शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

अग्नीशी संयोग झाल्यामुळे लोखंड हे ठिणगी इत्यादी रूपात प्रगट होते. त्याप्रमाणे सत् अशा ब्रह्माशी/आत्माशी संबंध आल्यावर बुद्धी ही दोन रूपांत प्रगट होते. तिचे हे कार्य श्रम, स्वप्न व मनोरथ यांमध्ये मिथ्या असलेले दिसून येते. 'द्वितयं 'शब्दाऐवजी 'त्रितयं 'असा पाठभेद आहे. त्रितय म्हणजे येथे ज्ञाता, ज्ञेय आणि ज्ञान या तीन गोष्टी.

आत्म्याचा बुद्धीशी संयोग म्हणजे आत्म्याचे बुद्धीत प्रतिबिंब पडणे होय. तसे झाले की अहंकार प्रगट होतो. तो लाता होतो म्हणून बुद्धी ही ज्ञाता या रूपात प्रगट होते असे येथे म्हटले आहे. अहंकार ज्ञाता झाला की त्याला देह, बाह्य विषय इत्यादी ज्ञेय होतात. म्हणजे बुद्धीच अहंकाराचे द्वारा ज्ञाता आणि ज्ञेय या स्वरूपात प्रगट होते. पण बुद्धीचे हे कार्य मिथ्या आहे. प्रत्यक्षात अहंकार हा ज्ञाताही नाही आणि देह इत्यादी हे ज्ञेयही नाहीत, ते खोटे आहेत. भ्रमामध्ये ज्ञाता व ज्ञेय (उदा., दिग्र- श्रम), स्वप्नातील ज्ञाता व ज्ञेय, आणि कल्पनेतील (मनोरथ) ज्ञाता आणि ज्ञेय हे मिथ्याच असतात.

येथे 'धी' म्हणजे मन म्हणजे अविद्या (श्लोक १७१ पहा) असा अर्थ घ्यावयास हवा. अविद्या ही विश्वाचा आभास करते आणि बुद्धीतील अहंकार ज्ञाता बनतो आणि विश्व हे ज्ञेय आणि अहंकार हा ज्ञाता असे द्वैत चिर्माण होते; ते सर्व मिथ्या आहे.

येथे 'प्रकृति 'म्हणजे अविद्या. अविद्येपासून होणारे विश्वातील सर्व विषय, देहापासून अहंकारापर्यंतचे सर्व विकार हे मिथ्या आहेत. याचे एक कारण येथे सांगितले आहे. हे विकार क्षणोक्षणी बदलत असतात आणि जे बदलते ते सत्य नसते, ते असत् असते, मिथ्या असते. शंकराचार्यांनी अन्यत्र सत् आणि असत् यांची व्याख्या अशी दिली आहे - यद् व्यभिचरति तद् असत्य, यद् न व्यभिचरति तत् सत्यम् । (जे बदलते ते असत्य/खोटे असते; जे बदलत नाही, ते सत्याखरे असते.) सर्व विश्व बदलणारे आहे; म्हणून ते असत्/खोटे आहे. आत्मा तसा बदलत नाही; म्हणून तो असत् नसून सत् आहे.

अविद्या विक्षेपित प्रपंच हा अनित्य आहे. आत्मा मात्र नित्य आहे; म्हणजे तो तीनही काळांत असतो. त्याच्या जोडीने दुसरे सत्य तत्त्व नसल्याने तो अद्वय, अद्वितीय, एकमेव एक आहे. तो अखंड म्हणजे निरवयव आहे अथवा अखंड म्हणजे त्रिविध भेदरहित असे चैतन्य हे त्याचे एकच स्वरूप आहे. परमात्माच देहात प्रत्यगात्मा आहे; तेथे तो बुद्धी मन इत्यादींचा साक्षी आहे. तो सदसद्विलक्षण आहे म्हणजे तो अविद्येप्रमाणे सदसद्-विलक्षण नाही, तर या जगात आपण जे सत् आणि असत् असे म्हणतो, त्यापेक्षा तो वेगळा आहे किंवा - सत् म्हणजे चांगले, असत् म्हणजे बाईट, त्या दोहोंपेक्षा वेगळा असणारा अथवा - सत् म्हणजे स्थूल आणि असत् म्हणजे सूक्ष्म, आत्मा हा स्थूल व सूक्ष्म यापेक्षा निराळा आहे. सत् म्हणजे कारण आणि असत् म्हणजे कार्य; आत्मा हा कार्य व कारण यांपेक्षा) भिन्न आहे.

जेव्हा जेव्हा आपण 'मी' (अहं) असे म्हणतो तेव्हा तेव्हा हा 'मी' देह इत्यादीपेक्षा भिन्न आहे असे कळते, पण ते वाच्यार्थाने कळत नाही, तर लक्ष्यार्थाने कळते. म्हणून आत्मा हा 'मी' या पदाच्या वाच्यार्थानंतर कळणाऱ्या लक्ष्यार्थाने कळून येणारा आहे. हा परमात्मा देह या उपाधीत असल्याने तो प्रत्यक् म्हणजे आंतर म्हणजे प्रत्यगात्मा/अंतरात्मा आहे.

आत्मा हा नेहमी (सदा) आनंदरूप आहे. येथे सत्+आनंद असे घेतले तर आत्मा हा सत् (= अस्तित्वरूप) आणि आनंदघन आहे.

आत्मा सत् आहे आणि अनात्मा असत्/मिथ्या आहे, असा त्या दोहोंतील भेद प्रथम जाणून घ्यावयास हवा. मग गुरूच्या उपदेशाप्रमाणे फक्त आत्मा हे एकच सत्यतत्त्व आहे असा निश्चय व्हावयास हवा. याचा अर्थ असा की, आपण स्वतःच अखंड ज्ञानस्वरूप प्रत्यगात्मा आहोत, हे जाणून घ्यावयास हवे. हे सर्व करणारा शहाणा मुमुक्षू असत्/मिथ्या/अनात्म पदार्थांतून बाजूला होऊन, तो स्वतःच मनाने शांत होतो. म्हणजे सर्व तत्त्वज्ञान कळल्याने आता त्याचे मन शांत होते. म्हणजे अनात्म पदार्थामुळे होणारे सुख-दुःख त्याला जाणवत नसल्यामुळे तो मनात शांत होतो.

अज्ञानामुळे विश्वाचा अध्यास झाला. मनात संकल्पविकल्प उत् लागले आणि त्यामुळे मोहात पडून माणूस संसार-सागरात बुडाला. आत्मा हा अद्वैत आहे; तेथे संकल्प-विकल्प नाहीत. मनातले हे संकल्पविकल्प संपून मन हे आत्म्याप्रमाणे संकल्पविकल्परहित झाले आणि ते निर्विकल्प ब्रह्माशी एकरूप झाले की तीच निर्विकल्प समाधी म्हणजे आत्म्याशी एकरूपता. ही निर्विकल्प स्थिती साधणे म्हणजे निर्विकल्प समाधी साधणे होय. या समाधीत आत्म्याचा साक्षात्कार होतो. प्रत्यगात्मा हा परमात्म्यात मिळून गेला. हे साधले की अज्ञानाने निर्माण झालेली चिदचिद्-ग्रंथी म्हणजे आत्मा आणि अनात्मा यांचा संपर्क तुटून जातो आणि तो मुमुक्षू संपूर्णपणे अज्ञानरहित होतो.

अविद्येमुळे विश्वाचा अध्यास होतो. या अध्यासात मन, बुद्धी इत्यादी निर्माण होतात. नेहमीच्या व्यवहारात आत्मा या तत्त्वाचे ज्ञान बुद्धीला होत नाही. मग अहंकारामुळे 'मी' ची जाणीव, मीच्या जाणीवेमुळे 'तू' ची जाणीव असे मुळात नसलेले द्वैत उत्पन्न होते. तसेच बाह्य विश्वाचा जो पसारा सभोवती दिसतो त्याला ती बुद्धी 'हे' (= विश्व) असे म्हणू लागते आणि हे सर्व काही अद्वैत परमात्म्यावर अज्ञानाने होणाऱ्या अध्यासामुळे घडते. पण नंतर 'आत्मा/ब्रह्म' ही एकच सत्य वस्तू/तत्त्व आहे आणि बाकी भासणारे सर्व काही मिथ्या आहे हे कळून आले की निर्विकल्प समाधीत मुमुक्षूचे सर्व विकल्प लयाला जातात. त्या समाधीत 'मी', 'तू', 'हे जग' यातील कशाचेही भान उरत नाही.

शमयुक्त (शांत), दांत (इंद्रिय-संयमी) इत्यादी शमादि-षट्कोनयुक्त असणारा मुमुक्षू हाच निर्विकल्प समाधी साधण्याचा प्रयत्न करू शकतो. निर्विकल्प समाधीत तो त्या त्या गुणांनी युक्त असतोच, या समाधीत त्याला कळते की आपले स्वरूप हेच आत्म्याचे स्वरूप आहे आणि ते सर्व-व्यापक आहे; आणि त्याचा अनुभव त्याला येतो. हा अनुभव त्याला आला की त्याच्या मनातील अज्ञान जन्य असे सर्व संकल्प-विकल्प जळून जातात म्हणजे नष्ट होतात. तसे झाले की तो निर्विकल्प आणि क्रियारहित होतो आणि मग तो त्या ब्रह्माशी/आत्म्याशी एकरूप झालेल्या स्थितीत सुखाने राहतो.

निर्विकल्प समाधीत इंद्रिये, मन इत्यादींचा लय झालेला असतो. मुमुक्ष हा चैतन्यरूप आत्माच झालेला असतो; तोच संसाराच्या बंधातून सुटतो. जे कोणी स्वतः आत्मसाक्षात्कारी नसतात पण तोंडाने फक्त म्हणतात की सर्व काही आत्मा आहे, ते मात्र मुक्त होत नाहीत.

'अविद्या समष्टी' आणि 'अज्ञान-व्यष्टी' या उपाधींनी एकच आत्मा हा ईश्वर, सूत्रात्मा, विराट, विश्व, तेजस, प्राज्ञ इत्यादी भिन्न स्वरूपात भास लागतो. (प्रस्तावना पहा) पण उपाधींचा निरास झाल्यावर एकमेव आत्मा उरतो आणि निर्विकल्प समाधीत त्याच्याशी एकरूप व्हावयाचे असते. म्हणून उपाधींचा नाश करण्यासाठी मुमुक्षूने सतत निर्विकल्प समाधीत रहावयास हवे.

निर्विकल्प समाधीत फक्त ब्रह्माचा ध्यास आहे. त्यामुळे मुमुक्षू ब्रह्मरूप होऊन जातो. याला उदाहरण भंगी-कीटक आहे. एखादा भ्रमर किड्याला पकडून आणतो. पण त्याला लगेच खात नाही. मधल्या काळात त्या किड्याला फक्त भ्रमराचा ध्यास लागतो. परिणामतः त्याचा कीटक-भाव संपून जातो आणि तो स्वतःच भ्रमर होऊन जातो.

'अणोरणीयान्' असणारे परमात्म-तत्त्व हे अत्यंत सूक्ष्म आहे. ते स्थूल दृष्टीला दिसणे शक्यच नाही. त्याला पाहण्यास समाधी साधन मनाची अत्यंत सूक्ष्म वृत्ती होणे आवश्यक आहे; त्या वृत्तीनेच परमात्मतत्त्व जाणता येते. संकल्प आणि विकल्प यांनी रहित झाल्यावर मनाची वृत्ती सूक्ष्म होते आणि तिलाच परमात्मा दिसतो. म्हणून 'मनसा एष द्रष्टव्यः' असे एक उपनिषद् सांगते.

दागिने करताना सोन्यात भेसळ केली जाते अथवा सोन्याला काही मळ चिकटून बसतो. ते सोने मुशीत घालून तप्त केल्यावर मळ नष्ट होतो आणि सोने स्वत:च्या मूळ रूपात चकाकू लागते. मन हे सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांनी अशुद्ध बनते. परमात्म्याचे ध्यान मनाने केल्यावर मनाची अशुद्धी नष्ट होते. मग शुद्ध झालेले मन परमात्म्याला प्राप्त करून घेते.

पक्व मन म्हणजे सत्त्व, रज इत्यादी तीन गुण आणि संकल्प-विकल्परहित झालेले मन, अशा मनाला 'उन्मन' म्हणतात. हेच मन ब्रह्मरूप/परमात्मरूप होऊन जाते.

निर्विकल्प समाधीत मनातील सर्व वासनांचा नाश होतो आणि प्रारब्ध कर्म सोडून उरलेल्या संचित आणि क्रियमाण कर्माचा नाश होतो म्हणजे ती कर्मे बंधनकारक होत नाहीत आणि मुख्य म्हणजे त्या माणसाला सर्वस्थळी आणि सर्व काळी सर्वत्र परमात्म-स्वरूपाची प्रचीती येत राहते.

श्रवण, मनन आणि निदिध्यास/निदिध्यासन यांचे स्पष्टीकरण मागे येऊन गेले आहे.

मन हे चंचल आहे. ते विकार, विचार, पदार्थ-ज्ञाने यांनी भरलेले असते. फक्त निर्विकल्प समाधीत ते वृत्तिरहित स्थिर निश्चल असते.

प्रथम इंद्रिय-संयम आवश्यक आहे. त्यानंतर मन शांत म्हणजे निश्चल संकल्पविकल्परहित व्हावयास हवे. हे निर्विकल्प मन प्रत्यगात्म्याच्या ठिकाणी लावावयास हवे. निर्विकल्पं समाधीत प्रत्यगात्मा आणि ब्रह्म/आत्मा हे एकच आहेत हा साक्षात्कार झाला की अविद्याजन्य अज्ञानरूपी अंधकार नष्ट होतो.

एकांतातील वास हा इंद्रियांना (विषयांपासून) परावृत्त करण्याचे कारण आहे. इंद्रियोपरमण (इंद्रियांचे दमन) हे मनाच्या निरोधाचे (शमाचे) कारण आहे. मनाच्या निरोधाने अहंकाराची वासना लयाला जाते त्या (अहंकाराच्या नाशा) मुळे ब्रह्माशी संबंधित असा आनंदरसाचा निश्चल अनुभव (कबलाद्वैती) योग्याला प्राप्त होतो. म्हणून हे संयमी शिष्या, चित्ताचा निरोध करण्याचा प्रयत्न सतत करावयास हवा.

माणूस हा बोलणारा प्राणी आहे. तो बरवाईट काहीही बोलतो. त्याचे बरेवाईट परिणाम होतात. ते टाळण्यासाठी बाणीचा संयम हया. अगदी मीन नसले तरी चांगले आणि मोजके बोलणे हा वाणीचा संयम आहे.

माणसाला वस्तू गोळा करण्याचा नाद असतो. त्या नादाने तो भरकटतो. म्हणून अनावश्यक गोष्टी गोळा करणे टाळावे. हाच अपरिग्रह, परिग्रह म्हणजे परिवार, कुटुंबपरिवार असाही अर्थ आहे. मग तो अर्थ घेतल्यास अपरिग्रह म्हणजे संन्यास असाही अर्थ होईल, केवलाद्वैत वेदांताच्या मते, मोक्षासाठी सर्व-कर्म-संन्यास आवश्यक मानलेला आहे.

आशा ही शृंखला आहे, घातक आहे. म्हणून माणसाने आशारहित होणे आवश्यक आहे. निरीहा म्हणजे फालतू आशांचा त्याग अथवा आशेमुळे होणाऱ्या क्रियांचा त्याग, एकांतशीलता म्हणजे एकांतात राहण्याची सवय. माणूस हा समाजप्रिय प्राणी आहे. आणि लोकांत राहिले की बाणीचा उपयोग, परिग्रह इत्यादी सहजपणे येतात, म्हणून एकांतात-एकटे राहण्याची - सवय लावून घ्यावयास हवी.

एकांतात राहिले की लोकांची आणि विषयांची संगती कमी होते. त्यामुळे इंद्रियांना बाहेर पाहण्याची संधी कमी होते. म्हणून एकांतवासाने इंद्रियांचे दमन करणे सोपे होते. इंद्रियांच्या मागोमाग मन विषयांकडे धावत असते. इंद्रियांची बाहेर जाण्याची प्रवृत्ती थंडावली की मनाचा निग्रह करणे सोपे होते. मन शांत झाले की अहंकाराची वासना उठत नाही, ती लयाला जाते आणि एकदा का अहंकार लयाला गेला की निर्विकल्प स्थितीत मन ब्रह्माशी एकरूप होते आणि त्याला ब्रह्मानंदाचा रस अनुभवण्यास मिळतो. अशाप्रकारे ब्रह्मानंद प्राप्त होण्यास चित्तवृत्तींचा निरोध सतत करून मनाची निर्विकल्प स्थिती साधण्याचा प्रयत्न सतत करावयास हवा.

श्लोक ३७० मध्ये सांगितलेला भागच येथे वेगळ्या शब्दांत सांगितला आहे. वाणी हा शब्द उपलक्षणेने सर्व इंद्रिये सूचित करतो. इंद्रिय वृत्तींचा लय मनाच्या वृत्तीत करावयाचा. मनाचा लय बुद्धीत करायचा. बुद्धीला बुद्धीचा साक्षी असणाऱ्या आत्म्याकडे वळवावयाचे, नंतर उपाधीत असणाऱ्या या अंतरात्म्याला, उपाधिनिरसनाने पूर्ण परमात्म्यात लीन करावयाचे, मग निर्विकल्प परमात्याचा आनंद अनुभवाला येतो. भग तेथे श्रेष्ठ शांती/समाधान आहे.

ती तन्मयता दूर झाल्यावर संयमी पुरुषाला संपूर्णपणे सवीपासूनच्या निवृत्तीचे सुख प्राप्त होते आणि मग नेहमी आनंद-रसाच्या अनुभवाचा विशेष लय प्राप्त होतो.

निर्विकल्प समाधी प्राप्त होण्यापूर्वी ज्ञानयोग्याच्या मनाची वृत्तीही देह इत्यादी उपाधींशी संयुक्त होत असते. पण जसजशी त्या त्या उपाधीची आणि योग्याच्या वृत्तीची निवृत्ती होत जाते, तसतसे शेवटी योगी सर्ववृत्तीतून-उपाधीतून निवृत्त होतो. म्हणजे योगी सर्व विकल्पांतून दूर होतो. सर्व विकल्प दूर झाले की तो ब्रह्माशी एकरूप होतो, त्याला ब्रह्मानंद-रसाचा अनुभव येतो आणि तो त्या विशिष्ट आनंदात लीन होऊन जातो.

मोक्षाच्या इच्छेने ब्रह्मनिष्ठ असा विरक्त पुरुषचं विषयांचा बाह्य-संग आणि अहंकार इत्यादींचा आंतर-संग टाकू शकतो. मग त्याचे मन निर्विकल्प झाल्यावर त्याला ब्रह्मानंद मिळतो.