूस्तव - नृलोकान् - मनुष्य लोकाला - उत्सृजन्तं - सोडणार्‍या - मां - मला - विशदानुवृत्त्या - एकनिष्ठ निर्मळ भक्‍तीने - रहः - एकांतात - दिष्ट्या - सुदैवाने - ददृश्वान् - पहाता झालास ॥१२॥ पुरा - पूर्वी - आदिसर्गे - सृष्ट्युत्पत्तीच्या आरंभी - मया - माझ्याकडून - मम - माझ्या - नाभ्ये - नाभीपासून उत्पन्न झालेल्या - पद्मे - कमळावर - निषण्णाय - बसलेल्या - अजाय - ब्रह्मदेवाला - मन्महिमावभासं - माझ्या माहात्म्याला दर्शविणारे - परं - श्रेष्ठ - ज्ञानं - ज्ञान - प्रोक्‍तं - सांगितले गेले - सूरयः - विद्वान् - यत् - ज्याला - भागवतं - भागवत असे - वदन्ति - म्हणतात. ॥१३॥ परमस्य - श्रेष्ठ - पुंसः - परमेश्वराच्या - प्रतीक्षणानुग्रहभाजनः - अवलोकनपूर्वक कृपादृष्टीला योग्य - इति - अशा रीतीने - आदृतोक्‍तः - आदराने बोललेला - अहं - मी - स्नेहोत्थरोमा - प्रेमामुळे रोमांच उठलेला - स्खलिताक्षरः - अडखळत शब्दोच्चार करणारा - शुचः - अश्रु - मुञ्चन् - सोडणारा - प्राञ्जलिः - हात जोडून - तं - त्या श्रीकृष्णाला - आबभाषे - बोललो ॥१४॥ ईश - हे श्रीकृष्णा - ते - तुझ्या - पादसरोजभाजां - चरणकमलांना सेवणार्‍या पुरुषास - इह - ह्या जगात - चतुर्षु - चार - अपि - हि - अर्थेषु - पुरुषार्थांपैकी - कः - कोणता - नु - बरे - सुदुर्लभः - मिळण्यास अत्यंत कठीण असा आहे - तथापि - तरी सुद्धा - अहं - मी - न प्रवृणोमि - त्याची याचना करीत नाही - भूमन् - ब्रह्मस्वरूपी हे श्रीकृष्णा - भवत्पदाम्भोजनिषेवणोत्सुकः - आपल्या चरणकमळाला सेवण्यास उत्कंठित असा - अस्मि - आहे ॥१५॥ अनीहस्य - निरिच्छ अशा - ते - तुझी - कर्माणि - कर्मे - अभवस्य - जन्मरहित अशा तुझा - भवः - जन्म - कालात्मनः - कालस्वरूपी तुझा - अरिभयात् - शत्रूच्या भीतीने - दुर्गाश्रयः - किल्ल्याचा आश्रय - अथ - आणि - पलायनं - पळून जाणे - स्वात्मन्नतेः - स्वतःच्या ठिकाणी रममाण होणार्‍या तुझा - यत् - जो काही - प्रमदायुताश्रयः - सहस्त्रावधि तरुण स्त्रियांशी झालेला संबंध - इह - येथे - विदां - ज्ञान्यांची - धीः - बुद्धि - खिद्यति - खेद पावते ॥१६॥ वा - किंवा - प्रभो - समर्था - देव - - श्रीकृष्णा ! - अकुण्ठिताखण्डसदात्मबोधः - न अडखळणारा व नेहमी चालणारा आहे श्रेष्ठ आत्मज्ञाविषयक ओघ ज्याचा असा - त्वं - तू - मंत्रेषु - मसलत घेण्याच्या बाबतीत - मां - मला - उपहूय - बोलावून - मुग्धः इव - अज्ञान्याप्रमाणे - अप्रमत्तः - फारच सावधगिरीने विचारणारा - यत् - जे - पृच्छेः - विचारीत होतास - तत् - ते - नः - आमच्या - मनः - मनाला - मोहयति इव - जणू मोह उत्पन्न करिते. ॥१७॥ भर्तः - हे स्वामी श्रीकृष्णा ! - भगवान् - भगवंत असे आपण - कस्मै - ब्रह्मदेवाला - स्वात्मरहःप्रकाशं - स्वतःच्या आत्मज्ञानरूपी रहस्याला दाखविणार्‍या - परं - श्रेष्ठ - समग्रं - संपूर्ण - ज्ञानं - ज्ञानाला - प्रोवाच - सांगते झाले - तत् - ते - नः - आम्हाला - अपि - सुद्धा - ग्रहणाय - घेता येण्यास - क्षमं - शक्य असेल - तर्हि - तर - वद - सांगा - यत् - ज्यामुळे - अञ्जसा - तत्काळ - वृजिनं - पापाला - तरेम - उल्लंघून जाऊ ॥१८॥ इति - याप्रमाणे - आवेदितहार्दाय - प्रगट केला आहे स्वाभिप्राय ज्याने अशा - मह्यं - मला - सः - तो - अरविन्दाक्षः - कमळाप्रमाणे नेत्र असणारा - परः - परमपुरुष - भगवान् - श्रीकृष्ण - आत्मनः - आत्म्याच्या - परमां - श्रेष्ठ अशा - स्थितिं - स्वरूपाला - आदिदेश - उपदेशिता झाला. ॥१९॥ सः - तो - अहं - मी - एवं - याप्रमाणे - आराधितपादतीर्थात् - ज्याचे पवित्र पाय आम्ही आराधिले आहेत अशा श्रीकृष्णापासून - अधीततत्त्वात्मविबोधमार्गः - शिकलेला आहे तात्त्विक असा आत्मज्ञानाचा मार्ग ज्याने असा - अहं - मी - परिवृत्य - प्रदक्षिणा करून - विरहातुरात्मा - वियोगाने ज्याचे अन्तकरण व्याकुळ झाले आहे असा - इह - येथे - आगतः - आलो आहे. ॥२०॥ तद्यर्शनाह्लादवियोगार्तियुतः - श्रीकृष्णदर्शनाने आनंद मानणारा व वियोगामुळे व्याकुळ झालेला असा - सः - तो - अहं - मी - प्रभोः - समर्थ अशा - तस्य - त्या श्रीकृष्णाच्या - दयितं - आवडत्या - बदर्याश्रममण्डलं - बदरिकाश्रमाच्या स्थानाला - गमिष्ये - जाईन ॥२१॥ यत्र - जेथे - देवः - देव - नारायणः - नारायण - च - आणि - भगवान् - ऐश्वर्ययुक्‍त - ऋषिः - सर्वज्ञ - नरः - नर - लोकभावनौ - लोकसंरक्षक - मृदु - निरुपद्रवी - तीव्रं - खडतर - तपः - तप - दीर्घं - पुष्कळ काळपर्यंत - तेपाते - तप करते झाले. ॥२२॥ बुधः - विद्वान् - क्षत्ता - विदुर - इति - याप्रमाणे - उद्धवात् - उद्धवापासून - दुःसहं - असह्य - सुहृदां - ज्ञातींच्या - वधं - नाशाला - उपाकर्ण्य - ऐकून - उत्पतितं - उत्पन्न झालेल्या - शोकं - शोकाला - ज्ञानेन - ज्ञानाने - अशमयत् - शमविता झाला ॥२३॥ कौरवर्षभः - कौरवश्रेष्ठ - सः - तो - महाभागवतं - मोठा भगवद्भक्त - कृष्णपरिग्रहे - व श्रीकृष्णाच्या परिवारांपैकी - मुख्यं - श्रेष्ठ अशा - व्रजन्तं - जाणार्‍या - तं - त्या उद्धवाला - विश्रम्भात् - विश्वास असल्यामुळे - इंद - हे - अभ्यधत्त - बोलला ॥२४॥ योगेश्वरः - योगश्रेष्ठ - ईश्वरः - श्रीकृष्ण - यत् - ज्या - स्वात्मरहःप्रकाश - स्वतःच्या आत्मविषयक रहस्याला प्रकाशित करणार्‍या - पर - श्रेष्ठ - ज्ञानं - ज्ञानाला - ते - तुला - आह - बोलला - तत् - त्याला - भवान् - आपण - नः - आम्हाला - वक्‍तुं - सांगण्यास - अर्हति - योग्य आहात - यत् - कारण - विष्णोः - विष्णूचे - भृत्याः - भक्‍त - स्वभृत्यार्थकृतः - आपल्या भक्‍तांवर अनुग्रह करणारे असे - हि - खरोखर - चरन्ति - हिंडतात ॥२५॥ ननु - खरोखर - ते - तुझ्याकडून - कौषारवः - मैत्रेय - ऋषिः - ऋषि - तत्त्वसंराध्यः - तात्त्विक रीतीने आराधना करण्यास योग्य आहे - मर्त्यलोकं - मृत्युलोकाला - जिहासता - सोडून जाणार्‍या - भगवता - श्रीकृष्णाने - साक्षात् - प्रत्यक्ष - मे - माझ्या - अंति - देखत - आदिष्टः - आज्ञा दिलेला आहे ॥२६॥ इति - याप्रमाणे - विदुरेण - विदुराशी - सह - सहवर्तमान - विश्वमूर्तेः - जगत्स्वरूपी श्रीकृष्णाच्या - गुणकथया - गुणानुवादरूपी - सुधया - अमृताने - प्लावितोरुतापः - नाहीसा झाला आहे मोठा ताप ज्याचा असा - यमस्वसुः - यमुनेच्या - पुलिने - वाळवंटात - तां - त्या - निशां - रात्रीला - क्षणम् इव - क्षणाप्रमाणे - सुमुषितः - घालवून - औपगविः - उद्धव - ततः - तेथून - अगात् - निघून गेला. ॥२७॥ अधिरथयूथपयूथपेषु - अधिरथी अशा वीर पुरुषांच्या समूहांच्या समूहांचे मोठमोठे अधिपती - वृष्णिभोजेषु - वृष्णि व भोज असे पुरुष - निधनं - नाशाला - उपगतेषु - प्राप्त झाले असता - सः - तो - तु - तर - उद्धवः - उद्धव - कथं - कसा - अवशिष्टः - शिल्लक राहिला - यत् - कारण - मुख्यः - मुख्य - त्र्यधीशः - त्रैलोक्याधिपति - हरिः - श्रीकृष्ण - अपि - सुद्धा - आकृतिं - शरीराला - तत्यजे - टाकता आला ॥२८॥ अमोघवाञ्‌छितः - ज्याची इच्छा विफल होणारी नाही असा श्रीकृष्ण - ब्रह्मशापापदेशेन - ब्रह्मशापाच्या निमित्ताने - कालेन - काळाने - स्फीतं - वाढलेल्या - स्वकुलं - आपल्या कुळाला - संहृत्य - नष्ट करून - देहं - शरीराला - त्यक्ष्यन् - टाकणारा - अचिन्तयत् - विचार करू लागला ॥२९॥ संप्रति - हल्ली - मयि - मी - अस्मात् - ह्या - लोकात् - लोकांतून - उपरते - निघून गेलो असता - मदाश्रयं - माझ्या आश्रयाने राहिलेल्या - अद्धा - साक्षात् - ज्ञानं - ज्ञानाला - आत्मवतां - आत्मज्ञान्यांमध्ये - वरः - श्रेष्ठ - उद्धवः एव - उद्धवच - अर्हति - योग्य आहे ॥३०॥ प्रभुः - श्रेष्ठ - उद्धवः - उद्धव - अणुः - अणुमात्र - अपि - सुद्धा - मन्न्यूनः - माझ्याहून कमी - न - नाही - यत् - कारण - गुणैः - गुणजन्य विषयांनी - न अर्दितः - पीडिला गेला नाही - अतः - म्हणून - लोकं - लोकाला - मद्वयुनं - माझ्या संबंधीच्या ज्ञानाला - ग्राहयन् - उपदेशिणारा होत्साता - इह - येथे - तिष्ठतु - राहो ॥३१॥ एवं - याप्रमाणे - शब्दयोनिना - वेद प्रगट करण्यास कारणीभूत अशा - त्रिलोकगुरुणा - त्रैलोक्याधिपति श्रीकृष्णाने - संदिष्टः - आज्ञापिलेला - उद्धवः - उद्धव - बदर्याश्रमं - बदरिकाश्रमाला - आसाद्य - जाऊन - समाधिना - समाधियोगाने - हरिं - श्रीकृष्णाला - ईजे - पूजिता झाला ॥३२॥ च - आणि - विदुरः - विदुर - अपि - सुद्धा - उद्धवात् - उद्धवापासून - क्रीडया - खेळण्याच्या निमित्ताने - उपात्तदेहस्य - देह धारण केलेल्या - परमात्मनः - श्रेष्ठ आत्मरूपी - कृष्णस्य - श्रीकृष्णाच्या - श्‍लाघितानि - स्तुत्य - कर्माणि - कृत्यांना - श्रुत्वा - ऐकून ॥३३॥ च - आणि - एवं - याप्रमाणे - धीराणां - धीट पुरुषांच्या - धैर्यवर्धनं - धीटपणाला वाढविणार्‍या - च - आणि - अन्येषां - दुसर्‍या - विक्‍लवात्मनां - चंचलचित्त असणार्‍या - पशूनां - पशुतुल्य प्राण्यांस - दुष्करतरं - करण्यास दुर्घट अशा - तस्य - त्या श्रीकृष्णाच्या - देहन्यासं - शरीरत्यागाला - श्रुत्वा - ऐकून ॥३४॥ च - आणि - कुरुश्रेष्ठ - हे परीक्षित राजा ! - कृष्णेन - कृष्णाने - मनसा - मनाने - ईक्षितम् - अवलोकिलेल्या म्हणजे चिंतिलेल्या - आत्मानं - स्वतःबद्दल - ध्यायन् - चिंतन करीत - भागवते गते - भगवद्भक्त उद्धव तेथून निघून गेला असता - प्रेमविह्‌वलः - प्रेमाने विव्हळ झालेला असा - रुरोद - रडू लागला ॥३५॥ सिद्धः - सिद्ध झालेला - भरतर्षभः - भरतश्रेष्ठ विदुर - कतिभिः - कित्येक - अहोभिः - दिवसांनी - कालिंद्याः - यमुनेच्या तीरावरून - यत्र - जेथे - मित्रासुत - मैत्रेय - मुनिः - मुनि - तत्र - तेथे - स्वःसरितं - गंगेला - प्रापद्यत - प्राप्त झाला ॥३६॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय चवथा समाप्त |