॥ मुक्तिकोपनिषत् ॥

ईशाद्यष्टोत्तरशतवेदान्तपटलाशयम् ।
मुक्तिकोपनिषद्वेद्यम् रामचन्द्रपदं भजे ॥
हरिः ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
ॐ अयोध्यानगरे रम्ये रत्‍नमण्डपमध्यमे ।
सीताभरतसौमित्रिशत्रुघ्नाद्यैः समन्वितम् ॥ १ ॥
सनकाद्यैर्मुनिगणैर्वसिष्ठाद्यैः शुकादिभिः ।
अन्यैर्भागवतैश्चापि स्तूयमानमहर्निशम् ॥ २ ॥

प्रभु श्रीराम अयोध्यानगरींत रमणीय रत्‍नमंडपात विराजमान होते. सनक सनंदनादि मुनिगण, वसिष्ठादि गुरुजन, तसेच शुकादि अन्य साधुगण अहोरात्र त्यांचे स्तवन करीत होते.

धीविक्रियासहस्राणाम् साक्षिणम् निर्विकारिणम् ।
स्वरूपध्याननिरतम् समाधिविरमे हरिम् ॥ ३॥
भक्त्या शुश्रूषया रामम् स्तुवन्पप्रच्छ मारुतिः ।
राम त्वं परमात्मासि सच्चिदानन्दविग्रहः ॥ ४॥
इदानीम् त्वाम् रघुश्रेष्ठ प्रणमामि मुहुर्मुहुः ।
त्वद्रूपम् ज्ञातुमिच्छामि तत्त्वतो राम मुक्तये ॥ ५॥
अनायासेन येनाहं मुच्येयं भवबन्धनात् ।
कृपया वद मे राम येन मुक्तो भवाम्यहम् ॥ ६॥

सर्वांतर्यामी व निर्विकार असे प्रभु एकदा आपल्या स्वरूपाचे ध्यान लावून समाधिस्त झाले होते. समाधीतून बाहेर आलेले पाहून आत्मतत्त्व जाणून घ्यायच्या इच्छेने श्री हनुमन्ताने स्तुति करीत प्रभु रामचंद्रांना विचारले, "प्रभु आपण साक्षात परमेश्वर आहात. सत्-चित्-आनंदस्वरूप परब्रह्माचे अवतार आहात. रघुवीर मी आपणांला वारंवार प्रणाम करतो. हे श्रीरामा, आपल्या यथार्थ स्वरूपाचे ज्ञान व्हावे अशी माझी इच्छा आहे. जे मुक्तिदायक असून, ज्यायोगे मी विनासायास ह्या संसाराच्या बंधनातून सहजपणें सुटूं शकेन, अशा एकाद्या सोप्या उपायाचे कृपया मला वर्णन करून सांगावे. जेणेंकरून मी मुक्त होईन."

साधु पृष्टं महाबाहो वदामि शृणु तत्त्वतः ।
वेदान्ते सुप्रतिष्ठोहम् वेदान्तम् समुपाश्रय ॥ ७॥

प्रभु राम म्हणाले, " हे महाबलवान हनुमंता, तू फारच उत्तम प्रश्न विचारलास. मी आता आत्मतत्त्वाचे वर्णन करतो, ऐक. वेदांतामध्ये माझ्या स्वरूपाचे खूप छान वर्णन केलेले आहे. तेव्हां तू वेदांताचे अध्ययन कर. "

वेदान्ताः के रघुश्रेष्ठ वर्तन्ते कुत्र ते वद ।
हनूमञ्छृणु वक्ष्यामि वेदान्तस्थितिमञ्जसा ॥ ८॥
निश्वासभूता मे विष्णोर्वेदा जाताः सुविस्तराः ।
तिलेषु तैलवद्वेदे वेदान्तः सुप्रतिष्ठितः ॥ ९॥
राम वेदाः कतिविधास्तेषाम् शाखाश्च राघव ।
तासूपनिषदाः काः स्युः कृपया वद तत्त्वतः ॥ १०॥

हनुमंत म्हणाले, रघुवंशातील श्रेष्ठ श्रीरामा, वेदान्त म्हणजे काय हे कृपा करून मला सांगावे. श्रीराम म्हणाले, बर सांगतो, ऐक. माझे मूळस्वरूप विष्णूच्या निःश्वासामधून विस्तृत असे चार वेद निर्माण झाले. तीळांतील तेलाप्रमाणे (सत्त्वरूप असा) वेदांमध्ये वेदान्त हा भाग प्रतिष्ठीत आहे. हनुमंत म्हणाले, वेद किती प्रकारचे आहेत. त्यांच्या शाखा किती ? त्यांतील उपनिषदें कोणती, हे सर्व कृपाकरून विस्तारपुर्वक सांगावे.

श्रीराम उवाच ।
ऋग्वेदादिविभागेन वेदाश्चत्वार ईरिताः ।
तेषाम् शाखा ह्यनेकाः स्युस्तासूपनिषदस्तथा ॥ ११॥
ऋग्वेदस्य तु शाखाः स्युरेकविम्शतिसङ्ख्यकाः ।
नवाधिकशतम् शाखा यजुषो मारुतात्मज ॥ १२॥
सहस्रसङ्ख्यया जाताः शाखाः साम्नः परन्तप ।
अथर्वणस्य शाखाः स्युः पञ्चाशद्भेदतो हरे ॥ १३॥
एकैकस्यास्तु शाखाया एकैकोपनिषन्मता ।
तासामेकामृचम् यश्च पठते भक्तितो मयि ॥ १४॥

श्रीराम म्हणाले, वेद चार आहेत. ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद. प्रत्येकाच्या अनेक शाखा आहेत. त्या प्रत्येक शाखेची अनेक उपनिषदे आहेत. ऋग्वेदाच्या एकवीस, यजुर्वेदाच्या एकशे नऊ, सामवेदाच्या एक हजार आणि अथर्ववेदाच्या पन्नास शाखा आहेत. प्रत्येक शाखेचे निदान एक तरी उपनिषद आहेच. जो पुरुष ह्या उपनिषदांपैकी एका मंत्राचा जरी भक्तिपूर्वक पाठ करेल, त्याला मुनिगणांनाही दुर्लभ अशी माझ्या सायुज्य मुक्तिची प्राप्ती होईल.

स मत्सायुज्यपदवीं प्राप्नोति मुनिदुर्लभाम् ।
राम केचिन्मुनिश्रेष्ठा मुक्तिरेकेति चक्षिरे ॥ १५॥
केचित्त्वन्नामभजनात्काश्याम् तारोपदेशतः ।
अन्येतु साङ्ख्ययोगेन भक्तियोगेन चापरे ॥ १६॥
अन्ये वेदान्तवाक्यार्थविचारात्परमर्षयः ।
सालोक्यादिविभागेन चतुर्धा मुक्तिरीरिता ॥ १७॥

हनुमंत पुढे म्हणाले, ' कुणी म्हणतात की मुक्ति ही एकाच प्रकारची असते. कुणी म्हणतात की तुमचे नामस्मरण केल्याने मुक्ति मिळते. असे ऐकले आहे की काशीक्षेत्री मरण पावलेल्यांना भगवान शंकर तारक मंत्राचा उपदेश करतात ज्यायोगें प्राणी मुक्त होतो. काही मुनिंचे म्हणणे आहे की साङ्ख्ययोगाने मुक्ति मिळते तर काही म्हणतात भक्तियोगच मुक्तिचे कारण आहे. आणि काही महर्षींच्या मते वेदवाक्यांचा विचार मनन केल्याने मुक्ति मिळते. कुणाकुणाच्या मते सालोक्य, सायुज्य, सामीप्य व कैवल्यरूप अशा चार प्रकारे मुक्ति मिळूं शकते.

सहोवाच श्रीरामः ।
कैवल्यमुक्तिरेकैव परमार्थिकरूपिणी ।
दुराचाररतो वापि मन्नामभजनात्कपे ॥ १८॥
सालोक्यमुक्तिमाप्नोति न तु लोकान्तरादिकम् ।
काश्याम् तु ब्रह्मनालेऽस्मिन्मृतो मत्तारमाप्नुयात् ॥ १९॥
पुनरावृत्तिरहितां मुक्तिं प्राप्नोति मानवः ।
यत्र कुत्रापि वा काश्यां मरणे स महेश्वरः ॥ २०॥
जन्तोर्दक्षिणकर्णे तु मत्तारम् समुपादिशेत् ।
निर्धूताशेषपापौघो मत्सारूप्यं भजत्ययम् ॥ २१॥
सैव सालोक्यसारूप्यमुक्तिरत्यभिधीयते ।
सदाचाररतो भूत्वा द्विजो नित्यमनन्यधीः ॥ २२॥
मयि सर्वात्मको भावो मत्सामीप्यं भजत्ययम् ।
सैव सालोक्यसारूप्यसामीप्या मुक्तिरिष्यते ॥ २३॥
गुरूपदिष्टमार्गेण ध्यायन्मद्‍गुणमव्ययम् ।
मत्सायुज्यम् द्विजः सम्यग्भजेद्भ्रमरकीटवत् ॥ २४॥
सैव सायुज्यमुक्तिः स्याद्ब्रह्मानन्दकरी शिवा ।
चतुर्विधा तु या मुक्तिर्मदुपासनया भवेत् ॥ २५॥
इयम् कैवल्यमुक्तिस्तु केनोपायेन सिद्ध्यति ।

श्रीराम म्हणाले, कैवल्यमुक्तीच परमार्थस्वरूप होय. ह्याशिवाय भक्तिपूर्वक माझे नामस्मरण केल्यानें दुराचारी मनुष्यालादेखील सालोक्यमुक्ति मिळते. तिथून त्यास अन्य लोकाची गति नसते. काशीक्षेत्रातील ब्रह्मनाल नामक प्रदेशांत ज्याचा मृत्यु होतो त्यांस माझ्या तारक मंत्राची प्राप्ती होते व त्याला जन्ममृत्युच्या फेऱ्यातूंन मुक्ति मिळते. तसेच काशीक्षेत्रांतील कुठल्याही प्रांतात मृत्यु पावल्यास, शंकर भगवान त्या प्राण्याच्या उजव्या कानांत माझ्या तारक मंत्राचा उपदेश करतात ज्यायोगे त्याची सर्व पापें भस्म होऊन तो माझ्या सारूप्य स्थितीला मिळतो. हीच सालोक्य - सारूप्य मुक्ति होय. जेव्हां पुरुष गुरु उपदेश झाल्यावर माझ्या अव्यय व निर्विकार स्वरूपाचे ध्यान करतो तेव्हां तो द्विज भ्रमरकीट सदृश माझे सायुज्य प्राप्त करतो. हीच ती कल्याणकारक ब्रह्मानंद प्राप्त करणारी सायुज्य मुक्ति होय. आतां सायुज्य, सारूप्य, सालोक्य तथा कैवल्य मुक्तिपैकी कैवल्य मुक्ति कोणत्या उपायाने प्राप्त होते ऐक.

माण्डूक्यमेकमेवालं मुमुक्षूणाम् विमुक्तये ॥ २६॥
तथाप्यसिद्धम् चेद्‍ ज्ञानम् दशोपनिषदं पठ ।
ज्ञानम् लब्ध्वा चिरादेव मामकम् धाम यास्यसि ॥ २७॥
तथापि दृढता न चेद्विद्ज्ञानस्याञ्जनासुत ।
द्वात्रिम्शाख्योपनिषदम् समभ्यस्य निवर्तय ॥ २८॥

मुमुक्षूंना फक्त माण्डूक्यौपनिषद मुक्त करण्यास पुरेसे आहे. एव्हढ्याने उपरती न झाल्यास मात्र दहा उपनिषदांचे अध्ययन करणें आवश्यक आहे. ह्या दशौपनिषदांच्या अभ्यासाने माझे तेजोमयी अद्वैतधाम प्राप्त होऊं शकेल. अंजनीकुमार, जर या योगेही ज्ञान परीपक्व न झाल्यास बत्तीस उपनिषदांचा अभ्यास करून संसारबंधनातून मुक्त हो.

विदेहमुक्ताविच्छा चेद्‍ अष्टोत्तरशतं पठ ।
तासाम् क्रम सशान्तिम् च श्रुणु वक्ष्यामि तत्त्वतः ॥ २९॥
ईशकेनकठप्रश्नमुण्डमाण्डूक्यतित्तिरिः ।
ऐतरेयम् च छान्दोग्यं बृहदारण्यकम् तथा ॥ ३०॥
ब्रह्मकैवल्यजाबालश्वेताश्वो हंस आरुणिः ।
गर्भो नारायणो हंसो बिन्दुर्नादशिरः शिखा ॥ ३१॥
मैत्रायणी कौषीतकी बृहज्जाबालतापनी ।
कालाग्निरुद्रमैत्रेयी सुबालक्षुरिमन्त्रिका ॥ ३२॥
सर्वसारम् निरालम्बम् रहस्यम् वज्रसूचिकम् ।
तेजोनादध्यानविद्यायोगतत्त्वात्मबोधकम् ॥ ३३॥
परिव्राट् त्रिशिखी सीता चूडा निर्वाणमण्डलम् ।
दक्षिणा शरभम् स्कन्दं महानारायणाद्वयम् ॥ ३४॥
रहस्यम् रामतपनम् वासुदेवम् च मुद्गलम् ।
शाण्डिल्यं पैङ्गलं भिक्षुमहच्छारीरकम् शिखा ॥ ३५॥
तुरीयातीतसंन्यासपरिव्राजाक्षमालिका ।
अव्यक्तैकाक्षरं पूर्णा सूर्याक्ष्यध्यात्मकुण्डिका ॥ ३६॥
सावित्र्यात्मा पाशुपतं परं ब्रह्मावधूतकम् ।
त्रिपुरातपनम् देवीत्रिपुरा कठभावना ।
हृदयम् कुण्डली भस्म रुद्राक्षगणदर्शनम् ॥ ३७॥
तारसारमहावाक्य पञ्चब्रह्माग्निहोत्रकम् ।
गोपालतपनम् कृष्णम् याज्ञवल्क्यम् वराहकम् ॥ ३८॥
शाट्यायनी हयग्रीवम् दत्तात्रेयम् च गारुडम् ।
कलिजाबालिसौभाग्यरहस्यऋचमुक्तिका ॥ ३९॥

जर विदेहमुक्तीची (शरीर सोडल्यावर) इच्छा असल्यास एकशे आठ उपनिषदांचे पठण कर. त्यांची नांवे, क्रम व प्रत्येकच्या शान्तीपाठाचे वर्णन करतो, ऐक. [टीप : उपनिषदांत जरी १०८ म्हटले आहे तरी नृसिंहतापनि-रामतापनि-गोपालतापनि ह्या तिघांचे पूर्व व उत्तर असे प्रत्येकी दोन घेतल्याकारणानें एकूण संख्या ११२ झालेली आहे ]

(१)ईश (२)केन (३)कठ (४) प्रश्न (५)मुण्डक (६)माण्डूक्य (७)तैत्तिरिय (८)ऐतरेय (९)छान्दोग्य (१०)बृहदारण्यक (११)ब्रह्मबिन्दू (१२)कैवल्य (१३)जाबाल (१४)श्वेताश्वतार (१५)हंस (१६)आरुणिः (१७)गर्भो (१८)नारायणो (१९)महानारायणो (२०)परमहंसो (२१)ब्रह्म (२२)अमृतनाद (२३)अथर्वशिरः (२४)अथर्वशिखा (२५)मैत्रायणी (२६)कौषीतकी (२७)बृहज्जाबाल (२८)नृसिंहपूर्वतापनी (२९)नृसिंहोत्तरतापनी (३०)कालाग्निरुद्र (३१)मैत्रेयी (३२)सुबाल (३३)क्षुरिक (३४)मन्त्रिका (३५)सर्वसार (३६)निरालम्ब (३७)शुकरहस्य (३८)वज्रसूचिक (३९)तेजोबिन्दु (४०)नादद्बिन्दु (४१)ध्यानबिन्दु (४२)ब्रह्मविद्या (४३)योगतत्त्व (४४)आत्मबोध (४५)नारदपरिव्राजक (४६)त्रिशिखीब्राह्मण (४७)सीता (४८)योगचूडामणी (४९)निर्वाण (५०)मण्डलब्रह्मण (५१)दक्षिणामुर्ति (५२)शरभो (५३)स्कन्द (५४)त्रिपाद्विभूतिमहानारायण (५५)अद्वयतारक (५६)रामरहस्य (५७)रामपूर्वतापनि (५८) रामोत्तरतापनि (५९)वासुदेव (६०)मुद्गल (६१)शाण्डिल्य (६२)पैङ्गल (६३)भिक्षुक (६४)महा (६५)शारीरक (६६)योगशिखा (६७)तुरीयातीत (६८)संन्यास (६९)परमहंसपरिव्राजक (७०)अक्षमाला (७१)अव्यक्त (७२)एकाक्षर (७३)अन्नपूर्णा (७४)सूर्यो (७५)आक्ष्यु (७६)अध्यात्म (७७)कुण्डिका (७८)सावित्री (७९)आत्मा (८०)पाशुपतब्रह्म (८१)परब्रह्म (८२)अवधूत (८३)त्रिपुरातपनि (८४)देवी (८५)त्रिपुरा (८६)कठरुद्र (८७)भावना (८८)रुद्रहृदय (८९)योगकुण्डली (९०)भस्मजाबाल (९१)रुद्राक्षजाबाल (९२)गणपति (९३)जाबालदर्शन (९४)तारासार (९५)महावाक्य (९६)पञ्चब्रह्म (९७)प्राणोग्निहोत्र (९८)गोपालपूर्वतापनि (९९)गोपालोत्तरतापनि (१००)कृष्ण (१०१)याज्ञवल्क्य (१०२)वराहक (१०३)शाट्यायनी (१०४)हयग्रीव (१०५)दत्तात्रेय (१०६)गारुड (१०७)कलिसन्तरण (१०८)जाबालि (१०९)सौभाग्यलक्ष्मी (११०)सरस्वतीराहस्य (१११)बह्वृच (११२)मुक्तिका

एवमष्टोत्तरशतं भावनात्रयनाशनम् ।
ज्ञानवैराग्यदं पुंसाम् वासनात्रयनाशनम् ॥ ४०॥
पूर्वोत्तरेषु विहिततत्तच्छान्तिपुरःसरम् ।
वेदविद्याव्रतस्नातदेशिकस्य मुखात्स्वयम् ॥ ४१॥
गृहीत्वाष्टोत्तरशतम् ये पठन्ति द्विजोत्तमाः ।
प्रारब्धक्षयपर्यन्तम् जीवन्मुक्ता भवन्ति ते ॥ ४२॥
ततः कालवशादेव प्रारब्धे तु क्षयम् गते ।
वैदेहीं मामकीं मुक्तिम् यान्ति नास्त्यत्रसम्शयः ॥ ४३॥

ह्या एकशे आठ उपनिषदांच्या पठणाने अधिदैविक, अधिभौतिक व अध्यात्मिक अशा तिन्ही तापांचे निवारण होते. ह्यांच्या अभ्यासाने ज्ञान व वैराग्याची प्राप्ती होते आणि लोकवासना, शास्त्रवासना आणि देहवासनारूप तिन्ही वासनांचा क्षय होतो. शुचिर्भूत, वेदज्ञ, व्रतपरायण व स्वताः आत्मतत्त्व जाणणार्‍या अशा द्विजश्रेष्ठाकडून जो कोणी ह्या १०८ उपनिषदांचे शांतीपाठासह (शांतीपाठ हा पठणाच्या आधी व नंतर दोन्ही वेळ म्हणायचा असतो ) ग्रहण व श्रवण करेल, तो त्याच्या प्रारब्धकर्माप्रमाणे आयुष्य घालवत असला तरी त्याचे उर्वरीत आयुष्य जीवनमुक्ताप्रमाणेच असते. त्यानंतर यथावकाश त्याचे प्रारब्ध संपुष्टात आल्यावर तो माझ्या विदेहमुक्तीला प्राप्त होतो.

सर्वोपनिषदां मध्ये सारमष्टोत्तरशतम् ।
सकृच्छ्रवणमात्रेण सर्वाघौघनिकृन्तनम् ॥ ४४॥
मयोपदिष्टम् शिष्याय तुभ्यं पवननन्दन ।
इदम् शास्त्रं मयादिष्टम् गुह्यमष्टोत्तरम् शतम् ॥ ४५॥
ज्ञानतोऽज्ञानतो वापि पठतां बन्धमोचकम् ।
राज्यम् देयम् धनम् देयम् याचतः कामपूरणम् ॥ ४६॥
इदमष्टोत्तरशतम् न देयम् यस्य कस्यचित् ।
नास्तिकाय कृतघ्नाय दुराचाररताय वै ॥ ४७॥
मद्भक्तिविमुखायापि शास्त्रगर्तेषु मुह्यते ।
गुरुभक्तिविहीनाय दातव्यम् न कदाचन ॥ ४८॥
सेवापराय शिष्याय हितपुत्राय मारुते ।
मद्भक्ताय सुशीलाय कुलीनाय सुमेधसे ॥ ४९॥
सम्यक् परीक्ष्य दातव्यमेवमष्टोत्तरम् शतम् ।
यः पठेच्छृणुयाद्वापि स मामेति न संशयः । तदेतदृचाभ्युक्तम् ।

ही १०८ उपनिष्दे म्हणजे ( अगणित अशा ) सर्व उपनिषदांचे सार आहे. ह्याच्या एका श्रवणाने सर्व पापें नष्ट होतात. पवनकुमार, तू माझा शिष्य असल्याकारणाने तुला ह्या अत्यंत गोपनीय शास्त्राचे कथन केले. ज्ञान प्राप्त झाल्यावर, अज्ञानाने अथवा कोणत्याही प्रसंगाने ह्या १०८ उपनिषदांचे पठण घडल्यास, संसाररूपी बंधनातून मुक्ति मिळते. तुला जर कोणी धन किंवा राज्याचीही याचना केली, तर तू त्याला तेंही अवश्य दे, पण ही १०८ उपनिषदे मात्र वाटेल त्याला देणे योग्य नाही. जो नास्तिक, दुराचारी, अभक्त, कृतघ्न किंवा नुसती शास्त्रांची चर्चा करणारा असेल, त्याला ही कधीही देऊ नकोस. हे मारुती, सेवेत रत असलेला शिष्य, आज्ञाकारी, भक्तिवान, सुशील आणि सदबुद्धी असलेला अशांना त्यांची नीट परीक्षा करून मगच ही १०८ उपनिष्दे प्रदान कर. मी सांगितल्याप्रमाणे जो कोणी ह्या उपनिषदांचे पठण वा श्रवण करील तो मलाच येऊन मिळतो ह्यांत संशय नाही. हीच गोष्ट ऋचेद्वारा सांगितली गेली आहे.

विद्या ह वै ब्राह्मणमाजगाम गोपाय मा शेवधिष्टी अहमस्मि ।
असूयकायानृजवे शठाय मा मा ब्रूया वीर्यवती तथा स्याम् ।
यमेव विद्याश्रुतमप्रमत्तं मेधाविनं ब्रह्मचर्योपपन्नम् ।
तस्मा इमामुपसन्नाय सम्यक् परीक्ष्य दद्याद्वैष्णवीमात्मनिष्ठाम् ॥ १॥ इति ॥

वेद-उपनिषदांतील 'विद्या' एकदा ब्राह्मणाकडे गेली आणि म्हणाली, " माझे रक्षण करा. मी तुमचा ठेवा आहे. लक्षात असू दे की मला निंदक, मिथ्याचारी व दुष्ट लोकांना कधीही ऐकवू नये, तरच मी तेजोमय व सामर्थ्यवान राहूं शकेन आणि सुफळ होईन. " जेव्हां गुरूला कोणी शास्त्राभ्यास करणारा, अप्रमत्त, बुद्धिमान आणि ब्रह्मचर्याचे पालन करणारा, असा भेटला, तर त्या गुरूनें त्याची कसून परिक्षा घेऊनच, तो योग्य अधिकारी आहे ह्याची खात्री झाल्यावर, त्याला ह्या आत्मविषयक वैष्णवी विद्येचे दान करावे.

अथ हैनम् श्रीरामचन्द्रं मारुतिः पप्रच्छ
ऋग्वेदादिविभागेन पृथक् शान्तिमनुब्रूहीति ।

स होवाच श्रीरामः ।

ऐतरेयकौषीतकीनादबिन्द्वात्मप्रबोधनिर्वाणमुद्‍गल
आक्षमालिकात्रिपुरासौभाग्यबह्वृचानांऋग्वेदगतानाम्
दशसंख्याकानामुपनिषदाम् वाङ्मे मनसि इति शान्तिः ॥ १॥
ईशावास्यबृहदारण्यजाबालहम्सपरमहम्ससुबाल
मन्त्रिकानिरालम्बत्रिशिखीब्राह्मण मण्डलब्राह्मण
अद्वयतारक पैङ्गलभिक्षुतुरीयातीताध्यात्मतारसार
याज्ञवल्क्य शाट्यायनी मुक्तिकानाम् शुक्लयजुर्वेदगतानां
एकोनविंशति संख्याकानामुपनिषदां पूर्णमद इति शान्तिः ॥ २॥
कठवल्लीतैत्तिरीयकब्रह्मकैवल्यश्वेताश्वतरगर्भ नारायणामृतबिन्द्वमृतनाद कालाग्निरुद्रक्षुरिका
सर्वसारशुकरहस्य तेजोबिन्दुध्यानबिन्दुब्रह्मविद्या योगतत्त्वदक्षिणामूर्तिस्कन्दशारीरक योगशिखा
एकाक्षर अक्ष्यवधूतकठरुद्रहृदय योगकुण्डलिनीपञ्चब्रह्म प्राणाग्निहोत्रवराहकलिसन्तरण
सरस्वतीरहस्यानाम् कृष्णयजुर्वेदगतानाम् द्वात्रिंशत्संख्याकानमुपनिषदाम् सह नाववतु इति शान्तिः ॥ ३॥
केनच्हान्दोग्यारुणिमैत्रायणिमैत्रेयीवज्रसूचिकायोगचूडामणि वासुदेवमहत्संन्यासाव्यक्तकुण्डिका सावित्री
रुद्राक्षजाबालदर्शन जाबालीनाम् सामवेदगतानाम् षोडशसंख्याकानाम् उपनिषदानामाप्यायन्त्विति शान्तिः ॥ ४॥
प्रश्नमुण्डकमाण्डुक्याथर्वशिरोऽथर्वशिखाबृहज्जाबाल नृसिंहतापनीनारदपरिव्राजकसीताशरभमहानारायण रामरहस्य रामतापनीशाण्डिल्यपरमहंसपरिव्राजक अन्नपूर्णा सूर्यात्मपाशुपतपरब्रह्मत्रिपुरातपनदेवीभावना ब्रह्मजाबालगणपति महावाक्य गोपालतपनकृष्णहयग्रीव दत्तात्रेयगारुडानामथर्ववेदगतानामेकत्रिम्शत्संख्याकानाम् उपनिषदां भद्रम् कर्णेभिरिति शान्तिः ॥ ५॥
मुमुक्षवः पुरुषाः साधनचतुष्टयसंपन्नाः श्रद्धावन्तः सुकुलभवम् श्रोत्रियम् शास्त्रवात्सल्य गुणवन्तमकुटिलम् सर्वभूतहितेरतम् दयासमुद्रम् सद्गुरुम् विधिवदुपसम्गम्योपहारपाणयोऽष्टोत्तरशतोपनिषदम् विधिवदधीत्य श्रवणमनननिदिध्यासनानि नैरन्तर्येण कृत्वा प्रारब्धक्षयाद्देहत्रयभम्गं प्राप्योपाधिविनिर्मुक्त घटाकाशवत्परिपूर्णता विदेहमुक्तिः । सैव कैवल्यमुक्तिरिति । अत एव ब्रह्मलोकस्था अपि ब्रह्ममुखाद्वेदान्तश्रवणादि कृत्वा तेन सह कैवल्यम् लभन्ते । अतः सर्वेषाम् कैवल्यमुक्तिर्ज्ञानमात्रेणोक्ता । न कर्मसांख्ययोगोपासनादिभिरित्युपनिषत् ॥
इति प्रथमोऽध्यायः ॥ १॥

तथा हैनम् श्रीरामचन्द्रं मारुतिः पप्रच्छ । केयम् वा तत्सिद्धिः सिद्ध्या वा किं प्रयोजनमिति । सहोवाच श्रीरामः । पुरुषस्य कर्तृत्व भोक्तृत्व सुखदुःखादि लक्षणश्चित्तधर्मः क्लेशरूपत्वाद्बन्धो भवति । तन्निरोधनम् जीवन्मुक्तिः । उपाधिविनिर्मुक्त घटाकाशवत् प्रारब्ध क्षयाद्विदेहमुक्तिः । जीवन्मुक्ति विदेहमुक्त्योरष्टोत्तरशतोपनिषदः प्रमाणम् । कर्तृत्वादिदुःखनिवृत्तिद्वारा नित्यानन्दावाप्तिः प्रयोजनं भवति । तत्पुरुषप्रयत्‍नसाध्यं भवति । यथा पुत्रकामेष्टिना पुत्रम् वाणिज्यादिना वित्तम् ज्योतिष्टोमेन स्वर्गम् तथा पुरुषप्रयत्‍नसाध्य वेदान्त श्रवणादिजनितसमाधिना जीवन्मुक्त्यादिलाभो भवति । सर्ववासनाक्षयात्तल्लाभः । अत्र श्लोका भवन्ति ॥ उच्छास्त्रम् शास्त्रितम् चेति पौरुषम् द्विविधं मतम् । अत्रोच्छस्त्रमनर्थाय परमार्थाय शास्त्रितम् ॥ १॥

लोकवासनया जन्तोः शास्त्रवासनयापि च ।
देहवासनया ज्ञानम् यथावन्नैव जायते ॥ २॥
द्विविधा वासनाव्यूहः शुभश्चैवाशुभश्च तौ ।
वासनौघेन शुद्धेन तत्र चेदनुनीयसे ॥ ३॥
तत्क्रमेणाशु तेनैव मामकं पदमाप्नुहि ।
अथ चेदशुभो भावस्त्वाम् योजयति सम्कटे ॥ ४॥
प्राक्तनस्तदसौ यत्‍नाज्जेतव्यो भवता कपे ।
शुभाशुभाभ्यां मार्गाभ्याम् वहन्ती वासनासरित् ॥ ५॥
पौरुषेण प्रयत्‍नेन योजनीया शुभे पथि ।
अशुभेषु समाविष्टम् शुभेष्वेवावतारयेत् ॥ ६॥
अशुभाच्चालितम् याति शुभम् तस्मादपीतरत् ।
पौरुषेण प्रयत्‍नेन लालयेच्चित्तबालकम् ॥७॥
द्रागभ्यासवशाद्याति यदा ते वासनोदयम् ।
तदाभ्यासस्य साफल्यम् विद्धि त्वममरिमर्दन ॥ ८॥
सन्दिग्धायामपि भृशम् शुभामेव समाचर ।
शुभायाम् वासनावृद्धौ न दोषाय मरुत्सुत ॥ ९॥
वासनाक्षयविज्ञानमनोनाशा महामते ।
समकालम् चिराभ्यस्ता भवन्ति फलदा मताः ॥ १०॥
त्रय एवम् समम् यावन्नाभ्यस्ताश्च पुनः पुनः ।
तावन्न पदसंप्राप्तिर्भवत्यपि समाशतैः ॥ ११॥
एकैकशो निषेव्यन्ते यद्येते चिरमप्यलम् ।
तन्न सिद्धिं प्रयच्छन्ति मन्त्राः सम्कीर्तिता इव ॥ १२॥
त्रिभिरेतैश्चिराभ्यस्तैर्हृदयग्रन्थयो दृढाः ।
निःशङ्कमेव त्रुठ्यन्ति बिसच्छेदाद्गुणा इव ॥ १३॥
जन्मान्तशताभ्यस्ता मिथ्या सम्सारवासना ।
सा चिराभ्यासयोगेन विना न क्षीयते क्वचित् ॥ १४॥
तस्मात्स्ॐय प्रयत्‍नेन पौरुषेण विवेकिना ।
भोगेच्छाम् दूरतस्त्यक्त्वा त्रयमेव समाश्रय ॥ १५॥
तस्माद्वासनया युक्तं मनो बद्धम् विदुर्बुधाः ।
सम्यग्वासनया त्यक्तं मुक्तमित्यभिधीयते ।
मनोनिर्वासनीभावमाचराशु महाकपे ॥ १६॥
सम्यगालोचनात्सत्याद्वासना प्रविलीयते ।
वासनाविलये चेतः शममायाति दीपवत् ॥ १७॥
वासनाम् संपरित्यज्य मयि चिन्मात्र विग्रहे ।
यस्तिष्ठति गतो व्यग्रः सोऽहम् सच्चित्सुखात्मकः ॥ १८॥
समाधिमथ कार्याणि मा करोतु करोतु वा ।
हृदयेनात्तसर्वेहो मुक्त एवोत्तमाशयः ॥ १९॥
नैष्कर्म्येण न तस्यार्थस्तस्यार्थोऽस्ति न कर्मभिः ।
न ससाधनजाप्याभ्याम् यस्य निर्वासनं मनः ॥ २०॥
सम्त्यक्तवासनान्मौनादृते नास्त्युत्तमं पदम् ॥ २१॥
वासनाहीनमप्येतच्चक्षुरादीन्द्रियम् स्वतः ।
प्रवर्तते बहिः स्वाऽर्थे वासनामात्रकारणम् ॥ २२॥
अयत्‍नोपनतेष्वक्षि दृग्द्रव्येषु यथा पुनः ।
नीरागमेव पतति तद्वत्कार्येषु धीरधीः ॥ २३॥
भावसम्वित्प्रकटितामनुरूपा च मारुते ।
चित्तस्योत्पत्युपरमा वासनां मुनयो विदुः ॥ २४॥
दृढाभ्यस्तपदार्थैकभावनादतिचञ्चलम् ।
चित्तम् सम्जायते जन्मजरामरणकारणम् ॥ २५॥
वासनावशतः प्राणस्पन्दस्तेन च वासना ।
क्रियते चित्तबीजस्य तेन बीजाङ्कुरक्रमः ॥ २६॥
द्वे बीजे चित्तवृक्षस्य प्राणस्पन्दनवासने ।
एकस्मिम्श्च तयोः क्षीणे क्षिप्रम् द्वे अपि नश्यतः ॥ २७॥
असङ्गव्यवहारत्वाद्भवभावनवर्जनात् ।
शरीरनाशदर्शित्वाद्वासना न प्रवर्तते ।
वासनासंपरित्यागाच्चितम् गच्छत्यचित्तताम् ॥ २८॥
अवासनत्वात्सततम् यदा न मनुते मनः ।
अमनस्ता तदोदेति परमोपशमप्रदा ॥ २९॥
अव्युत्पन्नमना यावद्भवानज्ञाततत्पदः ।
गुरुशास्त्रप्रमाणैस्तु निर्णीतम् तावदाचर ॥ ३०॥
ततः पक्वकषायेण नूनम् विज्ञात वस्तुना ।
शुभोऽप्यसौ त्वया त्याज्यो वासनौघो निराधिना ॥ ३१॥
द्विविधचित्तनाशोऽस्ति सरूपोऽरूप एव च ।
जीवन्मुक्तः सरूपः स्यादरूपो देहमुक्तिगः ॥ ३२॥
अस्य नाशमिदानीम् त्वं पावने श्रुणु सादरम् ।३३॥
चित्तानाशाभिधानम् हि यदा ते विद्यते पुनः ।
मैत्र्यादिभिर्गुणैर्युक्तम् शान्तिमेति न सम्शयः ।
भूयोजन्मविनिर्मुक्तम् जीवन्मुक्तस्य तन्मनः ॥ ३४॥
सरूपोऽसौ मनोनाशो जीवन्मुक्तस्य विद्यते ।
अरूपस्तु मनोनाशो वैदेही मुक्तिगो भवेत् ॥ ३५॥
सहस्राङ्कुरशाखात्मफलपल्लवशालिनः ॥ ३६॥
अस्य सम्सारवृक्षस्य मनोमूलमिदम् स्थितम् ।
संकल्प एव तन्मन्ये संकल्पोपशमेन तत् ॥ ३७॥
शोषयाशु यथा शोषमेति सम्सारपादपः ।
उपाय एक एवास्ति मनसः स्वस्य निग्रहे ॥ ३८॥
मनसोऽभ्युदयो नाशो मनोनाशो महोदयः ।
ज्ञमनो नाशमभ्येति मनो ज्ञस्य हि शृङ्खला ॥ ३९॥
तावन्निशीव वेताला वल्गन्ति हृदि वासनाः ।
एकतत्त्वदृढाभ्यासाद्यावन्न विजितं मनः ॥ ४०॥
प्रक्षीणचित्तदर्पस्य निगृहीतेन्द्रियद्विषः ।
पद्मिन्य इव हेमन्ते क्षीयन्ते भोगवासनाः ॥ ४१॥
हस्तम् हस्तेन संपीड्य दन्तैर्दन्तान्विचूर्ण्य च ।
अङ्गान्यङ्गैः समाक्रम्य जयेदादौ स्वकं मनः ॥ ४२॥
उपविश्योपविश्यैकाम् चिन्तकेन मुहुर्मुहुः ।
न शक्यते मनो जेतुम् विना युक्तिमनिन्दिताम् ॥ ४३॥
अङ्कुशेन विना मत्तो यथा दुष्टमतङ्गजः ।
अध्यात्मविद्याधिगमः साधुसम्गतिरेव च ॥ ४४॥
वासनासंपरित्यागः प्राणस्पन्दनिरोधनम् ।
एतास्ता युक्तयः पुष्टाः सन्ति चित्तजये किल ॥ ४५॥
सतीषु युक्तिष्वेतासु हठान्नियमन्ति ये ।
चेतसो दीपमुत्सृज्य विचिन्वन्ति तमोऽञ्जनैः ॥ ४६॥
विमूढाः कर्तुमुद्युक्ता ये हठाच्चेतसो जयम् ।
ते निबध्नन्ति नागेन्द्रमुन्मत्तं बिसतन्तुभिः ॥ ४७॥
द्वे बीजे चित्तवृक्षस्य वृत्तिव्रततिधारणः ।
एकं प्राणपरिस्पन्दो द्वितीयम् दृढभावना ॥ ४८॥
सा हि सर्वगता सम्वित्प्राणास्पन्देन चाल्यते ।
चित्तैकाग्र्याद्यतो ज्ञानमुक्तम् समुपजायते ॥ ४९॥
तत्साधनमथो ध्यानम् यथावदुपदिश्यते ।
विनाप्यविकृतिम् कृत्स्नाम् संभवव्यत्ययक्रमात् ।
यशोऽरिष्टम् च चिन्मात्रम् चिदानन्दम् विचिन्तय ॥ ५०॥
अपानेऽस्तम्गते प्राणो यावन्नाभ्युदितो हृदि ।
तावत्सा कुंभकावस्था योगिभिर्यानुभूयते ॥ ५१॥
बहिरस्तम्गते प्राणे यावन्नापान उद्गतः ।
तावत्पूर्णाम् समावस्थां बहिष्ठम् कुम्भकम् विदुः ॥ ५२॥
ब्रह्माकारमनोवृत्तिप्रवाहोऽहम्कृतम् विना ।
संप्रज्ञातसमाधिः स्याद्ध्यानाभ्यासप्रकर्षतः ॥ ५३॥
प्रशान्तवृत्तिकम् चित्तम् परमानन्ददायकम् ।
असंप्रज्ञातनामायम् समाधिर्योगिनां प्रियः ॥ ५४॥
प्रभाशून्यं मनःशून्यं बुद्धिशून्यम् चिदात्मकम् ।
अतद्व्यावृत्तिरूपोऽसौ समाधिर्मुनिभावितः ॥ ५५॥
ऊर्ध्वपूर्णमधःपूर्णं मध्यपूर्णम् शिवात्मकम् ।
साक्षाद्विधिमुखो ह्येष समाधिः पारमार्थिकः ॥ ५६॥
दृढभावनया त्यक्तपूर्वापरविचारणम् ।
यदादानम् पदार्थस्य वासना सा प्रकीर्तिता ॥ ५७॥
भावितम् तीव्रसम्वेगादात्मना यत्तदेव सः ।
भवत्याशु कपिश्रेष्ठ विगतेतरवासनः ॥ ५८॥
तादृग्रूपो हि पुरुषो वासनाविवशीकृतः ।
संपश्यति यदैवैतत्सद्वस्त्विति विमुह्यति ॥ ५९॥
वासनावेगवैचित्र्यात्स्वरूपम् न जहाति तत् ।
भ्रान्तं पश्यति दुर्दृष्टिः सर्वं मदवशादिव ॥ ६०॥
वासना द्विविधा प्रोक्ता शुद्धा च मलिना तथा ।
मलिना जन्महेतुः स्याच्छुद्धा जन्मविनाशिनी ॥ ६१॥
अज्ञानसुघनाकारा घनाहम्कारशालिनी ।
पुनर्जन्मकरी प्रोक्ता मलिना वासना बुधैः ।
पुनर्जन्माङ्कुरम् त्यक्त्वा स्थितिः संभृष्टबीजवत् ॥ ६२॥
बहुशास्त्रकथाकन्थारोमन्थेन वृथैव किम् ।
अन्वेष्टव्यं प्रयत्‍नेन मारुते ज्योतिरान्तरम् ॥ ६३॥
दर्शनादर्शने हित्वा स्वयम् केवलरूपतः ।
य आस्ते कपिशार्दूल ब्रह्म स ब्रह्मवित्स्वयम् ॥ ६४॥
अधीत्य चतुरो वेदान्सर्वशास्त्राण्यनेकशः ।
ब्रह्मतत्त्वम् न जानाति दर्वी पाकरसम् यथा ॥ ६५॥
स्वदेहाशुचिगन्धेन न विरज्येत यः पुमान् ।
विरागकारणम् तस्य किमन्यदुपदिश्यते ॥ ६६॥
अत्यन्तमलिनो देहो देही चात्यन्तनिर्मलः ।
उभयोरन्तरम् ज्ञात्वा कस्य शौचम् विधीयते ॥ ६७॥
बद्धो हि वासनाबद्धो मोक्षः स्याद्वासनाक्षयः ।
वासनाम् संपरित्यज्य मोक्षार्थित्वमपि त्यज ॥ ६८॥
मानसीर्वासनाः पूर्वम् त्यक्त्वा विषयवासनाः ।
मैत्र्यादिवासनानाम्नीर्गृहाणामलवासनाः ॥ ६९॥
ता अप्यतः परित्यज्य ताभिर्व्यवहरन्नपि ।
अन्तःशान्तः समस्नेहो भव चिन्मात्रवासनः ॥ ७०॥
तामप्यथ परित्यज्य मनोबुद्धिसमन्विताम् ।
शेषस्थिरसमाधानो मयि त्वं भव मारुते ॥ ७१॥
अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययम्
तथाऽरसम् नित्यमगन्धवच्च यत् ।
अनामगोत्रं मम रूपमीदृशं
भजस्व नित्यं पवनात्मजार्तिहन् ॥ ७२॥
दृशिस्वरूपम् गगनोपमं परं
सकृद्विभातम् त्वजमेकमक्षरम् ।
अलेपकम् सर्वगतम् यदद्वयं
तदेव चाहम् सकलम् विमुक्तऒं ॥ ७३॥
दृशिस्तु शुद्धोऽहमविक्रियात्मको
न मेऽस्ति कश्चिद्विषयः स्वभावतः ।
पुरस्तिरश्चोर्ध्वमधश्च सर्वतः
सुपूर्णभूमाहमितीह भावय ॥ ७४॥
अजोऽमरश्चैव तथाजरोऽमृतः
स्वयंप्रभः सर्वगतोऽहमव्ययः ।
न कारणम् कार्यमतीत्य निर्मलः
सदैव तृप्तोऽहमितीह भावय ॥ ७५॥
जीवन्मुक्तपदम् त्यक्त्वा स्वदेहे कालसात्कृते ।
विशत्यदेहमुक्तत्वं पवनोऽस्पन्दतामिव ॥ ७६॥
तदेतदृचाभ्युक्तम् ॥
तद्विष्णोः परमं पदम् सदा पश्यन्ति सूरयः । दिवीव चक्षुराततम् ॥
तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवाम्सः समिन्धते । विष्णोर्यत्परमं पदम् ॥
ॐ सत्यमित्युपनिषत् ।
ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते ।
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥
ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ हरिः ॐ तत्सत् ॥

इति मुक्तिकोपनिषत्समाप्ता ॥