शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

बुद्धीत पडलेले प्रत्यगात्म्याचे प्रतिबिंब म्हणजे जीव. या प्रतिबिंबामुळे चिदाभासामुठ्ये बुद्धीत प्रगट झालेल्या अहंकाराशी जीवाचा संबंध येतो आणि जोपर्यंत जीवाचा अहंकाराशी संबंध आहे, तोपर्यंत मुक्तीची गोष्ट काढू नये.

मुक्ती ही अहंकारापेक्षा वेगळी आहे. मुक्ती म्हणजे जन्म-मरणाचा अभाव, ब्रह्म होऊन जाणे. म्हणजे प्रत्यगात्मा आणि ब्रह्म यांच्या ऐक्याचा अनुभव. याउलट अहंकारामुळे आसक्ती वाढून जन्म-मरणाचा बंध येतो.

पौर्णिमेला चंद्र पूर्ण असतो. एखाद्या पौर्णिमेला राहू हा ग्रह चंद्राला ग्रासतो. आणि ग्रहणामुळे चंद्राचे मूळ रूप दिसेनासे होते. त्या ग्रहणातून सुटल्यावर चंद्राला स्वतःचे विमल, पूर्ण इत्यादी रूप प्राप्त होते. त्याप्रमाणे अहंकारापासून सुटलेला जीव स्वतःचे मूळ रूप प्राप्त करून घेतो. म्हणजे तो विमल, पूर्ण, सदानंद स्वरूप, स्वयंप्रकाशी प्रत्यगात्मा/ब्रह्म होऊन जातो.

येथे अहंकारावर राहू या ग्रहाचे रूपक आहे. ग्रह म्हणजे पिशाच असा अर्थ घेतल्यास - पिशाचाने पछाडलेला माणूस काहीही करतो. परंतु पिशाचाने सोडलेला माणूस पूर्ववत् होतो. त्याप्रमाणे अहंकाररूपी पिशाचाने पछाडलेला माणूस बेताल होतो. पण अहंकारातून सुटलेला माणूस स्वतःचे मूळ प्रत्यगात्म स्वरूप प्राप्त करून घेतो.

शरीराला नगर म्हणतात. शरीरात बुद्धी आहे. या बुद्धीत अहंकार प्रगट होतो. अज्ञानाचे सत्त्व, रज आणि तम हे तीन गुण बुद्धीत आलेले आहेत. बुद्धीत प्रत्यगात्म्याचे प्रतिबिंब पडल्यावर तिच्यातील तमोगुणाने .अहंकार प्रगट होतो आणि तो 'मी म्हणजे देह 'या स्वरूपात प्रतीतीला येऊ लागतो. हा अहंकार जीकब्रह्माच्या ऐक्यात अडथळा आणतो. या अहकनाचा नाश होताच जीव आणि ब्रह्म यांचे ऐक्य प्रगट होते.

या श्लोकात एक रूपक आहे - ब्रह्मानंद म्हणजे निधी, त्याचे रक्षण करणारा साप म्हणजे अहंकार, तीन गुण म्हणजे सापाच्या तीन फडा, आणि विज्ञान म्हणजे प्रचंड तलवार.

पूर्वकाळी अशी एक समजूत होती - पूर्वजांनी लपवून ठेवलेला धनाचा साठा म्हणजे निधी हा कोणीतरी पूर्वज सापाचे रूप धारण करून रक्षण करीत असतो. किंवा एखादा साप द्रव्यनिधीचे रक्षण करीत असतो. तसेच काही विशिष्ट सापाला एकापेक्षा जास्त फडा असतात, अशीही एक समजूत होती.

या श्लोकातील कल्पना अशी आहे - ब्रह्मानंदाचे रक्षण अहंकार करीत आहे. तो सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांनी आच्छादन घालून रक्षण करीत आहे. याचा अर्थ असा की हा अहंकाररूपी साप अयोग्य माणसाला ब्रह्मानंद मिळू देत नाही. तीन गुणांनी मोहित झालेला माणूस ब्रह्मानंद मिळवू शकत नाही. तीन गुणांना बाजूस सारून गुणातीत होणारा पुरुष विज्ञानरूपी तलवारीने गुणांचा नाश करून अहंकाररूपी सापाला नष्ट करून ब्रह्मानंद प्राप्त करून घेऊ शकतो.

'श्रुतिमता 'शब्दाने श्रुतीच्या साहाय्याने असा अर्थ आहे. गुरू श्रुतीने सांगितलेले विज्ञानच शिष्याला सांगतो. 'श्रुतिमता 'शब्दाचे स्थानी 'युतिमता '(प्रकाशमान, तेजस्वी, लखलखीत) असा पाठभेद आहे आणि तो 'विज्ञानरूपी तलवारीचे 'विशेषण आहे.

येथे अहंकाराची तुलना विषाशी केली आहे. अहंकार असेपर्यंत माणसाला मोक्ष मिळत नाही. श्लोक ३०१ पहा.

अहंकार आणि त्याची कार्ये यामुळे आपणास प्रत्यगात्मा कळत नाही. अहंकार व त्याचे कार्य यांपेक्षा प्रत्यगात्मा वेगळा आहे हा विवेक व्हावयास हवा. त्यानंतर अहंकार व त्याची कार्ये नष्ट झाल्यावर, मगच मुमुक्षूला स्वतःचे खरेखुरे ब्रह्मस्वरूप प्राप्त होते.

अहंकार हाच खरा कर्ता आणि भोक्ता आहे (श्लोक १०६) तो अहंकार म्हणजे मी ? आत्मा अशी बुद्धी हे शिष्या टाकून दे. अहंकारावर मीचा/आत्माचा अभ्यास केल्यामुळे माणूस दुःखरूप संसारात पडला आहे. संसार हे काही आत्म्याचे स्वरूप नाही. आत्मा हा प्रत्यगू-रूपाअंतरात्मरूप, चित्रस्वरूपी, सुखरूप आहे. हे शिष्या, ते आपले खरे स्वरूप आहे. पण अहंकाराच्या अध्यासामुळे ते खरे रूप बाजूला पडते आणि माणूस याच संसारात अडकून पडतो.

अहंकार हा विकाररूप आहे; तो बदलणारा आहे; त्याची कार्ये वाईट आहेत. अहंकार हा माणसापासून आत्म्याची खरी स्थिती चोरून नेतो म्हणजे लपवून ठेवतो. ती स्थिती तो माणसाला कळू देत नाही. अहंकारामुळे 'देह इत्यादी म्हणजे मी - आत्मा) 'अशी भावना झाल्याने या प्रत्यगात्म्याचे स्वरूप अहंकारामुळे झाकले जाते. 'या अहंकारात आत्म्याचे प्रतिबिंब पडते ', असे येथे म्हटले आहे. या संदर्भात हे लक्षात घ्यावे - खरे म्हणजे बुद्धीत आत्म्याचे प्रतिबिंब पडले की अहंकार जागृत होतो. हा अहंकार बुद्धीचाच एक भाग आहे. त्यामुळे बुद्धीत पडलेले आत्म्याचे प्रतिबिंब हे अहंकारात पडते, असे येथे म्हटले आहे.

गुरूच्या मते शिष्य हा ब्रह्मरूप आहे. म्हणून ब्रह्माच्या संदर्भात वापरले जाणारे शब्द हे शिष्याच्या संदर्भात या श्लोकात वापरले 'आहेत. आता ब्रह्म म्हणजेच प्रत्यगात्मा आहे, अहंकाराच्या अध्यासामुळे त्याला जन्ममरणरूप संसार येतो. अहंकाराचा अध्यास असा होतो - प्रत्यगात्म्याचे प्रतिबिंब बुद्धीत पडताच अहंकार प्रगट होतो. मग चिव्याया/चित्रप्रतिबिंब/प्रत्यगात्म्याचे प्रतिबिंब, देह आणि साक्षी असणारा प्रत्यगात्मा यावर अहंकाराचा अभ्यास होऊन, 'देह म्हणजे मी ', 'चित्यतिबिंब म्हणजे मी ', आणि 'प्रत्यगात्मा म्हणजे मी 'असा अध्यास होतो (अहकारस्य तादात्म चिच्छाया-देह-साक्षिभिः ॥ शंकराचार्यकृत वाक्यसुधा, ८ ).

'अनवद्य-कीर्तेः' हा शब्द शिष्याला लागू पडेल. अनवद्य म्हणजे निर्दोष, कीर्ती म्हणजे स्वरूप 'असा अर्थ घेऊन ते ब्रह्माकडे घेता येईल.

'स्फुटं 'चा अर्थ 'उघडपणे 'असा घेऊन, तो शब्द 'भोतुः 'पूर्वी घेता येईल. या श्लोकात मुमुक्षू शिष्यावर राजाचे, अहंकारावर राजाच्या शत्रूचे, आत्मसुखावरा मोक्षसुखावर साम्राज्य भोगण्याच्या सुखाचे रूपक केलेले आहे.

'जेवणाऱ्याच्या घशातील काट्याप्रमाणे 'या शब्दांनी असे सांगावयाचे आहे की गळ्यातला काटा बाहेरून दिसत नाही पण तो आत मात्र त्रास देत असतो, त्याप्रमाणे अहंकार हा मुमुक्षूला प्रच्छन्नपणे त्रास देत असतो. विज्ञान हेही दृश्य नाही. अहंकाररूपी प्रच्छन्न शत्रू हा विज्ञानरूपी अदृश्य तलवारीने काटावयाचा आहे. अहंकार नष्ट झाला की मुमुक्षुरूपी राजाला मोक्षरूपी साम्राज्याचा यथेच्छ भोग घेता येतो.

'विज्ञानरूपी असि ' चा उल्लेख श्लोक ३०४ मध्ये आलेला आहे.

परमार्थ म्हणजे परमअर्थ, श्रेष्ठ पदार्थ. आत्मा (क्य ब्रह्म) हा सर्वश्रेष्ठ पदार्थ/वस्तू आहे. अहंकाराचा लय/नाश झाल्यावर परमार्थाचा म्हणजेच आत्म्याचा लाभ होतो. म्हणून विषयांतील आसक्ती संपूर्णपणे सोडून देऊन, मी-माझे इत्यादी वृत्ती मागे परतवून म्हणजे संपूर्ण घालवून, आत्म्याच्या अनुभवाच्या आधारे, शिष्याने निर्विकल्प होऊन, ब्रह्माशीआत्म्याशी संपूर्णपणे एकरूप होऊन रहावयाचे आहे. एकदा का ब्रह्मरूप/आत्मरूप झाले की बोलण्यास काही उरतच नाही.

एखादा वृक्ष मुळासकट तोडला तर तो पुनः उगवत नाही. अहंकार मात्र तसा नाही. अहंकाराचा उच्छेद केला असला (श्लोक ३०९) तरी तो इतका बलवान् आहे की त्याला जराजरी संधी मिळाली तर तो उसळून पुनः वर येतो. म्हणजे असे - समजा चुकून क्षणभर मनात विचार आला की 'पूर्वी मी अमुक होतो 'इत्यादी, तर तेवढा बेसावधपणाचा क्षण अहंकाराला पुरतो आणि अहंकार पुनः जिवंत होऊन उसळतो आणि पूर्वीप्रमाणे तो नानाप्रकारचे विक्षेप, अडथळे, संकल्प-विकल्प निर्माण करून माणसाचा घात करतो. याचा अर्थ .असा की अहंकार हा सतत नष्ट या स्वरूपातच राहील वी काळजी जीवमुक्ताने घ्यावयास हवी. जसे - पावसाळ्यात वादळी वाऱ्याने जर मेघाला त्रास दिला तर तो अतिवृष्टी करील, महापूर आणील, झाडे जमीनदोस्त करील, इत्यादी प्रकारांनी तो माणसाला त्रास देत राहील.

हीच गोष्ट आणि एक वेगळे उदाहरण देऊन लोक ३१२ मध्ये कथन केली आहे.

येथे एक लक्षात ठेवावे. अहंकार हा नष्टप्राय होतो, तो समूळ नष्ट केला जाऊ शकत नाही. त्याची निवृत्ती, निग्रह केला जाऊ शकतो; तो पुनः कार्यप्रवण होण्याची वाट पाहत असतो आणि जरा जरी संधी मिळाली की तो पुनः उफाळून वर येतो. म्हणून जीवमुक्ताने चुकून एक क्षणभर जरी विषयाचे चिंतन केले तर ते अहंकाराला पुरते. त्याचा लाभ घेऊन अहंकार पुनः ताज्या दमाने कार्यप्रवण होतो. जसे - सुकलेले लिंबाचे झाड पाणी मिळताच पुनः वाढते, आणि आपले कार्य सुरू करते.

विषयचिंतनामुळे वासना वाढतात. वासना वाढल्या की त्यांची कार्ये वाढतात. वासनापूर्तीसाठी, इच्छापूर्तीसाठी कर्मे केली जातात. ही कर्मे वाढली की विषय- वासनासुद्धा वाढतात. असा कार्य आणि वासना यांमध्ये परस्पर कार्यकारण संबंध निर्माण होतो. ही गोष्ट पुढील ३१ ४- ३१५ श्लोकांत कथन केली आहे.

विषयांची वासना ही बीजरूप आहे. तिच्यामुळे विषयांच्या इच्छा आणि त्या इच्छांच्या पूर्तीसाठी क्रियाकर्म ही वासनेची कार्ये आहेत. वासनेमुळे विषयांची अभिलाषा इत्यादी वाढत जातात असे दिसून येते. ही कार्ये वाढली की विषय- वासनारूपी बीजही वाढते. उदा., वनस्पती, पीक, इत्यादी; वीजाचा अंकुर वाढला की बीज वाढते. आणखी असे -- बीजापासून वृक्ष वाढतो. तो वृक्ष फळरूपाने आणखी बीजे निर्माण करतो. गव्हाच्या एका बीजापासून गव्हाची अनेक बीजे तयार होतात. आता ही कार्येच जर वा दिली नाहीत, तर बीजेही वाढणार नाहीत. वासनावृद्धी आणि तिची कार्ये यांमध्ये परस्पर कार्यकारण संबंध आहे. जसे -कोंबडीतून अंडी आणि अंड्यातून कोंबडी. म्हणून वासना- वृद्धीने कार्याची वृद्धी आणि कार्यांच्या वृद्धीमुळे वासनांची वृद्धी होत राहते. हा कार्य-कारण-भाव वाढत गेला तर माणसाचा जन्म-मरण-रूप संसार कधीच संपणार नाही.

विषयांचे चिंतन आणि तदनुसार क्रिया या दोहोंमुळे वासनेची वृद्धी होते व माणूस संसारात गुरफटत जातो. म्हणून संसाराचा बंध तोडण्यास, विषयांचे चिंतन, तदनुसार कार्य आणि त्यामुळे होणारी वासनांची वृद्धी या तीनही गोष्टींचा नाश सर्व अवस्थांत व्हावयास हवा. हा नाश कसा करावयाचा हे पुढील श्लोक ३१८ मध्ये सांगितले आहे.

वासना, विषयांचे चिंतन आणि त्या चिंतनानुसार होणारी क्रिया या तिघांचाही नाश करण्याचा उपाय असा आहे - वासना बदलणे म्हणजे असे - आत्ता जी विषय-वासना आहे ती ब्रह्मवासना करणे. म्हणजे असे - सर्व काही ब्रह्म आहे. जग व जगातील विषय हे ब्रह्मावर आरोपित/अध्यस्त आहेत. सर्व जगाविश्व हे ब्रह्मच आहे, अशी वासना व्हावयास हवी. सर्व काही ब्रह्म आहे या ब्रह्मावलोकनाच्या अभ्यासाने सर्व काही ब्रह्मच आहे, ही वासना दृढ होते. आता सर्व काळी, सर्व ठिकाणी ब्रह्मच आहे हा विचार,'अभ्यास दृढ झाला की विषय वासना, विषयांचे चिंतन आणि चिंतनानुरूप कार्य या तिघांनाही जागाच उरत नाही. (येथे हे लक्षात घ्यावे - मोक्षाची इच्छा ही जशी लौकिक अर्थाने इच्छा नव्हे, त्याप्रमाणे ब्रह्म-वासना ही विषय-वासनेप्रमाणे बंधनकारक नसते.)

या तीन्हींचा लय कोणत्या क्रमाने होतो आणि शेवटी मोक्ष कसा मिळतो हे पुढील श्लोक ३१९ मध्ये सांगितले आहे.

क्रिया होण्याला द्वैतानानात्व हवे. पण सगळे काही सर्वत्र एकाच ब्रह्माचे अद्वैत दिसत असेल तर क्रिया घडणार नाहीत. क्रिया नष्ट झाल्या की विषयांचे चिंतन नाही की वासनांचा नाश झालाच आणि असा वासनांचा नाश म्हणजेच मोक्षामुक्ती आहे.

वासनेमुळे माणूस विषयांचे चिंतन करतो आणि तदनुरूप विषयांच्या संदर्भात क्रिया करतो. विषय भिन्न असल्यामुळे क्रिया भिन्न होतात. आता विषय जर एकच म्हणजे ब्रह्म झाला तर अनेक क्रिया घडणार नाहीत. क्रियाच घडल्या नाहीत तर विषयांचे चिंतन कसे होणार ? आणि विषय-चिंतन जर थांबले तर वासना कशा वाढणार ? किंबहुना वासनाच राहणार नाहीत. अशाप्रकारे सर्व ब्रह्म आहे अशा बुद्धीमुळे वासनांचा नाश होतो आणि वासना-नाश म्हणजे संसारातून सुटका म्हणजेच मोक्ष. हा मोक्ष माणसाला विद्यमान चालू जीवनातच साधता येतो. त्याला जीवम्युक्ती म्हणतात.

सर्व काही सत् असणारे ब्रह्म आहे ही वासना/वृत्ती हळूहळू दृढ होऊ लागते/श्लोक ३१८ ). तसे झाले असता, अहंकार इत्यादी विषयीची भावना जरी खूप वाढलेली असली तरी तीसुद्धा लयाला जाते. जसे अरुणाचा उदय झाला की अंधकार नष्ट होतो.

अंधारामुळे निर्माण होणारी वाईट कर्मे/गोष्टी म्हणजे खड्यात पडणे, भिंतीला टक्कर होणे, काट्यावर पाय पडणे, इत्यादी.

सर्व काही ब्रह्म आहे हा अनुभव आला असताना, वासना संपलेली असल्याने (श्लोक ३१९- ३२०), वासनेअंती येणारा कर्मबंध संपून जातो आणि मग ब्रह्मानंदामुळे दुःखही नष्ट होऊन जाते. येथे जीवव्यहाचे दुःख नष्ट होते याचा अर्थ असा - प्रारव्यानुसार त्याच्यावर दुःखाचे प्रसंग येतातच. पण त्याला दुःखाची जाणीव होत नाही. दुःखाची बोच लागत नाही.

विद्यमान जीवनात कर्मबंध आहेच. तो तसाच असताना मुमुक्षूने जीवमुत् ?) व्हावयाचे आहे. त्यासाठी आत-बाहेर सर्वत्र असणारी ब्रह्म-भावना ही टिकवून धरावयास हवी. तसे झाले असता भासमान दृश्य विश्व लयाला जाते म्हणजे दृष्टिआड होते आणि सर्वत्र ब्रह्मानंदाचाच अनुभव येतो. हा अनुभव घेत जीवमुक्ताने उर्वरित आयुष्य व्यतीत करावयाचे आहे.

येथे काहीजण 'बहिरंतरं वा' या शब्दांचा 'दृश्यं प्रतीतं' या शब्दांशी दूरान्वय घेऊन, 'आतील आणि बाहेरील प्रतीत होणाऱ्या दृश्याचा विलय करून', असा अर्थ करतात. पण ते बरोबर वाटत नाही. कारण या जीवमुक्ताच्या आत ब्रह्म भावना ही दृढ झालेली आहे.

दृश्य विश्व भासमान असून सर्व काही ब्रह्मच आहे ही ब्रह्मनिष्ठा म्हणजे ब्रह्मभावना जीवम्युक्ताने सतत टिकवून धरावयास हवी. त्याबाबतीत प्रमादा चूक/निष्काळजीपणा होता कामा नये. प्रमाद झाल्यास, दृश्य विश्व सत्य आहे असे पुनः वाटू लागून वासना भडकू लागेल आणि पुनः कर्मबंधात पडावे लागेल. म्हणून प्रमाद म्हणजे मृत्यू असे ब्रह्मदेवाच्या पुत्राने म्हटले आहे. हा ब्रह्मदेवाचा पुत्र म्हणजे सनछमार आहे. महाभारतातील उद्योगनामक पर्वात, धुतराष्ट्र व सनछमार यांचा संवाद आहे. त्यामध्ये सनछमार सांगतो - प्रमादो व मृत्युरहं व्रवीमि । पुराणांनुसार सनछमार हा ब्रह्मदेवाचा (ब्रह्मणः) मानसपुत्र होता. तो अत्यंत पूज्य/माननीय असल्याने त्याला येथे 'भगवान् 'असे म्हटले आहे. प्रमाद हा किती वाईट आहे याचे वर्णन यापुढे श्लोक ३३० पर्यंत केलेले आहे.

स्वस्वरूप म्हणजे जे ब्रह्म सर्व काही आहे ते ब्रह्म आपणच आहोत असे ब्रह्म स्वरूप. या बाबतीत प्रमाद घडल्यास येणारी अनर्थ परंपरा येथे सांगितलेली आहे.

शहाण्या मुमुक्षूलाही प्रमादाने जर ब्रह्मभावनेचे विस्मरण झाले, तर त्याला पुनः विषय दिसू लागतात आणि त्याचे मन विषयांकडे धावून त्यात गुंतून पडते. तसे झाले की अहंकार, वासना इत्यादी बुद्धीचे दोष थैमान घालू लागतात. अशाप्रकारे ब्रह्मभावनेचे विस्मरण हे त्याला ब्रह्मभावनेपासून स्तुत करून चंचल/विक्षिप्त करते. जसे - एखादी स्त्री आपल्या प्रियकराला चंचल करते, अस्वस्थ करते.