|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १ ला - अध्याय १६ वा - अन्वयार्थ
परीक्षिताचा दिग्विजय आणि धर्म व पृथ्वीचा संवाद - विप्र - शौनक हो ! - ततः - नंतर - महाभागवतः - मोठा भगवद्‌भक्त - महद्‌गुणः - व श्रेष्ठ गुणांनी पूर्ण - परीक्षित् - परीक्षित राजा - यथा - जसे - सूत्यां - प्रसूतिकाळी - अभिजातकोविदाः - जातक वर्तविण्यात निपुण ज्योतिषी - हि - खरोखर - समादिशन् - जातक वर्तविते झाले - तथा - तसे - द्विजवर्यशिक्षया - श्रेष्ठ ब्राह्मणांच्या शिक्षणाच्या योगाने - महीं - पृथ्वीला - शशासह - रक्षिता झाला. ॥१॥ सः - तो - उत्तरस्य - उत्तराच्या - तनयां - कन्या अशा - इरावतीं - इरावतीला - उपयेमे - वरिता झाला. - तस्यां - तिच्या ठिकाणी - जनमेजयादीन् - जनमेजय वगैरे - चतुरः - चार - सुतान् - पुत्रांना - उत्पादयत् - उत्पन्न करिता झाला. ॥२॥ शारद्वतं - कृपाचार्यास - गुरुं - गुरु - कृत्वा - करून - गंगायां - गंगेच्या ठिकाणी - त्रीन् - तीन - भूरिदक्षिणान् - ज्यांत पुष्कळ दक्षिणा दिली होती अशा - अश्वमेधान् - अश्वमेधयज्ञांना - आजहार - करिता झाला - यत्र - ज्या यज्ञात - देवाः - इंद्रादि देव - अक्षगोचराः - प्रत्यक्ष येऊन भाग घेत. ॥३॥ वीरः - शूर परीक्षित - क्वचित् - कोणत्या तरी एका - दिग्विजये - दिग्विजयात - पदा - पायाने - गोमिथुनं - गाईच्या जोडप्याला म्हणजे गाय व बैल ह्यांना - घ्रन्तं - ताडण करणार्‍या - नृपलिङगधरं - राजचिन्हे धारण करणार्‍या - शूद्रं - शूद्र जातीच्या अशा - कलिं - कलीला - ओजसा - स्वसामर्थ्याने - निजग्राह - अटकविता झाला. ॥४॥ नृपः - राजा परीक्षित - दिग्विजये - दिग्विजयप्रसंगी - कस्य - कोणाच्या - हेतोः - कारणास्तव - कलिं - कलीला - निजग्राह - अटकावून ठेविता झाला - यः - जो - पदा - पायाने - गां - गाईला - अहनत् - ताडिता झाला - असौ - हा - नृदेवचिह्नधृक् - राजलक्षणे धारण करणारा - शूद्रः - शूद्रस्वरूपी - कः - कोण ॥५॥ महाभाग - भाग्यवान् सूता ! - यदि - जर - तत् - ते - कृष्णकथाश्रयं - श्रीकृष्णाच्या कथांनी युक्त - अथवा - किंवा - अस्य - ह्या श्रीकृष्णाच्या - पदाम्भोजमकरन्दलिहां - चरणकमलातील पुष्परसाला चाटणार्‍या - सतां - साधूंच्या - कथ्यतां - सांगा - यत् - ज्यामुळे - आयुषः - आयुष्याचा - असद्‌व्ययः - व्यर्थ नाश - अन्यैः - दुसर्‍या - असदालापैः - मिथ्याभाषणांनी - किं - काय उपयोग ? ॥६॥ अङग - सूत हो ! - ऋतं - सत्याला म्हणजे मोक्षमार्गाला - इच्छतां - इच्छिणारा - क्षुद्रायुषां - अल्पायुष्य असणार्‍या - मर्त्यानां - मरणधर्मी - नृणां - मनुष्यांचा - भगवान् - सर्वगुणसंपन्न - मृत्यूः - काळ - इह - ह्या - शामित्रकर्मणि - शामित्र नावाच्या यज्ञकर्मात - उपहूतः - बोलावला आहे. ॥७॥ यावत् - जोपर्यंत - अन्तकः - मृत्यू, काळ - इह - ह्या यज्ञात - आस्ते - राहत आहे - तावत् - तोपर्यंत - कश्चित् - कोणीही - न म्रियते - मरणार नाही - अहो - काय हो सांगावे ! - नृलोके - भूलोकामध्ये - हरिलीलामृतं - भगवंताच्या लीलारूपी अमृताने युक्त असे - वचः - भाषण - पीयेत - प्यायले जावे - एतदर्थं - ह्याकरिताच - हि - खरोखर - परमर्षिभिः - मोठमोठया ऋषींनी - भगवान् - सर्वगुणसंपन्न मृत्यू - आहूतः - बोलविला आहे. ॥८॥ मन्दस्य - आळशी - मन्दप्रज्ञस्य - अल्पबुद्धि - च - आणि - मन्दायुष - अल्पायुषी पुरुषाचे - वयः - वय - वै - खरोखर - नक्तं - रात्री - निद्रया - झोपेने - च - आणि - दिवा - दिवसा - व्यर्थकर्मभिः - निरुपयोगी कार्ये करण्यात - ह्लियते - नाश पावते. ॥९॥ यदा - जेव्हा - कुरुजाङगले - कुरुजाङगल प्रदेशात - वसन् - राहणारा - संयुगशौण्डिः - युद्धकुशल - परीक्षित् - परीक्षित राजा - निजचक्रवर्तिते - आपल्या राजसत्तेखाली असलेल्या राज्यात - प्रविष्टं - शिरलेल्या - कलिं - कलीला - अनतिप्रियां - अप्रिय अशा - वार्तां - बातमीला - निशम्य - ऐकून - ततः - नंतर - शरासनं - धनुष्याला - आददे - घेता झाला. ॥१०॥ स्वलङकृतं - सुशोभित केलेल्या - श्यामतुरङगयोजितं - श्यामवर्णाचे घोडे जुंपलेल्या - मृगेंद्रध्वजं - ज्याच्या ध्वजावर सिंह आहे अशा - रथं - रथाला - आश्रितः - आश्रय करून राहिलेला - रथाश्वद्विपपत्तियुक्तया - रथ, घोडे, हत्ति, व पायदळ यांनी युक्त अशा - स्वसेनया - आपल्या सैन्याने - वृतः - युक्त असा - दिग्विजयाय - सर्व दिशा जिंकण्याकरिता - पुरात् निर्गतः - नगरातून निघाला. ॥११॥ भद्राश्वं - भद्राश्वखंडाला - केतुमालं - केतुमालखंडाला - च - आणि - भारतं - भरतखंडाला - च - आणि - उत्तरान् - उत्तरेकडे असणार्‍या - कुरुन् - कुरूंना - किंपुरुषादीनि - किंपुरुष वगैरे - वर्षाणि - खंडांना - विजित्य - जिंकून - बलिं - करभार - जगृहे - घेता झाला. ॥१२॥ तत्रतत्र - त्या त्या ठिकाणी - प्रगीयमानं - गायिले जाणारे - महात्मनां - मोठया मनाच्या - स्वपूर्वेषां - आपल्या पूर्वजांचे म्हणजे पांडवांचे - कृष्णमाहात्म्यसूचकं - श्रीकृष्णाच्या माहात्म्याला सुचविणारे - यशः - यश - च - आणि - अश्वत्थाम्नः - अश्वत्थाम्याच्या - अस्रतेजसः - ब्रह्मास्राच्या तेजापासून - परित्रातं - रक्षिलेल्या - आत्मानं - स्वतःला - च - आणि - तेषां - त्या - वृष्णिपार्थानां - यादव व पांडव यांच्या - केशवे - कृष्णावरील - स्नेहं - प्रेमाला - च - आणि - भक्तिं - भक्तीला - उपशृण्वानः - ऐकणारा - परमसंतुष्टः - फार आनंदित झालेला - प्रीत्युज्जृम्भितलोचनः - प्रेमाने प्रफुल्लित झाले आहेत नेत्र ज्याचे असा - महामनाः - मोठया मनाचा परीक्षित - तेभ्यः - त्यांना - महाधनानि - अतिशय मौल्यवान अशी - वासांसि - वस्त्रे - हारान् - हार - ददौ - देता झाला. ॥१३-१५॥ नृपतिः - राजा परीक्षित - स्निग्धेषु - प्रेमयुक्त अशा - पाण्डुषु - पांडवांचे ठिकाणी - सारथ्यपारषदसेवनसख्यदौत्य - सारथ्याचे वर्तन, सभेतील अग्रमानाचा स्वीकार, सेवा, मित्रत्व, दूतकर्म, - वीरासनानुगमनस्तवनप्रणामम् - युद्धकृत्य, त्यांच्या मागोमाग जाणे, स्तवन, नमस्कारादि करणे ह्या सर्व कृत्यांना - च - आणि - विष्णोः - विष्णूच्या - जगत्प्रणतिं - जगद्वंदनाला जाणून - चरणारविन्दे - चरणकमलाच्या ठिकाणी - भक्तिं - भक्ती - करोति - करू लागला. ॥१६॥ एवं - याप्रमाणे - तस्य - तो - अन्वहं - दररोज - पूर्वेषां - पूर्वजांच्या - वृत्तं - वर्तनाला - वर्तमानस्य - आचरीत असता - नातिदूरे - फार लांब नव्हे अशा प्रदेशात - किल - खरोखर - यत् - जे - आश्चर्यं - आश्चर्य - आसीत् - झाले - सत् - ते - मे - माझ्याकडून - निबोध - जाण. ॥१७॥ एकेन - एकाच - पदा - पायाने - चरन् - चालणारा - धर्मः - धर्म - विच्छायां - निस्तेज अशा - विवत्सां - व जिचे बालक नष्ट झाले आहे अशा - मातरं - आई - इव - प्रमाणे - अश्रुवदनां - डोळ्यांतून मुखावर दुःखाश्रू ढाळणार्‍या - गां - गाईला - उपलभ्य - भेटून - पृच्छति स्म - विचारू लागला. ॥१८॥ भद्रे - हे कल्याणकारिणी गाई - ते - तुझे - आत्मनः - स्वतःचे - अनामयं - आरोग्य - कच्चित् - आहे ना - ईषत् - किंचित - म्लायता - म्लान अशा - मुखेन - मुखाने - विच्छाया - निस्तेज अशी - असि - आहेस - अम्ब - हे गोमाते - भवतीं - तुला - अन्तराधिं - मानसिक पीडेने युक्त अशी - आलक्षये - पाहतो - कञ्चन - कोणत्या - दूरे - लांब असणार्‍या - बन्धुं - बंधूबद्दल - शोचसि - शोक करितेस ? ॥१९॥ पादैः - पायांनी - न्यूनं - कमी अशा - एकपादं - एकच पाय आहे ज्याला अशा - मा - माझ्याबद्दल - वा - किंवा - वृषलैः - शूद्रांनी - भोक्ष्यमाणां - उपभोगिल्या जाणार्‍या - आत्मानं - स्वतःबद्दल - अहोस्वित् - किंवा - हृतयज्ञभागान् - नष्ट झाले आहेत यज्ञीय हविर्भाग ज्यांचे अशा - सुरादीन् - देवादिकांबद्दल - उत - किंवा - मघवति अवर्षति - इंद्र पाऊस पाडीत नसल्यामुळे - प्रजाः - प्रजेबद्दल - शोचसि - शोक करितेस ? ॥२०॥ उर्वि - हे गोरूपधारिणी पृथ्वी - अरक्ष्यमाणाः - रक्षण न केल्या जाणार्‍या - स्त्रियः - स्त्रियांना उद्देशून - अथः - नंतर - पुरुषादैः - मनुष्यांना खाणार्‍या राक्षसादिकांकडून - आर्तान् - पीडिलेल्या - इव - प्रमाणे - बालान् - बालकांना उद्देशून - कुकर्माणि - वाईट कर्मे करणार्‍या - ब्रह्मकुले - ब्राह्मणकुळातील - देवी - प्रकाशरूप - वाचं - वेदवाणीला उद्देशून - अब्रह्मण्ये - ब्राह्मणांचे कल्याण न करणार्‍या - राजकुले - क्षत्रियकुलात - कुलाग्र्‍यान् - कुलीनांना उद्देशून - शोचसि - शोक करितेस ? ॥२१॥ कलिना - कलिकालाने - उपसृष्टान् - व्यापून गेलेल्या - क्षत्रबन्धून् - अधम क्षत्रियांबद्दल - वा - किंवा - तैः - त्यांनी - अवरोपितानी - विध्वस्त केलेल्या - राष्ट्राणि - राज्यांबद्दल - वा - किंवा - इतस्ततः - जिकडे तिकडे - अशनपानवासःस्नान - खाणे, पिणे, चांगली वस्त्रे वापरणे, सुगंधी उटया लावून नेहमी स्नान करणे, - व्यवायोन्मुखजीवलोकं - परस्त्रीगमन वगैरे चैनीची कार्ये करण्यात दंग झालेल्या प्राणिमात्राबद्दल - किं - काय ? ॥२२॥ अम्ब - हे माते - धरित्री - पृथ्वी ! - यद्वा - किंवा - ते - तुझ्यावरील - भूरिभरावतारकृतावतारस्य - मोठया भाराला दूर करण्याकरिता अवतार घेतलेल्या - अन्तर्हितस्य - व निजधामाला गेलेल्या - हरेः - श्रीकृष्णाची - निर्वाणविडम्बितानि - मोक्षालाही तुच्छ करणारी - कर्माणि - कर्मे - स्मरती - स्मरणारी - विसृष्टा - सोडली गेली. ॥२३॥ अम्ब - हे माते - वसुन्धरे ! - पृथ्वी - वा - किंवा - बलिनां - बलाढयात - बलीयसा - बलाढय अशा - कालेन - कालाने - सुरार्चितं - देवांनी पूजिलेले - ते - तुझे - सौभगं - सौंदर्य - हृतं - हरण केले - किं - काय - येन - ज्यामुळे - विकर्शिता - फारच कृश झालेली - असि - आहेस - इदं - हे - तव - तुझे - आधिमूलं - मानसिक दुःख होण्याचे कारण - मम - मला - समाचक्ष्व - सांग. ॥२४॥ धर्म - हे धर्मा - यत् - जे - मां - मला - अनुपृच्छसि - विचारतोस - तत् - ते - सर्वं - सगळे - हि - खरोखर - भवान् - आपण - वेद - जाणत आहा - येन - ज्यामुळे - लोकसुखावहैः - लोकांना सुख देणार्‍या - चतुर्भिः - चार - पादैः - पायांनी - वर्तसे - राहतोस. ॥२५॥ भगवन् - हे सर्वगुणसंपन्न धर्मा - सत्यं - सत्य - शौचं - शुद्धता - दया - कृपा - क्षांति - सहनशीलता - त्यागः - सर्वसंगपरित्याग - संतोषः - आनंद - आर्जवं - सरलता - शमः - शान्ति - दमः - इंद्रियनिग्रह - तपः - तपश्चर्या - साम्यं - समबुद्धि - तितिक्षा - क्रोध न करणे - उपरतिः - उदासीनपणा - श्रुतं - शास्त्रश्रवण - ज्ञानं - आत्मज्ञान - विरक्तिः - वैराग्य - ऐश्वर्यं - मुबलकता - शौर्यं - पराक्रम - तेजः - तेज - बलं - सामर्थ्य - स्मृतिः - आठवण - स्वातन्‌त्र्यं - स्वातंत्रता - कौशलं - नैपुण्य - कान्तिः - सौंदर्य - धैर्यं - धैर्य - च - आणि - मार्दवं - मृदुपणा - एव - सुद्धा - प्रागल्भ्यं - प्रौढपणा - प्रश्रयः - नम्रता - शीलं - स्वभाव - सहः - मानसिक शक्ति - ओजः - बुद्धीची शक्ति - बलं - शारीरिक शक्ति - भगः - विषयसेवनाची शक्ति - गांभीर्यं - गंभीरपणा - स्थैर्यं - स्थिरपणा - आस्तिक्यं - श्रद्धा - कीर्तिः - कीर्ति - मानः - पूज्यता - अनहंकृतिः - अहंकाररहित - एते - हे - च - आणि - अन्ये - दुसरे - महत्त्वं - मोठेपणाला - इच्छद्‌भिः - इच्छिणार्‍यांनी - प्रार्थ्याः - प्रार्थना करण्याजोगे - महागुणाः - मोठमोठे गुण - यत्र - ज्या श्रीकृष्णाचे ठिकाणी - नित्याः - नित्य राहात असत - कर्हिचित् - कधीही - न वियन्ति स्म - नाश पावले नाहीत - अहं - मी - सांप्रतं - हल्ली - तेन - त्या - गुणपात्रेण - सर्व गुणांना लायक अशा - श्रीनिवासेन - व जेथे लक्ष्मी वास करिते अशा श्रीकृष्णाने - रहितं - टाकलेल्या - पाप्मना - व पापी - कलिना - कलीने - ईक्षितं - अवलोकिलेल्या - लोकं - लोकाबद्दल - शोचामि - शोक करते. ॥२६-३०॥ आत्मानं - स्वतःबद्दल - च - आणि - भवन्तं - तुमच्याबद्दल - च - आणि - अमरोत्तमं - देवश्रेष्ठ - देवान् - देवांबद्दल - पितृन् - पितरांबद्दल - ऋषीन् - ऋषींच्या बाबतीत - साधून् - सत्पुरुषांच्या बाबतीत - सर्वान् - संपूर्ण - वर्णान् - ब्राह्मणादि चार वर्णाविषयी - तथा - तसेच - आश्रमान् - ब्रह्मचर्यादि चार आश्रमांविषयी - अनुशोचामि - शोक करते. ॥३१॥ यदपाङगमोक्षकामाः - ज्याच्या कृपाकटाक्षाला इच्छिणार्‍या - ब्रह्मादयः - ब्रह्मदेवादि - बहुतिथं - पुष्कळ दिवस - तपः - तपश्चर्येला - समचरन् - करिते झाले - भगवत्प्रपन्ना - सर्वगुणसंपन्न पुरुषांनी म्हणजे थोर पुरुषांनी जिचा आश्रय केला आहे अशी - सा - ती - श्रीः - लक्ष्मी - स्ववासं - स्वतःचे राहाण्याचे ठिकाण अशा - अरविन्दवनं - कमलसमूहाला - विहाय - सोडून - यत्पादसौभगं - ज्या श्रीकृष्णाच्या पायांच्या सौंदर्याला - अनुरक्ता - लुब्ध होऊन म्हणजे प्रेम करून - अलं - यथेच्छ - भजते - सेविते. ॥३२॥ तस्य - त्या - भगवतः - श्रीकृष्णाच्या - अब्जकुलिशाङगुशकेतुकेतैः - कमल, वज्र, अंकुश व ध्वज ही चिन्हे असलेल्या - श्रीमत्पदैः - शोभणार्‍या पायांनी - समलङ्‌कृताङगि - जिची अंगे भूषित झाली आहेत अशी - अहं - मी - ततः - त्यापासून - विभूतिं - ऐश्वर्याला - उपलभ्य - मिळवून - त्रीन् - तीन - लोकान् - लोकांना - अत्यरोचे - तुच्छ लेखून अधिक शोभत होते - तदन्ते - सरते शेवटी - सः - तो श्रीकृष्ण - उत्स्मयन्तीं - श्रेष्ठपणाबद्दल गर्व करणार्‍या - मां - मला - व्यसृजत् - सोडिता झाला. ॥३३॥ आत्मतंत्रः - स्वतंत्र असा - यः - जो श्रीकृष्ण - वै - खरोखर - मम - मला - अतिभरं - फारच भारभूत झालेल्या - आसुरवंशराज्ञां - दैत्यवंशातील राजांच्या - अक्षौहिणीशतं - शंभर अक्षौहिणी सैन्याला - अपानुदत् - मारून टाकता झाला. - ऊनपदं - कमी झाले आहेत पाय ज्याचे अशा - दुःस्थं - दुःखस्थितीत लोळणार्‍या - त्वां - तुला - पौरुषेण - स्वपराक्रमाने - आत्मनि - आत्म्यात - संपादयन् - संपादन करणारा असा होत्साता - यदुषु - यादव कुळात - रम्यं - सुंदर - अङगं - शरीराला - अबिभ्रत् - धरिता झाला. ॥३४॥ वा - किंवा - प्रेमावलोकरुचिरस्मितवल्गुजल्पैः - प्रेमाने पाहणे, सुंदर मंदहास्य, मधुर भाषणे यांच्या योगे - मधुमानिनां - मधुकुलातील स्त्रियांच्या - समानं - अभिमानासह - स्थैर्यं - स्थिरपणाला - अहरत् - हरण करिता झाला. - यदङ्‌घ्रिविटङ्‌कितायाः - ज्याच्या पादकमलाने शोभणार्‍या - मम - माझ्यावर - रोमोत्सवः - रोमांच उत्पन्न होत - पुरुषोत्तमस्य - अशा श्रीकृष्णाच्या - विरहं - वियोगाला - का - कोणती स्त्री - सहेत - सहन करील ॥३५॥ तयोः - ते - पृथिवीधर्मयोः - पृथ्वी व धर्म - एवं - याप्रमाणे - कथयतोः - एकमेकाला सांगत असताना - तदा - त्या वेळी - परीक्षित् - परीक्षित - नाम - नाव असणारा - राजर्षिः - राजर्षि - प्राचीं - पूर्व दिशेकडे वाहत जाणार्‍या - सरस्वतीं - सरस्वती नदीला - प्राप्तः - प्राप्त झाला. ॥३६॥ अध्याय सोळावा समाप्त |