॥ सूर्योपनिषत् ॥



यत्सप्तभूमिकाविद्यावेद्यानन्दकलेवरम् ।
विकलेवरकैवल्यं रामचन्द्रपदं भजे ॥
ॐ सह नाववतु सह नौ भुनक्तु सह वीर्यं करवावहै ।
तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥


या उपनिषदात सूर्याचे श्रेष्ठत्व वर्णन केले आहे. हे अथर्ववेदाचे उपनिषद् असून गद्यात्मक आहे. सूर्य अथर्ववेदीय मंत्रांचे ऋषी ब्रह्मा, छंद गायत्री, देवता सूर्य आहे. 'हंसः सोऽहं' अग्निनारायणयुक्त बीज आणि हृल्लेखा शक्ती आहे. कीलक वियदासर्गसंयुक्त आहे. चारही प्रकारच्या पुरुषार्थ सिद्धीसाठी याचा उपयोग आहे. बीजसहित सहा स्वरांवर प्रतिष्ठित, षडंग रक्त-कमलावर, सात अश्वांच्या रथावर आरूढ, हिरण्यवर्ण, चतुर्भुज, दोन कमलपुष्पे, वरमुद्रा, अभयवरहस्त धारण करणारा, कालचक्रप्रणेता अशा रूपात सूर्याला जाणणारा ब्राह्मण असतो. सूर्यनारायण चित्-सत्-आनंदमय आणि भूः भुवः स्वः रूपाने त्रैलोक्यरूप आहे. तो आमच्या बुद्धीला प्रेरणा देणारा आहे. तो स्थावर-जंगमाचा आत्मा आहे. सर्व भूतांची उत्पत्ती त्याच्यामुळेच होते. त्याच्यामुळेच यज्ञ, मेघ, आत्मा आविर्भूत होतात. हे आदित्य ! आम्ही तुला नमस्कार करतो. तुझ्याच तेजाचे चिंतन करतो. तूच कर्म, कर्ता, ब्रह्मा, विष्णु, रुद्र आणि वेदरूप आहेस. छंदरूप आहेस. तुझ्यापासूनच वायू, भूमी, जल, अग्नी, आकाश (पंचमहाभूते), दिशा निर्माण होतात. देवता प्रकट होतात. तूच पाच प्राणांमध्ये स्थित आहेस. तेच प्राण कर्मेंद्रिये व ज्ञानेंद्रियांच्या रूपात कार्य करतात. तूच ब्रह्म आहेस. तूच ज्ञानविज्ञानयुक्त आनंदमय आहेस. विश्वाचे कारण असलेल्या तेजस्वी सूर्याला नमस्कार असो. सूर्यदेव आमचे चक्षु आहेत. आमच्या नेत्रांना सूर्यदेव शक्ती प्रदान करणारा होवो, आम्हाला प्रेरणा देवो. सूर्यदेव दीर्घायु देऊन मृत्यूपासून रक्षण करो. ॐ रूप एकाक्षर मंत्र ब्रह्म आहे. घृणि आणि सूर्य दोन-दोन अक्षरांचे मंत्र आहेत. आदित्यामध्ये तीन अक्षरे आहेत. यांचा एकत्रित सूर्याचा अष्टाक्षर महामंत्र होतो. सूर्याच्या उपासनेमुळे दारिद्रय दूर होते, पापनाश होतो. माध्यान्हकाली सूर्याभिमुख होऊन जप केल्याने पंच महापापांचा नाश होऊन भाग्यवृद्धि होते. सूर्य हस्त नक्षत्रात असताना जप केला असता महामृत्यूला सुद्धा पार करता येते.



उपनिषद प्रारंभ


हरिः ॐ अथ सूर्याथर्वाङ्‌गिरसं व्याख्यास्यामः ।
ब्रह्मा ऋषिः । गायत्री छन्दः । आदित्यो देवता ।
हंसः सोऽहमग्निनारायणयुक्तं बीजम् । हृल्लेखा शक्तिः ।
वियदादिसर्गसंयुक्तं कीलकम् ।
चतुर्विधपुरुषार्थसिद्ध्यर्थे विनियोगः ।
षट्स्वरारूढेन बीजेन षडङ्‌गं रक्ताम्बुजसंस्थितम् ।
सप्ताश्वरथिनं हिरण्यवर्णं चतुर्भुजं
पद्मद्वयाभयवरदहस्तं कालचक्रप्रणेतारं
श्रीसूर्यनारायणं य एवं वेद स वै ब्राह्मणः ।
ॐ भूर्भुवःसुवः । ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य
धीमहि । धियो यो नः प्रचोदयात् । सूर्य आत्मा
जगतस्तस्थुषश्च । सूर्याद्वै खल्विमानि भूतानि जायन्ते ।
सूर्याद्यज्ञः पर्जन्योऽन्नमात्मा नमस्त आदित्य ।
त्वमेव प्रत्यक्षं कर्मकर्तासि । त्वमेव प्रत्यक्षं ब्रह्मासि ।
त्वमेव प्रत्यक्षं विष्णुरसि । त्वमेव प्रत्यक्षं रुद्रोऽसि ।
त्वमेव प्रत्यक्षमृगसि । त्वमेव प्रत्यक्षं यजुरसि ।
त्वमेव प्रत्यक्षं सामासि । त्वमेव प्रत्यक्षमथर्वासि ।
त्वमेव सर्वं छन्दोऽसि । आदित्याद्वायुर्जायते ।
आदित्याद्भूमिर्जायते । आदित्यादापो जायन्ते ।
आदित्याज्ज्योतिर्जायते । आदित्याद्‌व्योम दिशो जायन्ते ।
आदित्याद्देवा जायन्ते । आदित्याद्वेदा जायन्ते ।
आदित्यो वा एष एतन्मण्डलं तपति । असावादित्यो ब्रह्म ।
आदित्योऽन्तःकरणमनोबुद्धिचित्ताहङ्‌काराः । आदित्यो वै
व्यानः समानोदानोऽपानः प्राणः । आदित्यो वै
श्रोत्रत्वक्चक्षूरसनघ्राणाः । आदित्यो वै वाक्पाणिपादपायूपस्थाः ।
आदित्यो वै शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः । आदित्यो वै
वचनादानागमनविसर्गानन्दाः । आनन्दमयो ज्ञानमयो
विज्ञानानमय आदित्यः । नमो मित्राय भानवे मृत्योर्मा पाहि ।
भ्राजिष्णवे विश्वहेतवे नमः । सूर्याद्‌भवन्ति भूतानि
सूर्येण पालितानि तु । सूर्ये लयं प्राप्नुवन्ति यः सूर्यः सोऽहमेव च ।
चक्षुर्नोदेवः सविता चक्षुर्न उत पर्वतः । चक्षुर्धाता दधातु नः ।
आदित्याय विद्महे सहस्रकिरणाय धीमहि । तन्नः सूर्यः प्रचोदयात् ।
सविता पश्चात्तात्सविता पुरस्तात्सवितोत्तरात्तात्सविताधरात्तात् ।
सविता नः सुवतु सर्वतातिं सविता नो रासतां दीर्घमायुः ।
ॐइत्येकाक्षरं ब्रह्म । घृणिरिति द्वे अक्षरे । सूर्य इत्यक्षरद्वयम् ।
आदित्य इति त्रीण्यक्षराणि । एतस्यैव सूर्यस्याष्टाक्षरो मनुः ।
यः सदाहरहर्जपति स वै ब्राह्मणो भवति स वै ब्राह्मणो भवति ।
सूर्याभिमुखो जप्त्वा महाव्याधिभयात्प्रमुच्यते ।
अलक्ष्मीर्नश्यति । अभक्ष्यभक्षणात्पूतो भवति ।
अगम्यागमनात्पूतो भवति । पतितसम्भाषणात्पूतो भवति ।
असत्सम्भाषणात्पूतो भवति । मध्याह्ने सूर्याभिमुखः पठेत् ।
सद्योत्पन्नपञ्चमहापातकात्प्रमुच्यते । सैषां सावित्रीं विद्यां न
किञ्चिदपि न कस्मैचित्प्रशंसयेत् । य एतां महाभागः प्रातः
पठति स भाग्यवाञ्जायते । पशून्विन्दति । वेदार्थं लभते ।
त्रिकालमेतज्जप्त्वा क्रतुशतफलमवाप्नोति । यो हस्तादित्ये
जपति स महामृत्युं तरति य एवं वेद ॥
इत्युपनिषत् ॥
ॐ भद्रं कर्णेभिः श्रुणुयाम देवाः । भद्रं पश्येमाक्षभिर्यजत्राः ।
स्थिरैरङ्गैस्तुष्टुवांसस्तनूभिर्व्यशेम देवहितं यदायुः ।
स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः । स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः ।
स्वस्ति नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमिः । स्वस्ति नो बृहस्पतिर्दधातु ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

इति सूर्योपनिषत्समाप्ता ॥