श्रीपराशर उवाच
राजमार्गे ततः कृष्णः सानुलेपनभाजनाम् ।
ददर्श कुब्जामायान्तीं नवयोवनगोचराम् ॥ १ ॥
तामाह ललितं कृष्णः कस्येदमनुलेपनम् ।
भवत्या नीयते सत्यं वदेन्दीवरलोचने ॥ २ ॥
सकामेनेव सा प्रोक्ता सानुरागा हरिं प्रति ।
प्राह सा ललितं कुब्जा तद्दर्शनबलात्कृता ॥ ३ ॥
कान्त कस्मान्न जानासि कंसेन विनियोजिताम् ।
नैकवक्रेति विख्यातामनुलेपनकर्मणि ॥ ४ ॥
नान्यपिष्टं हि कंसस्य प्रीतये ह्यनुलेपनम् ।
भवाम्यहमतीवास्य प्रसादधनभाजनम् ॥ ५ ॥
श्रीकृष्ण उवाच
सुगन्धमेतद्‌राजार्हं रुचिरं रुचिरानने ।
आवयोर्गात्र सदृशं दीयतामनुलेपनम् ॥ ६ ॥
श्रीपराशर उवाच
श्रुत्वैतदाह सा कुब्जा गृह्यतामिति सादरम् ।
अनुलेपनं च प्रददौ गात्रयोग्यमथोभयोः ॥ ७ ॥
भक्तिच्छेदानुलिप्ताङ्‍गौ ततस्तौ पुरुषर्षभौ ।
सेन्द्रचापौ व्यराजेतां सितकृष्णाविवाम्बुदौ ॥ ८ ॥
ततस्तां चुबुके शौरिरुल्लापनविधानवित् ।
उत्पाट्य तोलयामास व्द्यङ्‍गुलेनाग्रपाणिना ॥ ९ ॥
चकर्ष पद्‌भ्यां च तदा ऋजुत्वं केशवोऽनयत् ।
ततः सा ऋजुतां प्राप्ता योषितमभवद्वरा ॥ १० ॥
विलासलिलितं प्राह प्रेमगर्भभरालसम् ।
वस्त्रे प्रगृह्य गोविन्दं मम गेहं व्रजेति वै ॥ ११ ॥
एवमुक्तस्तया शौरी रामस्यालोक्य चाननम् ।
प्रहस्य कुब्जां तामाह नैकवक्रामनिन्दिताम् ॥ १२ ॥
आयास्ये भवतीगेहमिति तां प्रहसन्हरिः ।
विससर्ज जहासोच्चै रामस्यालोक्य चाननम् ॥ १३ ॥
भक्तिभेदानुनिप्ताङ्‍गौ नीलपीताम्बरौ तु तौ ।
धनुःशालां ततो यातौ चित्रमाल्योपशोभितौ ॥ १४ ॥
आयागं तद्धनूरत्‍नं ताभ्यां पृष्टैस्तु रक्षिभिः ।
आख्याते सहसा कृष्णो गृहीत्वा पूरयद्धनुः ॥ १५ ॥
ततः पूरयता तेन भज्यमानं बलाद्धनुः ।
चकार सुमहच्छब्दं मथुरा येन पूरिता ॥ १६ ॥
अनुयुक्तौ ततस्तौ तु भग्ने धनुषि रक्षिभिः ।
रक्षिसैन्यं निहत्योभौ निष्क्रान्तौ कार्मुकालयात् ॥ १७ ॥
अक्रूरागमवृत्तान्तमुपलभ्य महद्धनुः ।
भग्नं श्रुत्वा च कंसोऽपि प्राह चाणूरमुष्टिकौ ॥ १८ ॥
कंस उवाच
गोपालदारकौ प्राप्तौ भवद्‌भ्यां तु ममाग्रतः ।
मल्लयुद्धेन हन्तव्यौ मम प्राणहरौ दि तौ ॥ १९ ॥
नियुद्धे तद्विनाशेन भवद्‍भ्यां तोषितो ह्य् अहम् ।
दास्याम्यभिमतान्कामान्नान्यथैतौ महाबलौ ॥ २० ॥
न्यायतोऽन्यायतो वापि भवद्‌भ्यां तौ ममाहितौ ।
हन्ताव्यौ तद्वधाद्‌राज्यं सामान्यं वां भविष्यति ॥ २१ ॥
इत्यादिश्य स तौ मल्लौ ततश्चाहूय हस्तिपम् ।
प्रोवाचोच्चैस्त्वया मल्लसमाजद्वारि कुञ्जरः ॥ २२ ॥
स्थाप्यः कुवलयापीडस्तेन तौ गोपदारकौ ।
घातनीयौ नियुद्धाय रङ्‍गद्वारमुपागतौ ॥ २३ ॥
तमप्याज्ञाप्य दृष्ट्‍वा च सर्वान्मञ्चानुपाकृतान् ।
आसन्नमरणः कंसः सूर्योदयमुदैक्षत ॥ २४ ॥
ततः समस्तमञ्चेषु नागरः स तदा जनः ।
राजमञ्चेषु चारूढाः सह भृत्यैर्नराधिपाः ॥ २५ ॥
मल्लप्राश्निकवर्गश्च रङ्‍गमध्यसमीपगः ।
कृतः कंसेन कंसोऽपि तुङ्‍गमञ्चे व्यवस्थितः ॥ २६ ॥
अन्तःपुराणां मञ्चाश्च तथान्ये परिकल्पिताः ।
अन्ये च वारमुख्यानामन्ये नागरयोषिताम् ॥ २७ ॥
नन्दगोपादयो गोपा मञ्चेष्वन्येष्ववस्थिताः ।
अक्रूरवसुदेवौ च मञ्चप्रान्ते व्यवस्थितौ ॥ २८ ॥
नागरीयोषितां मध्ये देवकीपुत्रगर्धिनी ।
अन्तकालेऽपि पुत्रस्य द्रक्ष्यामीति मुखं स्थिता ॥ २९ ॥
वाद्यमानेषु तुर्येषु चाणूरे चापि वल्गति ।
हाहाकारपरे लोके ह्यास्फोटयति मुष्टिके ॥ ३० ॥
ईषद्धसन्तौ तौ वीरौ बलभद्रजनार्दनौ ।
गोपवेषधारौ बालौ रङ्‍गद्वारमुपागतौ ॥ ३१ ॥
ततः कुवलयापीडो महामात्रप्रचोदितः ।
अभ्यधावत वेगेन हन्तुं गोपकुमारकौ ॥ ३२ ॥
हाहाकारो महाञ्जज्ञे रङ्‍गमध्ये द्विजोत्तम ।
बलदेवोऽनुजं दृष्ट्‍वा वचनं चेदमब्रवीत् ॥ ३३ ॥
हन्तव्यो हि महाभाग नागोऽयं शत्रुचोदितः ॥ ३४ ॥
इत्युक्तः सोऽग्रजेनाथ बलदेवेन वै द्विज ।
सिंहनादं ततश्चक्रे माधवः परवीरहा ॥ ३५ ॥
करेण करमाकृष्य तस्य केशिनिषूदनः ।
भ्रामयामास तं शौरिरैरावतसमं बले ॥ ३६ ॥
ईशोपि सर्वजगतां बाललीलानुसारतः ।
क्रीडित्वा सुचिरं कृष्णः करिदन्तपदान्तरे ॥ ३७ ॥
उत्पाट्य वामदन्तं तु दक्षिणेनैव पाणिना ।
ताडयामास यन्तारं तस्यासीच्छतधा शिरः ॥ ३८ ॥
दक्षिण दन्तमुत्पाट्य बलभद्रोऽपि तत्क्षणात् ।
स रोषस्तेन पार्श्वस्थान् गजपालानपोथयत् ॥ ३९ ॥
ततस्तूत्प्लुत्य वेगेन रौहिणेयो महाबलः ।
जघान वामपादेन मस्तके हस्तिनं रुषा ॥ ४० ॥
स पपात हतस्तेन बलभद्रेण लीलया ।
सहस्राक्षेण वज्रेण ताडितः पर्वतो यथा ॥ ४१ ॥
हत्वा कुवलयापीडं हस्त्यारोहप्रचोदितम् ।
मदासृगनुलिप्ताङ्‍गौ हस्तिदन्तवरायुधौ ॥ ४२ ॥
मृगमध्ये यथा सिंहौ गर्वलीलावलोकिनौ ।
प्रविष्टौ सुमहारङ्‍गं बलभद्रजनार्दनौ ॥ ४३ ॥
हाहाकारो महाञ्जज्ञे महारङ्‍गे त्वनन्तरम् ।
कृष्णोऽयं बलभद्रोयमिति लोकस्य विस्मयः ॥ ४४ ॥
सोऽयं येन हता घोरा पूतना बालघातिनी ।
क्षिप्तं तु शकटं येन भग्नौ तु यमलार्जुनौ ॥ ४५ ॥
सोयं यः कालियं नागं ममर्दारुह्य बालकः ।
धृतो गोवर्धनो येन सप्तरात्रं महागिरिः ॥ ४६ ॥
अरिष्टो धेनुकः केशी लीलयैव महात्मना ।
निहता येन दुर्वृत्ता दृश्यतामेष सोऽच्युतः ॥ ४७ ॥
अयं चास्य महाबाहुर्बलभद्रोऽग्रतोऽग्रजः ।
प्रयाति लीलया योषिन्मनोनयननन्दनः ॥ ४८ ॥
अयं स कथ्यते प्राज्ञैः पुराणार्थविशारदैः ।
गोपालो यादवं वंशं मग्नमभ्यद्धरिष्यति ॥ ४९ ॥
अयं हि सर्वलोकस्य विष्णोरखिलजन्मनः ।
अवतीर्णो महीमंशो नूनं भारहरो भुवः ॥ ५० ॥
इत्येवं वर्णिते पौरै रामे कृष्णे च तत्क्षणात् ।
उरस्तताप देवक्याः स्नेहस्नुतपयोधरम् ॥ ५१ ॥
महोत्सवमिवासाद्य पुत्राननविलोकनात् ।
युवेव वसुदेवोऽभूद्विहायाभ्यागतां जराम् ॥ ५२ ॥
विस्तारिताक्षियुगलो राजान्तःपुरयोषिताम् ।
नागारस्त्रीसमूहश्च द्रष्टुं न विरराम तम् ॥ ५३ ॥
सख्यः पश्यत कृष्णस्य मुखमत्यरुणेक्षणम् ।
गजयुद्धकृतायासस्वेदाम्बुकणिकाचितम् ॥ ५४ ॥
विकासिशरदम्भोजमपश्यायजलोक्षितम् ।
परिभूयं स्थितं जन्म सफलं क्रियतां दृशः ॥ ५५ ॥
श्रीवत्सांकं महद्धाम बालस्यैतद्विलोक्यताम् ।
विपक्षक्षपणं वक्षो भुजयुग्यं च भामिनि ॥ ५६ ॥
किं न पश्यसि दुग्धेन्दुमृणालधवलाकृतिम् ।
बलभद्रमिमं नीलपरिधानमुपागतम् ॥ ५७ ॥
वल्गता मुष्टिकेनैव चाणूरेण तथा सखि ।
क्रीडतोबलभद्रस्य हरेर्हास्यं विलोक्यताम् ॥ ५८ ॥
सख्यः पश्यत चाणूरं नियुद्धार्थमयं हरिः ।
समुपैति न सन्त्यत्र किं वृद्धा मुक्तकारिणः ॥ ५९ ॥
क्व यौवनोन्मुखीभूतसुकुमारतनुर्हरिः ।
क्व वज्रकठिनाभोगशरीरोऽयं महासुरः ॥ ६० ॥
इमौ सुललितैरङ्‍गैर्वर्तेते नवयौवनौ ।
दैतेयमल्लाश्चाणूरप्रमुखास्त्वतिदारुणाः ॥ ६१ ॥
नियुद्धप्राश्निकानां तु महानेष व्यतिक्रमः ।
यद्‍बालबलिनोर्युद्धं मध्यस्थैः समुपेक्ष्यते ॥ ६२ ॥
श्रीपारशर उवाच
इत्थं पुरस्त्रीलोकस्व वदतश्चालयन्भुवम् ।
ववल्ग बद्धकक्ष्योऽन्तर्जनस्य भगवान्हरिः ॥ ६३ ॥
बलभद्रोऽपि चास्फोट्य ववल्ग ललितं तथा ।
पदे पदे तथा भूमिर्यन्न शीर्णा तदद्‍भुतम् ॥ ६४ ॥
चाणूरेण ततः कृष्णो ययुधेऽमितविक्रमः ।
नियुद्धकुशलो दैत्यौ बलभद्रेण मुष्टिकः ॥ ६५ ॥
सन्निपातावधूतैस्तु चाणूरेण समं हरिः ।
प्रक्षेपणैर्मुष्टिभिश्च कीलवज्रनिपातनैः ॥ ६६ ॥
पादोद्धूतैः प्रमृष्टैश्च तयोर्युद्धमभून् महत् ॥ ६७ ॥
अशस्त्रमतिघोरं तत्तयोर्युद्धं सुदारुणम् ।
बलप्राणविनिष्पाद्यं समाजोत्सवसन्निधौ ॥ ६८ ॥
यावद्यावच्च चाणूरो युयुधे हरिणा सह ।
प्राणहानिमवापाग्र्यां तावत्तावल्लवाल्लवम् ॥ ६९ ॥
कृष्णोऽपि युयुधे तेन लीलयैव जगन्मयः ।
खेदाच्चालयता कोपान्निजशेखरकेसरम् ॥ ७० ॥
बलक्षयं विवृद्धिं च दृष्ट्‍वा चाणूरकृष्णयोः ।
वारयामास तूर्याणि कंसः कोपपरायणः ॥ ७१ ॥
मृदङ्‍गादिषु तूर्येषु प्रतिषिद्धेषु तत्क्षणात् ।
खे सङ्‍गतान्यवाद्यन्त देवतूर्याण्यनेकशः ॥ ७२ ॥
जय गोविन्द चाणूरं जहि केशव दानवम् ।
अन्तर्धानगता देवास्तमूचुरतिहर्षिताः ॥ ७३ ॥
चाणूरेण चिरं कालं पीडित्वा मधुसूदनः ।
उत्पाट्य भ्रमयामास तद्वधाय कृतोद्यमः ॥ ७४ ॥
भ्रामयित्वा शतगुणं दैत्यमल्लममित्रजित् ।
भूभावास्फोटयामास गगने गतजीवितम् ॥ ७५ ॥
भूमावास्फोटितस्तेन चाणूरः शतधाभवत् ।
रक्तस्रावमहापङ्‍कां चकार च तदा भवम् ॥ ७६ ॥
बलदेवोऽपि तत्कालं मुष्टिकेन महाबलः ।
ययुधे दैत्यमल्लेन चाणूरेण यथा हरिः ॥ ७७ ॥
सोऽप्येनं मुष्टिना मूर्ध्नि वक्षस्याहत्य जानुना ।
पातयित्वा धरापृष्ठे निष्पिपेष गतायुषम् ॥ ७८ ॥
कृष्णस्तोशलकं भूयो मल्लराजं महाबलम् ।
वाममुष्टिप्रहारेण पातयामास भूतले ॥ ७९ ॥
चाणूरे नहते मल्ले मुष्टिके विनिपातिते ।
नीते क्षयं तोशलके सर्वे मल्लाः प्रदुद्रुवुः ॥ ८० ॥
ववल्गतुस्ततो रङ्‍गे कृष्णसंकर्षणावुभौ ।
समानवयसो गोपान्बलादाकृष्य हर्षितौ ॥ ८१ ॥
कंसोऽपि कोपरक्ताक्षः प्राहोच्चैर्व्यायतान्नरान् ।
गोपावेतौ समाजौघान्निष्क्राम्येतां बलादितः ॥ ८२ ॥
नन्दोऽपि गृह्यतां पापो निर्गलैरायसैरिह ।
अवृद्धार्हेण दण्डेन वसुदेवोऽपि वध्यताम् ॥ ८३ ॥
वल्गन्ति गोपाः कृष्णेन ये चेमे सहिताः पुराः ।
गावो निगृह्यतामेषां यच्चास्ति वसु किञ्चन ॥ ८४ ॥
एवमाज्ञापयन्तं तु प्रहस्य मधुसूदनः ।
उत्प्लुत्यारुह्य तं मञ्चं कंसं जग्राह वेगतः ॥ ८५ ॥
केशेष्वाकृष्य विगलत्किरीटमवनीतले ।
सं कंसं पातयामास तस्योपरि पपात च ॥ ८६ ॥
अशेषजगदाधारगुरुणा पततोपरि ।
कृष्णेन त्याजितः प्राणानुग्रसेनात्मजो नृपः ॥ ८७ ॥
मृतस्य केशेषु तदा गृहीत्वा मधुसूदनः ।
चकर्ष देहं कंसस्य रङ्‍गमध्ये महाबलः ॥ ८८ ॥
गौरवेणातिमहता परिघातेन कृष्यता ।
कृता कंसस्य देहेन वेगेनेव महाम्भसः ॥ ८९ ॥
कंसे गृहीते कृष्णेन तद्‍भ्राताऽभ्यागतो रुषा ।
सुनामा बलभद्रेण लीलयैव निपातितः ॥ ९० ॥
ततो हाहाकृतं सर्वमासीत्तद्‌रङ्‍गमण्डलम् ।
अवज्ञया हतं दृष्ट्‍वा कृष्णेन मथुरेश्वरम् ॥ ९१ ॥
कृष्णेऽपि वसुदेवस्य पादौ जग्राह सत्वरः ।
देवक्याश्च महाबाहुर्बलदेवसहायवान् ॥ ९२ ॥
उत्थाप्य वसुदेवस्तं देवकी च जनार्दनम् ।
स्मृतजन्मोक्तवचनौ तावे व प्रणतौ स्थितौ ॥ ९३ ॥
श्रीवसुदेव उवाच
प्रसीद सीदतां दत्तो देवानां यो वरः प्रभो ।
तथावयोः प्रसादेन कृतोद्धारः स केशव ॥ ९४ ॥
आराधितो यद्‍भगवानवतीर्णो गृहे मम ।
दुर्वृत्तनिधनार्थाय तेन नः पावितं कुलम् ॥ ९५ ॥
त्वमन्तः सर्वभूतानां सर्वभूतमयस्थितः ।
प्रवर्तेते समस्तात्मंस्त्वत्तो भूतभविष्यति ॥ ९६ ॥
यज्ञैस्त्वमिज्यसेऽचिन्त्य सर्वदेवमयाच्युत ।
त्वमेव यज्ञो यष्टा च यज्वनां परमेश्वरः ॥ ९७ ॥
समुद्‍भवः समस्तस्य जगतस्त्वं जनार्दन ॥ ९८ ॥
सापह्नवं मम मनो यदेतत्त्वयि जायते ।
देवक्याश्चात्मजप्रीत्या तदत्यन्तविडम्बना ॥ ९९ ॥
त्वं कर्ता सर्वभूतानामनादिनिधनो भवान् ।
त्वं मनुष्यस्य कस्यैषा जिह्वा पुत्रेति वक्ष्यति ॥ १०० ॥
जगदेतज्जगन्नाथ सम्भूतमखिलं यतः ।
कया युक्त्या विना मायां सोऽस्मत्तः सम्भविष्यति ॥ १०१ ॥
यस्मिन्प्रतिष्ठितं सर्वं जगत्स्थावरजङ्‍गमम् ।
स कोष्ठोत्सङ्‍गशयनो मानुषो जायते कथम् ॥ १०२ ॥
स त्वं प्रसीद परम्श्वर पाहि विश्व-
     मंशावतारकरणैर्न ममासि पुत्रः ।
आब्रह्मपादपमिदं जगदेतदीश
     त्वत्तो विमोहयसि किं पुरुषोत्तमास्मान् ॥ १०३ ॥
मायाविमोहितदृशा तनयो ममेति
     कंसाद्‍भयं कृतमपास्तभयातितीव्रम् ।
नीतोऽसि गोकुलमरातिभयाकुलेन
     वृद्धिं गतोऽसि मम नास्ति ममत्वमीश ॥ १०४ ॥
कर्माणि रुद्रमरुदश्विशतक्रतूनां
     साध्यानि यस्य न भवन्ति निरीक्षितानि ।
त्वं विष्णुरीश जगतामुपकारहेतोः
     प्राप्तोसि नः परिगतो विगतो हि मोहः ॥ १०५ ॥
इति श्रीविष्णुमहापुराणे पञ्चमेंऽशे विंशोध्यायः (२०)