|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध ३ रा - अध्याय २ रा - अन्वयार्थ
भगवंतांच्या बाललीलांचे उद्धवाने केलेले वर्णन - इति - याप्रमाणे - क्षत्त्रा - विदुराने - प्रियाश्रयां - आपला आवडता जो श्रीकृष्ण त्यासंबंधी - वार्तां - कथेबद्दल - पृष्टः - विचारलेला - च - आणि त्यामुळे - स्मारितेश्वरः - श्रीकृष्णाची आठवण झालेला - भागवतः - भगवद्भक्त उद्धव - औत्कणठ्यात् - उत्कंठेने - प्रतिवक्‍तुं - उत्तर देण्यास - न उत्सेहे - उत्साहित झाला नाही. ॥१॥ यः - जो - उद्धवः - उद्धव - पञ्‍चहायनः - पाच वर्षांचा असताना - मात्रा - आईने - प्रातराशाय - सकाळच्या जेवणाकरिता - याचितः - बोलविला असता - बाललीलया - बाळपणाच्या खेळण्याने - यस्य - ज्या श्रीकृष्णाच्या - सपर्यां - पूजेला - रचयन् - करणारा होत्साता - तत् - ते जेवण - न ऐच्छत् - न इच्छिता झाला. ॥२॥ तस्य - त्या श्रीकृष्णाची - सेवया - सेवा करिता करिता - कालेन - काळाने - जरसं - वृद्धत्वाला - गतः - गेलेला - वार्तां - श्रीकृष्णकथांविषयी - पृष्टः - विचारलेला - भर्तुः - श्रीकृष्णाच्या - पादौ - पायांना - अनुस्मरन् - आठवणारा - सः - तो उद्धव - कथं - कसा - प्रतिब्रूयात् - प्रत्युत्तर देणार. ॥३॥ कृष्णाङ्‍‌घ्रिसुधया - श्रीकृष्णचरणरूपी अमृताने - साधुनिर्वतः - चांगल्या तर्‍हेने आनंदसुखात मग्‍न झालेला - तीव्रेण - उत्कट - भक्‍तियोगेन - भक्‍तियोगाने - भृशं - अत्यंत - निमग्नः - आनंदात बुडून गेलेला - सः - तो - मुहूर्तं - दोन घटका - तूष्णीं - स्तब्ध - अभूत् - झाला ॥४॥ पुलकोद्‌‍भिन्नसर्वाङ्गः - ज्याच्या सर्वांगावर रोमांच उभे राहिले आहेत असा - मीलद्‌‍दॄशा - किंचित मिटलेल्या डोळ्याने - शुचः - दुःखाश्रूंना - मुञ्चन् - टाकणारा - स्नेहप्रसरसंप्लुतः - प्रेमाच्या मोठ्या वेगाने व्यापून गेलेला - तेन - त्यायोगे - पूर्णार्थः - कृतकृत्य झाल्याप्रमाणे - लक्षितः - दिसत होता. ॥५॥ शनकैः - हळूहळू - भगवल्लोकात् - भगवंताच्या लोकातून - पुनः - फिरून - नृलोकं - मनुष्यलोकाला - आगतः - आलेला - उद्धवः - उद्धव - नेत्रे - डोळे - विमृज्य - पुसून - उत्स्मयन् - आश्चर्य करणारा होत्साता - विदुरं - विदुराला - प्रत्याह - उत्तर देऊ लागला. ॥६॥ कृष्णद्युमणिनिम्लोचे - कृष्णरूपी सूर्याचा अस्त झाला असता - अजगरेण - काळरूपी अजगराने - गीर्णेषु - गिळलेली - नः - आमची - गृहेषु - घरे - गतश्रीषु - शोभारहित झाली असता - ह - खरोखर - अहं - मी - कुशलं - खुशाली - किं नु ब्रूयाम् - काय बरे सांगणार? ॥७॥ अयं - हा - लोकः - भूलोक - बत - अरेरे - दुर्भगः - दुर्दैवी होय. - यदवः - यादव - अपि - सुद्धा - नितरां - फारच - दुर्भगाः - दुर्दैवी - ये - जे - श्रीकृष्णेन - कृष्णाशी - संवसतः - एकत्र सहवास करूनही - मीनाः - मासे - उडुपम् इव - चंद्राप्रमाणे - हरि - श्रीकृष्णाला - न विदुः - जाणु शकले नाहीत. ॥८॥ इंगितज्ञाः - मनातील अभिप्रायांना व हालचालींना जाणण्यात हुशार - पुरुप्रौढाः - फारच प्रौढ - च - आणि - एकारामाः - एकत्र क्रीडादि करणारे - सर्वे - सगळे - सात्वताः - यादव - भूतावासः - प्राणिमात्रांत वास्तव्य करणार्‍या श्रीकृष्णाला - सात्वतां - यादवांमध्ये - ऋषभं - एक श्रेष्ठ अशा तर्‍हेनेच - अमंसत - मानीत असत ॥९॥ देवस्य - परमेश्वराच्या - मायया - मायेने - स्पृष्टाः - मोहित झालेले - च - आणि - ये - जे - अन्यदसदाश्रिताः - दुसर्‍या वैरादि वाईट गोष्टींना चिकटून राहिलेले - तद्वाक्यैः - त्यांच्या भाषणांनी - आत्मनिं - आत्मस्वरूपी - हरौ - श्रीकृष्णाच्या ठीकाणी - उप्तात्मनः - ठेविला आहे अन्तःकरण ज्याने अशा - मे - माझी - धीः - बुद्धि - न भ्राम्यते - भ्रम पावत नाही ॥१०॥ यः - जो - तु - तर - अतप्ततपसां - तपादि कृत्य ज्यांनी केले नाही अशा - अवितृप्तदृशां - ज्यांच्या दृष्टि तृप्त झाल्या नाहीत अशा - नृणां - मनुष्यांच्या पुढे - स्वबिम्बं - आपले स्वरूप - प्रदर्श्य - दाखवून - लोकलोचनं - लोकांचे नेत्रच झालेले असे - आदाय - घेऊन - अन्तरधात् - गुप्त झाला. ॥११॥ स्वयोगमायाबलं - आपल्या योगमायेच्या सामर्थ्याला - दर्शयता - दाखविणार्‍या - परमेश्वरेण - परमेश्वराने - गृहीतं - घेतलेले - यत् - जे - मर्त्यलीलौपयिकं - मानवी लीलांना उपयोगी असे स्वरूप - स्वस्य - स्वतःलाहि - विस्मापनं - थक्क करून सोडणारे - सौभगर्द्धेः - सौंदर्य व ऐश्वर्य ह्यांची - परं - अद्वितीय - पदं - सीमाच की काय असे - भूषणभूषणाङ्‌‍गं - दागिन्यांना शोभा आणणार्‍या सुंदर अवयवांनी युक्‍त असे - अभूत् - झाले. ॥१२॥ त्रिलोकः - संपूर्ण त्रैलोक्य - धर्मसूनोः - धर्मराजाच्या - राजसूये - राजसूय यज्ञात - दृक्स्वस्त्यनं - दृष्टीला आनंद देणार्‍या - यत् - ज्या स्वरूपाला - निरीक्ष्य - पाहून - च - आणि - विधातुः - ब्रह्मदेवाचे - अर्वाक्सृतौ - आधुनिक सृष्टिनिर्माणविषयक - कौशलं - नैपुण्य - अद्य - आज - इह - ह्या स्वरूपनिर्माणक्रियेत - कात्स्‌‍र्न्येन - संपूर्ण रीतीने - गतं - खर्ची पडले - इति - असे - बत - खरोखर - अमन्यत - मानिते झाले. ॥१३॥ यस्य - ज्याचे - अनुरागप्लुतहास - प्रेमाने परिपूर्ण असे हास्य, - रासलीलावलोकप्रतिलब्धमानाः - रासक्रीडा, कटाक्ष ह्यामुळे मिळाला आहे बहुमान ज्यांना अशा - दृग्भिः - अवलोकनांनीच - अनुप्रवृत्तधियः - तद्रूप झाले आहे मन ज्यांचे अशा - व्रजस्त्रियः - गोकुळातील स्त्रिया - कृत्यशेषाः - करावयाची कामे ज्याची शिल्लक राहिली आहेत अशा - किल - खरोखर - अवतस्थुः - स्तब्ध रहात. ॥१४॥ स्वशान्तरूपेषुः - आपली शान्त स्वरूपे - इतरैः - अशान्त म्हणजे क्रूर अशा - स्वरूपैः - स्वरूपांनी - अभ्यर्द्यमानेषु - पीडित झाली असता - अनुकम्पितात्मा - दया उत्पन्न झाली आहे मनात ज्याच्या असा - परावरेशः - निर्गुण ब्रह्म व सगुण ब्रह्म यांचा स्वामी - महदंशयुक्‍तः - महत्तत्त्व आहे अंशभूत जिचा त्या प्रकृतीने युक्‍त हो‍ऊन - अजः अपि - जन्मरहित असूनहि - भगवान् - परमेश्वर - यथा अग्निः - जसा अग्नि तसा - जातः - उत्पन्न झाला. ॥१५॥ अजस्य - जन्मरहित भगवंताचे - यत् - जे - वसुदेवगेहे - वसुदेवाच्या घरी - जन्मविडंबनं - जन्म घेण्याच्या कृतीचे अनुकरण - च - आणि - अरिभयात् इव - शत्रूच्या भीतीनेच की काय - व्रजे - गोकुळात - वासः - रहाणे - स्वयं - स्वतः - अनन्तवीर्यः - महापराक्रमी असता - पुरात् - नगरातून - यत् व्यवात्सीत् - जो पळून दुसरीकडे गेला - एतत् - हे - मां - मला - खेदयति - पीडा देत आहे ॥१६॥ पित्रोः - आईबापांच्या - पादौ - पायांना - अभिवंद्य - नमस्कार करून - तात - अहो बाबा - अंब - हे आई - कंसात् - कंसापासून - उरु - फारच - शङ्कितानां - भ्यालेल्या अशा - अकृतनिष्कृतीनां - केली नाही उपकाराची फेड ज्यांनी अशा - नः - आमच्यावर - प्रसीदतं - प्रसन्न व्हा - इति - असे - यत् - जे - आह - बोलला - एतत् - ह्याला - स्मरतः - स्मरण करणार्‍या - मम - माझे - चेतः - मन - दुनोति - दुःखी होते ॥१७॥ यः - जो - विस्फुरद्‍भ्रूविटपेन - चमकणार्‍या अशा आपल्या वेलीसारख्या भ्रुकुटीने - कृतान्तेन - काळाकडून - भूमेः - पृथ्वीच्या - भारं - भाराला - तिरश्चकार - नाहीसा करता झाला - अमुष्य - ह्याच्या - अङ्‌‍घ्रिसरोजरेणुं - चरणकमलाच्या धुळीला - विजिघ्रन - हुंगणारा - कः वा - कोणता बरे - पुमान् - पुरुष - विस्मर्तुं - विसरण्याला - ईशीत - समर्थ होईल ॥१८॥ भवद्‌‍भिः - आपल्याकडून - राजसूये - राजसूय यज्ञात - कृष्णं - श्रीकृष्णाला - द्विषतः - शत्रू मानणार्‍या - अपि - सुद्धा - चैद्यस्य - शिशुपालाची - सिद्धिः - मुक्‍ती किंवा सद्‌गति - दृष्टा - पाहिली गेली - ननु - खरोखर - यां - जिला - योगिनः - योगी - सम्यग्योगेन - चांगल्या योगमार्गाने - संस्पृहयंति - विशषतः इच्छितात - तद्विरहं - त्याच्या वियोगाला - कः - कोण - सहेत - सहन करील ॥१९॥ तथैव - त्याचप्रमाणे - च - आणि - आहवे - युद्धात - ये - जे - अन्ये - दुसरे - नरलोकवीराः - मनुष्यलोकातील शूर पुरुष - नयनाभिरामं - डोळ्यांना आनंद देणार्‍या - कृष्णमुखारविन्दं - श्रीकृष्णाच्या मुखकमलाला - नेत्रैः - डोळ्यांनी - पिबन्तः - पिणारे म्हणजे पाहणारे - पार्थास्त्रपूताः - अर्जुनाच्या अस्त्रांनी पवित्र झालेले - ते - ते शत्रुपक्षीय कौरवसैन्यातील लोक - अस्य - ह्या श्रीकृष्णाच्या - पदं - मोक्षस्थानाला - आपुः - प्राप्त झाले. ॥२०॥ स्व्यं - स्वतः - तु - तर - त्र्यधीशः - त्रैलोक्याधिपति - असाम्यातिशयः - निरुपम आहे उत्कर्ष ज्याचा असा - स्वाराज्यलक्ष्म्या - स्वतःच्या राज्यलक्ष्मीने - आप्तसमस्तकामः - ज्याची सर्व इच्छा तृप्त झाली आहे असा - बलिं - नजराण्यांना - हरद्‌भिः - आणणार्‍या - चिरलोकपालैः - चिरस्थायी इंद्रादि लोकपालांनी - किरीटकोट्या - मुकुटाच्या अग्रभागाने - ईडितपादपीठः - पूजिलेले आहे पादासन ज्याचे असा आहे ॥२१॥ अङ्ग - हे विदुरा ! - यत् - जे - तिष्ठन् - स्वतः उभा राहून - परमेष्ठिधिष्‌ण्ये - श्रेष्ठ सिंहासनावर - निषण्णं - बसलेल्या - उग्रसेनं - उग्रसेनाला - देव - महाराज - निधारय - लक्षात असू द्या - इति - असे - न्यबोधयत् - विनवीत असे - तत् - ते - तस्य - त्या श्रीकृष्णाचे - कैङ्‍कर्यं - सेवकत्व - भृतान् - भक्‍त अशा - नः - आम्हाला - अलं - फारच - विग्लापयति - दुःख देत आहे ॥२२॥ अहो - किती हो आश्चर्य !!! - वकी - पूतना - यं - ज्या कृष्णाला - जिघांसया - मारण्याच्या इच्छेने - स्तनकालकूटं - स्तनात साठविलेल्या कालकूटनामक विषाला - अपाययत् - पाजिती झाली - असाध्वी - दुष्ट - अपि - असून सुद्धा - धात्र्युचितां - मातेलाच योग्य अशी - गतिं - मोक्षगतीला - लेभे - मिळविती झाली - वा - तर मग - ततः - त्याहून - अन्यं - दुसर्‍या - दयालुं - दयाळू अशा - कं - कोणाला - शरणं - शरण - व्रजेम - जावे ॥२३॥ त्र्यधीशे - त्रैलोक्यपति परमेश्वरावर - संरम्भमार्गाभिनिविष्टचित्तान् - द्वेषबुद्धीने ज्यांनी आपले अंतःकरण ठेविले आहे अशा - असुरान् - दैत्यांना - भागवतान् - भगवद्भक्त वैष्णव असे - मन्ये - मानितो - ये - जे - संयुगे - युद्धात - अंसेसुनाभायुधं - खांद्यावर आहे सुंदर चक्र धरलेला परमेश्वर ज्याच्या अशा - आपतंतं - उड्या टाकीत धावत येणार्‍या - तार्क्ष्यपुत्रं - गरुडाला - अचक्षत - पहाते झाले ॥२४॥ अजेन - ब्रह्मदेवाने - अभियाचितः - प्रार्थना केलेला - अस्याः - व ह्या पृथ्वीचे - शं - कल्याण - चिर्कीषुः - करण्याची इच्छा करणारा - भगवान् - परमेश्वर - भोजेन्द्रबन्धने - कंसाच्या बंदिखान्यात - वसुदेवस्य - वसुदेवाच्या - देवक्यां - देवकीच्या ठिकाणी - जातः - उत्पन्न झाला ॥२५॥ कंसात् - कंसापासून - विबिभ्यता - विशेष भ्यालेल्या - पित्रा - पित्यासह - ततः - तेथून - नंदव्रजं - नंदाच्या गोकुळाला - इतः - गेलेला - तत्र - तेथे - गूढार्चिः - आपले तेज प्रगट न करणारा श्रीकृष्ण - सबलः - बलरामासह - एकादशसमाः - अकरा वर्षे - अवसत् - राहिला ॥२६॥ वत्सपैः - गोपाळांनी - परीतः - वेष्टिलेला - वत्सान् - वासरांना - चारयन् - चारणारा - विभुः - श्रीकृष्ण - कूजद्विजसंकुलिताङ्‌घ्रिपे - शब्द करणार्‍या पक्ष्यांनी जेथील वृक्ष गजबजून गेले आहेत अशा - यमुनोपवने - यमुनेच्या काठी असणार्‍या बागबगीचांत - व्याहरत् - खेळला ॥२७॥ मुग्धबालसिंहावलोकनः - मोहक अशा सिंहाच्या छाव्याप्रमाणे ज्याचे पाहणे आहे असा - कौमारीं - बाल्यावस्थेतल्या - प्रेक्षणीयां - पाहण्याजोग्या - चेष्टां - लीलांना - व्रजौकसां - गोकुळातील रहिवाश्यांना - दर्शयन् - दाखविणारा - रुदन् इव - रडण्याचे सोंग घेणारा - हसन् - मधून मधून हसणारा - बभूव - झाला ॥२८॥ सः एव - तोच श्रीकृष्ण - रणद्वेणुः - मुरली वाजविणारा - लक्ष्म्याः - लक्ष्मीचे - निकेतं - स्थान अशा - सितगोवृषं - पांढर्‍या रंगाच्या गाई व बैल ज्यात आहेत अशा - गोधनं - पशुरूपी धनाला - चारयन् - चारणारा - अनुगान् - मागोमाग चालणार्‍या - गोपान् - गोपांना - अरीरमत् - रमविता झाला ॥२९॥ बालः - बालक - क्रीडनकान् इव - खेळातील बाहुल्यांप्रमाणे - भोजराजेन - कंसाने - प्रयुक्‍तान् - पाठविलेल्या - तान् तान् - त्या त्या - कामरूपिणः - इच्छेनुसार अनेक रूपे घेणार्‍या - मायिनः - कपटी दैत्यांना - लीलया - सहज रीतीने - व्यनुदत् - मारिता झाला ॥३०॥ भुजगाधिपं - सर्पराज अशा कालियाला - निगृह्य - बंदोबस्ताने हाकलून लावून - विषपानेन - विष प्याल्यामुळे - विपन्नान् - मृत झालेल्या - गोपान् - गोपांना - च - आणि - गावः - गाईंना - उत्थाप्य - जिवंत करून - तत् - ते - प्रकृतिस्थितं - पूर्वीप्रमाणे निर्विष झालेले - तोयं - उदक - अपाययत् - पाजिता झाला ॥३१॥ च - आणि - उरुभारस्य - पुष्कळ गडगंज भरलेल्या - वित्तस्य - द्रव्याच्या - सह्ययं - चांगल्या खर्चाला - चिकीर्षन् - करण्याची इच्छा करणारा - विभुः - श्रीकृष्ण - द्विजोत्तमैः - ब्राह्मणांकडून - गोपराजं - गोपांचा राजा जो नंद त्याला - गोसवेन - गोसव यज्ञाने - अयाजयत् - यजन कार्यात प्रवृत्त करता झाला ॥३२॥ भद्र - हे कल्याणस्वरूपा विदुरा - भग्नमाने - अपमानिलेला - इंद्रे - इंद्र - कोपात् - रागामुळे - वर्षति - पाऊस पाडीत असता - अतिविह्‌वलः - फारच घाबरून गेलेला - व्रजः - गोकुळातील गोपसमूह - गोत्रलीलातपत्रेण - सहज लीलेने छत्राप्रमाणे उचलून धरलेल्या पर्वताच्या योगे - अनुगृह्‌णता - अनुग्रह करणार्‍या - वासुदेवेन - श्रीकृष्णाने - त्रातः - रक्षिला ॥३३॥ शरच्छशिकरैः - शरद ऋतूतील चंद्रकिरणांनी - मृष्टं - निर्मळ झालेल्या - रजनीमुखं - प्रदोषकाळाला - मानयन् - मान देणारा - स्त्रीणां - स्त्रियांच्या - मंडलमण्डनः - समूहाला भूषणभूत असा - कलपदं - मधुर शब्दांनी - गायन् - गाणारा श्रीकृष्ण - रेमे - खेळला ॥३४॥ तृतीयः स्कन्धः - अध्याय दुसरा समाप्त |