श्रीगणेशाय नमः ॥
भस्मासुरहरणा भाललोचना । भार्गववरदा भस्मलेपना ।
भक्तवत्सला भवभयहरणा । भेदातीता भूताधिपते ॥ १ ॥
भवानीवरा भक्ततारका । भोगिभूषणा भूतपालका ।
भाविकरक्षका भवभयहारका । भक्तरक्षका भवशोषणा ॥ २ ॥
त्रितापशमना त्रिदोषहारका । त्रिगुणातीता त्रिपुरांतका ।
त्रिभुवनजनका त्र्यंबका । त्रयीरक्षका त्रिकांडवेद्या ॥ ३ ॥
तुझ्या कृपाबळे समस्त । त्रयोदश अध्यायपर्यंत ।
कथिले शिवलीलामृत । आतां कळसाध्याय चौदावा ॥ ४ ॥
तेराव्या अध्यायी शिवगौरीलग्न । सांगितले स्वामीकार्तिकाचे जनन ।
यावरी शौनकादिकांलागून । सूत सांगे नैमिषारण्यी ॥ ५ ॥
सिंहावलोकने तत्त्वतां । परिसा गजास्यषडास्यांची कथा ।
दोघेही धाकुटे असतां । जगदंबा खेळवी प्रीतीने ॥ ६ ॥
गजतुंडा ओसंगा घेऊन । विश्वजननी देत स्तनपान ।
शुंडा दंडेकरून । दुग्ध ओढीत गजास्य ॥ ७ ॥
अंबेच्या पृष्ठीवरी प्रीती । शुंडा फिरवीत गणपती ।
गुंडेत पय सांठवूनि षण्मुखाप्रती । बोलतसे तेधवां ॥ ८ ॥
म्हणे हें घेईं का अमृत । ब्रह्मादिकां जें अप्राप्त ।
स्कंद बोले क्रोधयुक्त । उच्छिष्ट तुझे न घे मी ॥ ९ ॥
षडानन म्हणे चराचरजननी । लंबनासिक मजलागुनी ।
उच्छिष्ट दुग्ध देतो पाहें लोचनीं । सांग मृडानी कांहीं यातें ॥ १० ॥
शुंडेस धरूनियां खालें । पाडू काय ये वेळे ।
माते याचें नासिक विशाळ आगळे । कां हो ऐसें केलें तुवां ॥ ११ ॥
इंद्र चंद्र मित्र निर्जर । मूर्ति प्रसवलीस मनोहर ।
परी हा लंबनासिक कर्ण थोर । दंत एक बाहेर दिसतसे ॥ १२ ॥
ऐसा कां प्रसवलीस बाळ । ऐकतां हांसे पयःफेनधवल ।
धराधरेंद्रनंदिनी वेल्हाळ । तिसीही हास्य नाटोपे ॥ १३ ॥
स्कंद म्हणे जननी पाहीं । यास उतरीं मज स्तनपान देईं ।
मग जगदंबेनें लवलाहीं । विघ्नेशा खालीं बैसविलें ॥ १४ ॥
षण्मुख आडवा घेवोनी । स्तन जों घाली त्याच्या वदनीं ।
पांचही मुखे आक्रंदोनी । रडों लागली तेधवां ॥ १५ ॥
तें देखोनि गणनाथ । पोट धरोनि गदगदां हांसत ।
म्हणे अंबे तुझा हा कैसा सुत । हांक फोडीत आक्रोशें ॥ १६ ॥
एक स्तन घातला याचे वदनीं । आणिक पांच आणिसी कोठूनी ।
ऐसे ऐकता पिनाकपाणी । काय हांसोनि बोलत ॥ १७ ॥
काय म्हणतो गजवदन । ऐसा को प्रसवलीस नंदन ।
यावरी अपर्णा सुहास्यवदन । प्रतिउत्तर देतसे ॥ १८ ॥
म्हणे हा तुम्हांसारिखा झाला नंदन । तुम्ही पंचमुख हा षण्मुख पूर्ण ।
ऐकता हांसला त्रिनयन । पुत्र पाहोन सुखावे ॥ १९ ॥
यावरी षण्मुख आणि गणपती । लीलाकौतुकें दोघे क्रीडती ।
विनोदें कलह करिती । अंतरीं प्रीति अखंड ॥ २० ॥
दोघेही रडतां ऐकोनी । धावोनि आली जगत्त्रयजननी ।
वक्रतुंडासी हृदयीं धरोनी । म्हणे बाळा काय झालें ॥ २१ ॥
तंव तो म्हणे स्कंदे येवोन । अंबे धरिले माझे कर्ण ।
बोलिला एक कठीण वचन । तुझे नयन सान कां रे ॥ २२ ॥
जगदंबा मग हांसोन । अग्निसंभूताप्रती बोले वचन ।
गजाननासी कठीण भाषण । ऐसे कैसें बोलिलासी ॥ २३ ॥
स्कंद म्हणे तर्जनी उचलोन । येणे मोजिले माझे द्वादश नयन ।
यावरी हैमवती हासोन । एकदंताप्रती बोलत ॥ २४ ॥
म्हणे हे तुवां अनुचित केलें । कुमाराचे नयन कां मोजिले ।
यावरी नागानन बोले । ऐक माते अन्याय याचा ॥ २५ ॥
माझी गुंडा लंबायमान । येणे मोजिली चवंगे घालून ।
अन्याय हा थोर त्रिभुवनाहून । करीं ताडन अंबे यासी ॥ २६ ॥
यावरी स्वामी कार्तिक बोलत । अंबे येणे माझे मोजिले हस्त ।
यावरी करिमुख बोलत । मैनाकभागिनी ऐक पां ॥ २७ ॥
याचा अन्याय एक सांगेन । ऐकतां तूं यासी करिसील ताडण ।
नगात्मजा आणि त्रिलोचन । सावधान होऊन ऐकती ॥ २८ ॥
इभमुख म्हणे भेडसावून । मज बोलिला हा न साहवे वचन ।
तुझे पोट कां थोर पूर्ण । मोदक बह भक्षिले ॥ २९ ॥
ऐसें ऐकता मृडानी । दोघांसी हृदयीं धरी प्रीतीकरूनी ।
दोघांसी प्रिय वस्तु देऊनी । समजाविलें तेधवां ॥ ३० ॥
यावरी मदनांतक पाहें । सिंहासन बैसला आनंदमये ।
जगदंबा मुखाकडे पाहे । हास्य वदन करूनियां ॥ ३१ ॥
यावरी विरूपाक्ष बोलत । कां हो हास्य आले अकस्मात ।
यावरी त्रैलोक्यमाता म्हणत । नवल एक दिसतसे ॥ ३२ ॥
तुमच्या जटामुकुटांत । ललनाकृति काय दिसत ।
तुमची करणी अद्भुत । पद्मजबिडौजा समजेना ॥ ३३ ॥
कैलासपति म्हणे इभगमने । हरिमध्ये मृगशावकनयने ।
मस्तकीं जळ धरिलें वरानने । बिंबाधरे पिकस्वरे ॥ ३४ ॥
यावरी चातुर्यसरोवरमराळी । हेरंबजननी म्हणे कपाळमाळी ।
जळांतरीं स्त्रीचे वदन ये वेळीं । दिसते मज भालनेत्रा ॥ ३५ ॥
यावरी बोले कैलासराज । विद्रमाधरे मुख नव्हे ते वारिज ।
शोभायमान सतेज । टवटवीत दिसतसे ॥ ३६ ॥
यावरी सजलजलदवर्णा । स्कंदमाता म्हणे पंचदशनयना ।
कुरळकेश व्याघ्रचर्मवसना । कृष्णवर्ण दिसताती ॥ ३७ ॥
यावरी बोले पंचवदन । कमळीं मिलिंद घे सुगंध बैसोन ।
नसतेच पुससी छंद घेवोन । रमारमणसहोदरी ॥ ३८ ॥
यावरी बोले भुजंगत्रिवेणी । कमळास भोंवया का खट्वांगपाणी ।
तुमच्या मायेची विचित्र करणी । आम्नायश्रुती नेणती ॥ ३९ ॥
यावरी बोले हिमनगजामात । भृकुट्या नव्हे पाहें त्वरित ।
सलिललहरी तळपत । दृष्टी तरळली तुझी कां हो ॥ ४० ॥
यावरी सकळ प्रमदांची वामिनी । बोले कंबुकंठी कमंडलुस्तनी ।
म्हणे कैरवास नेत्र पिनाकपाणी । कां हो दिसती आकर्ण ते ॥ ४१ ॥
यावरी शफरीध्वजदहन बोलत । कमळाभोंवते नीर बहुत ।
नेत्र नव्हेत मीन तळपत । हंसगमने निरखीं बरे ॥ ४२ ॥
जे अनंतगुणपरिपूर्ण वेल्हाळ । त्रिपुरहरसुंदरी बोले प्रेमळ ।
म्हणे राजीवा स्तनयुगुळ । कमंडलूऐसे दिसती कां ॥ ४३ ॥
यावरी बोले त्रिशूळपाणी । ऐकें वसुधाधरनंदिनी ।
ते स्तन नव्हती दोन्ही । विलोकोनि पाहें बरें ॥ ४४ ॥
गंगा-हदाचे दोन्ही तीरीं । चक्रवाके बैसलीं साजिरीं ।
दुर्गा म्हणे मदनारी । बहुत साहित्य पुरवीतसां ॥ ४५ ॥
एकाचे अनेक करून । दाखविले हे त्रिभुवन ।
तुमचे मौनेंच धरावे चरण । बोलतां अप्रमाण न म्हणावें ॥ ४६ ॥
मग मांडूनियां सारीपाट । खेळती दाक्षायणी नीळकंठ ।
ज्याचे खेळ ऐकतां वरिष्ठ । भक्त होती त्रिजगीं ॥ ४७ ॥
दोघे खेळतां आनंदघन । तों आला कमलोद्भवनंदन ।
ब्रह्मवीणा वाजवून । करी स्तवन अपार ॥ ४८ ॥
मग क्षण एक स्वस्थ होऊनी । खेळ विलोकी नारदमुनी ।
म्हणे पण केल्यावांचुनी । रंग न ये खेळातें ॥ ४९ ॥
दोघांसी मानलें तें बहुत । मग पण करूनियां खेळत ।
जिंकील त्यासी एक वस्त । आपुली द्यावी निर्धार हा ॥ ५० ॥
तों प्रथम डाव तेच क्षणीं । जिंकिती झाली मेनकानंदिनी ।
व्याघ्रांबर घेतलें हिरोनी । नारदमुनि हांसतसे ॥ ५१ ॥
दुजाही डाव जिंकिता भवानी । घेतले गजचर्म हिरोनी ।
एकामागे एक तेच क्षणीं । दहाही आयुधे घेतलीं ॥ ५२ ॥
जो तो डाव जिंकी भवानी । सर्व भूषणे घेतली हिरोनी ।
शेवटीं कौपीनही सांडोनी । शंकर झाला दिगंबर ॥ ५३ ॥
सुरभीपुत्र जिंकिला । तोही देवीने आपुला केला ।
नारद गदगदां हाँसिन्नला । काय बोलिला शिवासी ॥ ५४ ॥
म्हणे स्त्रीने जिंकिले पण करून । गेला तुझा महिमा पूर्ण ।
सृष्टी अवघी मायाधीन । तू निर्गुण निर्विकार ॥ ५५ ॥
चराचर आहे मायाधीन । तुज इणे दिधलें सगुणपण ।
येरवीं तूं अव्यक्त पूर्ण । तुज कोण पुसत होतें ॥ ५६ ॥
एवं तूं मायाधीन झालासी पूर्ण । आतां भक्तांसी कैसे दाविसी वदन ।
ऐसें ऐकतां भाललोचन । गेला रुसून घोर बना ॥ ५७ ॥
इतुकें कृत्य करून गेला तेथून ब्रह्मनंदन । शंकरे सर्वसंग टाकून ।
निरंजनी वास केला ॥ ५८ ॥
शोधितां न पडे कोणासी ठायीं । योगी ध्याती सर्वदा हृदयीं ।
न कळे मूळाग्र कोठे कांहीं । जाति कुळ नसेचि ॥ ५९ ॥
नामरूपगुणातीत । गोत्रवर्ण आश्रमविरहित ।
चहूं देहांसी अतीत । कोणा अंत न कळेचि ॥ ६० ॥
असो जगदंबा सख्या घेऊनियां । बनासी चालिली शोधावया ।
गिरीकंदरीं मठ गुहा शोधूनियां । भागली बहुत जगदंबा ॥ ६१ ॥
सर्वही तीर्थे शोधिलीं सवेग । बहुतांसी पुसिला त्याचा मार्ग ।
जो शोधितां अष्टांगयोग । योगियां ठायीं पडेना ॥ ६२ ॥
पंचाग्निसाधन धूम्रपान । जटाधारी नग्न मौन ।
एकीं सदा झांकिले नयन । एक गगन विलोकिती ॥ ६३ ॥
एक उभेचि निरंतर । घेती वायूचा आहार ।
त्यांसही पुसतां श्रीशंकर । कोठे आहे न बोलती ॥ ६४ ॥
एक करिती सदा यज्ञ । एक करिती हिंसा बलिदान ।
परी तेही धुरे डोळे भरून । कष्टी होती सर्वदा ॥ ६५ ॥
एक चौसष्ट कळा दाविती । एका चौदा विद्या मिरविती ।
एक वादविवाद निगुती । करितां बहुत भागले ॥ ६६ ॥
एक सांगती पुराण । एक नाचती उड्या घेऊन ।
लोकांस सांगती उपदेशज्ञान । परी उमारमण दुरावला ॥ ६७ ॥
एक नाशिती कुशे मृत्तिका उदक । म्हणती आम्ही इतुकेनि पावन देख ।
त्यांसही पुसतां कैलासनायक । न पडे ठायीं तत्त्वतां ॥ ६८ ॥
जे आदिमाया विश्वजननी । अनंतशक्तींची स्वामिनी ।
ते श्रमली नाना साधनीं । इतरांची कहाणी काय तेथे ॥ ६९ ॥
ठायीं पडावया शिवस्वरूप । क्षीराब्धिजापती करी तप ।
मघवा द्रुहिण करिली साक्षेप । निशिदिनीं याचलागीं ॥ ७० ॥
ऋग्वेद स्थापित कर्म । यजुर्वेद बोले ज्ञान निःसीम ।
उपासनामार्ग उत्तम । अथर्वण स्थापितसे ॥ ७१ ॥
सामवेद सांगे गायन । न्यायशास्त्री भेद गहन ।
म्हणती ईश्वर समर्थ जीव सान । त्याचे पद न पावती ते ॥ ७२ ॥
मीमांसक स्थापिती कर्ममार्ग । सांख्य प्रकृति-पुरुषविभाग ।
पातंजली सांगती योग । शब्दविभाग व्याकरणी ॥ ७३ ॥
सर्व निरसूनि उरलें उत्तम । वेदांती म्हणती तेंचि ब्रह्म ।
तो शिव ब्रह्मानंद परम । वेदशास्त्रां अगम्य जो ॥ ४ ॥
त्या शिवाचे नाम घेवोनी । जगदंबा बाहे घोर वनीं ।
सकळ अभिमान टाकूनी । वल्लभा मी शरण तूतें ॥ ७५ ॥
सकळ तत्त्वे शोधितां साचार । शेवटीं होय साक्षात्कार ।
तैसा हिमाचळीं त्रिपुरहर । विलोकिला जगदंबेनें ॥ ७६ ॥
तो स्वात्मसुखी झाला तल्लीन । झांकिले असती पंचदश नयन ।
देवी म्हणे श्वशुरगृही येऊन । रहिवास केला असे ॥ ७७ ॥
अपर्णा मनीं विचारी । याच रूपें जवळी जाऊ जरी ।
तरी मजवरी ये अवसरीं । क्रोधायमान होईल ॥ ७८ ॥
मग भिल्लीचा वेष धरून । मयूरपिच्छांचे केले वसन ।
अनुपम वेष धरून । मुरहरभगिनी चालिली ॥ ७९ ॥
अनंत कमळभवांडमाळा । त्रिभुवनसुंदरी गुंफी हेळा ।
तिने स्मरहर मोहिला । नृत्यगायनेकरूनियां ॥ ८० ॥
अनंत शक्ती भोंवत्या विराजती । विमानीं अष्टनायिका तन्मय होती ।
किन्नर गंधर्व आश्चर्य करिती । गायनरीती ऐकूनियां ॥ ८१ ॥
वैरभाव वनचरें विसरती । आहार त्यजिला तन्मय होती ।
नद्यांचे जलप्रवाह खंटती । पक्षी विसरती देहभाव ॥ ८२ ॥
निश्चळ झाला पवन । विधुकुरंग गेला वेधोन ।
कुंभिनीभार सांडोन । फणिपति वरी येऊ पाहे ॥ ८३ ॥
आंगींचा सुटला दिव्य आमोद । देव पाहती होवोनि षट्पद ।
नृत्य करितां भाव विविध । दावी नाना प्रकारांचे ॥ ८४ ॥
शीतलत्व दाहकत्व सांडून । वाटे ताटंक झाले विधुचंडकिरण ।
देवललना म्हणती ओवाळून । इजवरून जावें समस्तीं ॥ ८५ ॥
आदिजननीचे अपार लाघव । नेणती शक्रादि कमलोद्भव ।
दिव्य हिरेखाणींचे वैभव । दंततेजें झांकिलें ॥ ८६ ॥
दंतपंक्तींचा झळकतां रंग । खडे ते हिरे होती सुरंग ।
तनूचा सुगंध अभंग । नभ भेदुनी वरी जाय ॥ ८७ ॥
पदमुद्रा जेथे उमटत । सुवास कमळे तेथे उगवत ।
जेथींच्या परागास वेधोनि वसंत । प्रदक्षिणा करी प्रीतीनें ॥ ८८ ॥
अनंतविद्युल्लताकछोळ । तैसें स्वरूपतेज निर्मळ ।
नेत्र उघडोनि जाश्वनीळ । पाहता झाला तेधवां ॥ ८९ ॥
पायीं पैंजण नूपुरें रुणझुणती । त्यांत क्षुद्रघंटा रसाळ गर्जती ।
करींचीं कंकणे झणत्कारती । नृत्यगतीसरसींच ॥ ९० ॥
भूलताचाप चढवूनी । कामशत्रु विधिला नयनकटाक्षबाणीं ।
मनकुरंग पाडिला धरणीं । सुरवरा करणी न कळेचि ॥ ९१ ॥
दिव्य स्वरूप विलोकिता पूर्ण । पंचबाणे व्यापिला पंचवदन ।
तप ध्यान विसरून । वृत्तांत पुसे तियेतें ॥ ९२ ॥
म्हणे तू नारी कोठील कोण । कामानळ शांतवीं वर्षोनि घन ।
तुझे स्वरूप लावण्य । त्रिभुवनीं ऐसें दुजें नाही ॥ ९३ ॥
तुझा वदनइंदु विलोकून । चकोर झाले माझे नयन ।
आतां वरीं मजलागून । तुजआधीन मी झालों ॥ ९४ ॥
यावरी बोले भिलिणी । उमेऐसी ललना टाकूनी ।
कां बैसलासी घोर वनीं । कैलासभुवन त्यजोनियां ॥ ९५ ॥
मी तों परनारी निश्चित । न वरीं न घडे कदा सुरत ।
तुवां मन जिंकिलें नाहीं यथार्थ । तरी तपस्वी कैसा तूं ॥ ९६ ॥
यावरी बोले पिनाकपाणी । मी दुर्गेवरी आलों रुसोनी ।
तिचे मुख न पाहे परतोनी । नाम स्वप्नीं न घेचि ॥ ९७ ॥
यावरी भिल्लीण बोलत । पति माझा रागिष्ट अत्यंत ।
हे त्रिभुवन जाळील क्षणांत । अणुमात्र गोष्ट कळतांचि ॥ ९८ ॥
यावरी बोले जगन्नाथ । ती बहुकाळाची कठीण अत्यंत ।
दक्षयागीं उडि घालित । क्रोध अद्भुत तियेचा ॥ २९ ॥
पुढे गेली पर्वताचे पोटीं । मागुती तिसी वरीं मी धूर्जटी ।
परी ती कौटाळीण मोठी । अतिकपटी मी जाणे ॥ १०० ॥
भिल्लीण म्हणे ऐकिलें कानीं । तू कपटी ।
आहेस तिजहूनी । शिरीं ठेविली स्वधुनी । भोळी भवानी अत्यंत ॥ १ ॥
दुर्गेऐसी पट्टराणी । टाकूनि कां हिंडसी वनीं ।
परललना देखोनि नयनीं । गळां येवोनि पडों पाहसी ॥ २ ॥
मागुती बोले कैलासनाथ । क्षणांत सृष्टी घडामोड करित ।
शुंभनिशुंभादि दैत्य । युद्ध करूनी मर्दिले तिणें ॥ ३ ॥
ती जरी येथे आली धांवोन । उदंड प्रार्थना केली पूर्ण ।
तरी मी नव जाय परतोन । कैलासासी निश्चयें ॥ ४ ॥
तिसीं मी न करीं संभाषण । तूंचि वरीं मी झालों तुज आधीन ।
जिकडे नेशील तिकडे येईन । वचनाधीन तुझ्या मी ॥ ५ ॥
यावरी बोले गोरटी । भवानी बैसली तुझ्या पाठीं ।
दोन वेळा वरिला धूर्जटी । तिची गति हे केली ॥ ६ ॥
मग माझा पाड काय तुज । केव्हां टाकोनि जासील न कळे मज ।
द्यूतीं पण खेळतां सहज । तुझे त्वांचि हारविलें ॥ ७ ॥
न बोलेचि मदनदहन । भिल्लीणी मागुती करी नृत्यगायन ।
मग उठिला पंचदशनयन । तिसी आलिंगन द्यावया ॥ ८ ॥
अंबा चालिली सत्वर । दीर्घशब्दें बोले त्रिपुरहर ।
मुखशशी दावीं सुंदर । भाक घेईं मैं माझी ॥ ९ ॥
तूं मज माळ घालीं येऊन । मी न जाय तुज टाकून ।
मग जगदंबा बोले हांसोन । यावें भुवना माझिया ॥ ११० ॥
तुमची होईन कामिनी । अवश्य बोले खट्वांगपाणी ।
मदनातक वेधोनी । कैलासासी नेला तेधवा ॥ ११ ॥
सिंहासन बैसवून । षोडशोपचारें केलें पूजन ।
देवीने दृढ धरिले चरण । कंठीं माळ घातली ॥ १२ ॥
देवी आपुलें स्वरूप प्रकट करी । तटस्थ पाहे त्रिपुरारी ।
मग हांसती परस्परीं । एकमेकां पाहोनी ॥ १३ ॥
शिव म्हणे धन्य भवानी । त्वांचि आणिलें मज समजावोनी ।
सूत शौनकादिकांलागोनी । कथा सांगे विचित्र ॥ १४ ॥
करीं वीणा घेवोनि ब्रह्मसुत । शिवाजवळी आला अकस्मात ।
म्हणे हे विश्वंभर विश्वनाथ । तुझे भक्त देखिले बहु ॥ १५ ॥
परी कांतिनगरीं श्रियाळ । धीर गंभीर उदार सुशीळ ।
कीर्तीने भरले दिग्मंडळ । सात्त्विक केवळ क्षमावंत ॥ १६ ॥
तेणें घातलें अन्नसत्र । झालीं वर्षे दहा सहस्र ।
इच्छाभोजन दान पवित्र । अतीतांप्रती देतसे ॥ १७ ॥
अवनी जे अगम्य वस्त । भोजन मागितली अकस्मात ।
प्रयत्ने आणोनि पुरवीत । शिवभक्त थोर तो ॥ १८ ॥
ऐसें नारद सांगतां वर्तमान । त्याच्या गृहाप्रती पंचवदन ।
कुश्चळ अतीतवेष धरून येता झाला ते समयीं ॥ १९ ॥
आंगण उभा ठाकला येऊन । परम कोपी जेवीं दावाग्न ।
दुष्टवचन बोले कठीण । रूपही संपूर्ण कुश्चळची ॥ १२० ॥
म्हणे मज देईं इच्छाभोजन । नातरी जातों सत्त्व घेवोन ।
श्रियाळ चांगुणा येवोन । पाय धरिती सद्भावें ॥ २१ ॥
आणोनि बैसविला आसनीं । त्याची क्रोधवचने सोसूनी ।
षोडशोपचारें पूजा करोनी । कर जोडोनी ठाकती पुढे ॥ २२ ॥
मागा स्वामी इच्छभोजन । येरू म्हणे नरमांस देईं आणोन ।
तूं चोर आणिसी धरून त्याचे मांस न घे मी ॥ २३ ॥
धरूनि माझा उद्देश । विकत आणिसील मनुष्य ।
तें न घे मी निःशेष । सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ २४ ॥
चांगुणा म्हणे कर जोडून । मी आपुलें मांस देतें करीं भोजन ।
श्रियाळ म्हणे मानेल पूर्ण । माझे मांस देतों मी ॥ २५ ॥
येरू म्हणे तुम्ही पवित्र तत्त्वतां । परी सर्व याचकांचे मातापिता ।
तुम्हां दोघांसी भक्षितां । अन्नसत्र खंडेल ॥ २६ ॥
तरी तुमचा एकुलता एक स्नेहाळ । पांच वर्षांचा चिलया बाळ ।
बत्तीस लक्षणी वेल्हाळ । तो मज देईं भोजना ॥ २७ ॥
ऐसें ऐकतां वचन । मायामोहजाळ दूर करून ।
म्हणती अवश्य जा घेऊन । मग सदाशिव बोलत ॥ २८ ॥
मी काय आहे वृक व्याघ्र रीस । भक्षू तव पुत्राचे मांस ।
उबग न मानूनि विशेष । पचवूनि घालीं मज आतां ॥ २९ ॥
मायामोह धरून । कोणी कराल जरी रुदन ।
तरी मी जाईन उठोन । सत्त्व घेवोन तुमचें ॥ १३० ॥
अवश्य म्हणोनि पतिव्रता । उभी ठाकोनि बाहे निजसुता ।
म्हणे बाळा चिलया गुणवंता । खेळावया कोठे गेलासी ॥ ३१ ॥
तुजलागीं खोळंबला अतीत । बाळा माझ्या येई धांवत ।
ऐसे ऐकतां अकस्मात । बाळ आला धांवोनी ॥ ३२ ॥
अतितासी करूनि नमन । मातापित्यांचे धरी चरण ।
माता म्हणे तुझे पिशितदान । अतीत मागतो राजसा ॥ ३३ ॥
बाळ बोले स्नेहेकरून । हा देह म्यां केला शिवार्पण ।
अतीत होता तृप्त पूर्ण । उमारमण संतोषेल ॥ ३४ ॥
ऐसें ऐकतां झडकरी । बाळ घेतला कडियेवरी ।
पाकशाळेभीतरीं । घेवोनि गेली वधावया ॥ ३५ ॥
चिलयासी चुंबन देऊन । हृदयीं धरिला प्रीतींकरून ।
बाळ म्हणे पुढतीं येईन । तुझ्या उदरीं जननीये ॥ ३६ ॥
मायाजाळ सर्व सोडून । मन केले वज्राहृनि कठीण ।
चिलयाचे शिर छेदून । काढिले मांस आंगींचें ॥ ३७ ॥
आपणांसी पुत्र नाही म्हणोनियां । शिरकमळ ठेविलें पाहावया ।
शरीराचा पाक करूनियां । उठवी भोजना अतीतातें ॥ ३८ ॥
अतींद्रियद्रष्टा श्रीशंकर । अनंत ब्रह्मांडाचा समाचार ।
सर्व ठावुक सूत्रधार । कळले शिर ठेविलें तें ॥ ३९ ॥
उठोनि चालिला तात्काळ । धांवती चांगुणा श्रियाळ ।
येरू म्हणे कळलें सकळ । शिरकमळ ठेविलें ॥ १४० ॥
सर्व गात्रांत शिर प्रधान । तेंचि कैसे ठेविलें वंचून ।
तंव ती दोघे धरिती चरण । तेही पचवूनि घालितों ॥ ४१ ॥
क्षोभ न धरावा अंतरीं । नेणतपणे चुकलों जरी ।
तरी सर्वज्ञा तू क्षमा करीं । सत्त्व आमुचें राखावें ॥ ४२ ॥
मग बैसला आसन येऊन । म्हणे शिर येईं बाहेर घेऊन ।
उखळांत घालून कंडन । मजदेखता करीं आतां ॥ ४३ ॥
अश्रु आलिया तुझ्या नयनीं । कीं कष्टी झालीया अंतःकरणीं ।
तरी पुत्र गेला सत्त्वास हानी । करून जाईन तुमच्या ॥ ४४ ॥
अवश्य म्हणे नृपललना । शिर आणोनि करी कंडणा ।
सत्त्व पाहे कैलासराणा । अंतरीं सद्गद होऊनी ॥ ४५ ॥
निजसत्त्वाचे उखळ । धरिलें धैर्याचे करीं मुसळ ।
कांडीत बैसली वेल्हाळ । निर्धार अचळ धरूनियां ॥ ४६ ॥
अतीत म्हणे परम मंगळ । गीत गाय रसिक सुढाळ ।
खंती करितां पयःफेनधवल । दुरावेल जाण पां ॥ ४७ ॥
ते सद्भावसरोवरविलासिनी । कोमलहृदय नृपकामिनी ।
कीं निश्चळ गंगा भरूनी । जात मर्यादा धरूनियां ॥ ४८ ॥
तिचे पाहतां निजवदन । काळवंडला रोहिणीरमण ।
मृगशावाक्षी गुणनिधान । उपमा नाहीं स्वरूपातें ॥ ४९ ॥
म्हणे कोमलांगा बाळा सुकुमारा । सुलक्षणा सुशीला नृपकिशोरा ।
सुहास्यवक्त्रा राजीवनेत्रा । येवोनि उदरा धन्य केलें ॥ १५० ॥
तू सुकुमार परम गुणवंता । माझे निष्ठुर घाव लागती माथा ।
तुजवीण परदेशी आता । दुबळी भणंग झाले मी ॥ ५१ ॥
कुचकमंडली अतिसुंदरा । कंचुकीबाहेर फुटल्या दुग्धधारा ।
की भूलिंगासी एकसरा । गळत्या लावल्या तियेने ॥ ५२ ॥
म्हणे अतीत जेवोनि अवधारी । जाऊ दे राजद्वाराबाहेरी ।
देह त्यागीन ये अवसरी । यावरी धीर न धरवे पै ॥ ५३ ॥
कैलासपंथ लक्षून । सखया एकला जातोसि मज टाकून ।
तुझे संगती मी येईन । उभा राहे क्षणभरी ॥ ५४ ॥
तू मोक्षद्वीपाचे केणे भरून । जासी कैलासराजपेठ लक्षुन ।
तुझे संगती मी उद्धरेन । मज टाकुनि जाऊ नको ॥ ५५ ॥
उदकावीण जैसा मीन । तैसी मी तान्हया तुजवीण ।
माझे हृदय निर्दय कठिण । लोकांत वदन केवी दावू ॥ ५६ ॥
तुझी माउली मी म्हणता । लाज वाटे रे गुणवंता ।
तुवा आपुली सार्थकता । करुनि गेलासी शिवपदा ॥ ५७ ॥
हे त्रिभुवन शोधिता सकळ । तुजऐसा न दिसे बाळ ।
मग ते पचवुनि तत्काळ । उठा म्हणे अतिताते ॥ ५८ ॥
अतीत म्हणे अवनीपती । उठा तुम्ही यजमान माझे पंक्ती ।
ऐसे ऐकता श्रियाळनृपती । झाला चित्ती संकोचित ॥ ५९ ॥
चांगुणा म्हणे नृपनाथा । सत्त्व राखावे सत्वर आता ।
विन्मुख जाऊ न द्यावे अतीता । मनी चिंता न धरावी ॥ १६० ॥
नवमास वाहिला म्यां उदरात । तुम्हास जड नव्हे चौप्रहरात ।
पोटीचा पोटी घालिता सुत । चिंता काय नृपश्रेष्ठा ॥ ६१ ॥
राव बैसला पंक्तीसी । ताट वाढोनि आणिले वेगेसी ।
अतीत म्हणे चांगुणेसी । तूही येई सवेग ॥ ६२ ॥
अवश्य म्हणोनि झडकरी । येवोनि बैसली नृपसुंदरी ।
यावरी अतीत म्हणे तुमच्या मंदिरी । अन्न न घ्यावे सर्वथा ॥ ६३ ॥
निपुत्रिकाचे न पहावे वदन । मग तेथे कोण घेईल अन्न ।
दीपेवीण शून्य सदन । पुत्रावीण तेवी तुम्ही ॥ १४ ॥
नासिकेवाचोनि वदन । की वृक्ष जैसा फळावीण ।
की बुबुळावीण जैसे नयन । शून्य सदन तुमचे तेवी ॥ ६५ ॥
तंव ती दोघे बोलती सद्गदित । एक होता तो अर्पिला सुत ।
चांगुणा म्हणे गेले सत्त्व । अतीत विन्मुख जाईल आता ॥ ६६ ॥
एक बाळ तो दिधला भोजनासी । आता महाराजा सत्त्व किती पाहासी ।
ऐसे बोलता चांगुणेसी । अदभुत गहिंवर दाटला ॥ ६७ ॥
म्हणे सत्त्वही बुडाले सकळ । वृथा गेले माझे बाळ ।
मग कंठ मोकळा करूनि ते स्नेहाळ । हाक फोडी चांगुणा ॥ ६८ ॥
नयनी चालिल्या प्रेमाश्रुधारा । म्हणे अहा शिव कर्पूरगौरा ।
दीर्घस्वरे बाहे उमावरा । पाव सत्वरी या आकांती ॥ ६९ ॥
आहा झाले वंशखंडन । न देखो पुढती पुत्रवदन ।
ऐसे ऐकता अतीताचे नयन । स्रवो लागले प्रेमभरे ॥ ७० ॥
बाहेर फुटली मात । वळसा थोर होत नगरात ।
लोक दुःखे वक्षःस्थळ पिटित । राजकिशोर आठवूनी ॥ ७१ ॥
विमानी दाटले सुरवर । म्हणती धन्य पतिव्रता सत्त्वधीर ।
ईस प्रसन्न होवोनि श्रीशंकर । काय देईल ते न कळेचि ॥ ७२ ॥
अतीत म्हणे चांगुणेसी । जे प्रिय असेल तुझे मानसी ।
ते मजसी माग सद्गुणराशी । यावरी सती काय बोले ॥ ७३ ॥
मज निपुत्रिक म्हणतील लोक । हा धुवोनि काढी कलंक ।
ऐसे ऐकता कैलासनायक । बोलावी म्हणे पुत्रासी ॥ ७४ ॥
सत्य मानूनि अतीतवचना । दीर्घ हांका फोडीत चांगुणा ।
म्हणे चिलया गुणनिधाना । येई स्नेहाळा धावोनी ॥ ७५ ॥
अतीत तुजवीण न घे ग्रास । कोठे गुंतलासी खेळावयास ।
माझे तान्हे तू पाडस । सत्त्व राखे येवोनिया ॥ ७६ ॥
तू न येसी जरी धावोन । तरी माझा जाऊ पाहे प्राण ।
दशदिशा विलोकून । चांगुणा पाहे तेधवा ॥ ७७ ॥
मागुती हाक फोडी वेल्हाळ । तो जैसे उगवे मित्रमंडळ ।
तैसा धावतच आला बाळ । पाहे श्रियाळ स्नेहभरे ॥ ७८ ॥
अतीतस्वरूप टाकून । शिव प्रकटला निजरूप पूर्ण ।
दशहस्त पंचवदन । दीनोद्धारण जगद्गुरु ॥ ७९ ॥
चिलया शिवे हृदयी धरिला । निजअंकावरी बैसविला ।
श्रियाळ चांगुणा ते वेळा । पायांवरी लोळती ॥ १८० ॥
सुरवर सुमने वर्षती अपार । दुंदुभीनादे कोंदले अंबर ।
आनंदमय झाले नगर । धावती लोक पहावया ॥ ८१ ॥
शिवे आणविले दिव्य विमान । श्रियाळ चांगुणा दिव्यरूप होऊन ।
चिलयासी सिंहासनी स्थापून । छत्र धरिले तयावरी ॥ ८२ ॥
सचिवांस निरवोनि राज्यभार । विमानी बैसली सत्वर ।
निजपदी जगदुद्धार । श्रीशंकर स्थापी तया ॥ ८३ ॥
कांतिनगरी सौख्य अगाध । त्रिभुवनी न माये आनंद ।
श्रीधरस्वामी तो ब्रह्मानंद । अभंग न विटे कालत्रयी ॥ ८४ ॥
शिवलीलामृत ग्रंथ । झाला चतुर्दश अध्यायपर्यंत ।
चौदा भुवनांचे सार यथार्थ । चौदा अध्याय निर्मिले ॥ ८५ ॥
की चौदा विद्यांचे सार । की चौदा गाठींचा अनंत परिकर ।
की चौदा पदे निरंतर गयावर्जन घडे हे ॥ ८६ ॥
की चतुर्दश रत्नांचा प्रकाश । येथेचि झाला एकरस ।
कीं चौदा चक्रे निःशेष । प्रिय चौदाही लोकाते ॥ ८७ ॥
की चौदा कांडे वेद । की चौदा कोहळी द्रव्य प्रसिद्ध ।
की चौदा कोठड्या शुद्ध । शिवमंदिर निर्मिले ॥ ८८ ॥
श्रवण पठण लेखन । निदिध्यास अनुमोदन ।
परम प्रीती करिता ग्रंथरक्षण । फल समान सर्वासी ॥ ८९ ॥
इतुक्यांसही शिव होऊनि माउली । करील निजांगाची साउली ।
आयुरारोग्य ऐश्वर्य सकळी । ग्रंथश्रवणे प्राप्त होय ॥ १९० ॥
आधि व्याधि जाय निरसोन । वंध्याही पावे पुत्रसंतान ।
ग्रामा गेला बहुत दिन । पिता बंधु भेटेल ॥ ९१ ॥
घरी संपत्ति दाटे बहुत । ऋणमोचन होय त्वरित ।
शत्रुक्षय यथार्थ । दक्षिणमुखे वाचिता ॥ ९२ ॥
शत आवर्तने करिता भक्तियुक्त । पोटी होय शिवभक्त सुत ।
ज्याच्या घरी असेल हा ग्रंथ । पिशाच भूत न रिघे तेथे ॥ ९३ ॥
त्रिमास करिता नित्य आवर्तन । सर्व संकटे जाती निरसोन ।
भावे प्रचीत पाहावी वाचोन । नाही कारण अभाविकांचे ॥ ९४ ॥
सोमवारी ग्रंथ पूजून । अथवा प्रदोषकाळ शिवरात्री लक्षून ।
शूचिर्भूत होवोनि करावे शयन । स्वप्नी प्रकटोनि शिव सांगे ॥ ९५ ॥
जे जे पडेल संकट । ते ते निवारील स नीलकंठ ।
चौदा अध्यायांचे फळ वरिष्ठ । वेगळाले लिहिले असे ॥ ९६ ॥
प्रथमाध्यायी मंगळाचरण । दाशार्हरायाचे आख्यान ।
कलावतीने पति उद्धरिला पूर्ण । हेचि कथन निर्धारे ॥ ९७ ॥
द्वितीयाध्यायी निरूपण । शिवरात्रि कर्मविपाककथन ।
तिस-यांत गौतमे कथा सांगोन । कल्माषपाद उद्धरिला ॥ ९८ ॥
चौथ्यांत महाकाळलिंगार्चन । गोपबाळ गेला उद्धरून ।
पाचव्यात उमेने पुत्र पाळून । राज्यी स्थापिला शिवप्रसादे ॥ ९९ ॥
सहावा अध्याय अतिरसिक । सीमंतिनी आख्यान पुण्यकारक ।
सातवा आठवा सुरस कौतुक । भद्रायुरायाचे कथन पै ॥ २०० ॥
नवमात वामदेवाचे आख्यान सुरस । दुर्जय राजा झाला राक्षस ।
जन्मदुःखे कथिली बहुवस । अतिसुरस अध्याय तो ॥ १ ॥
दहाव्यात शारदाआख्यान । अकराव्यात रुद्राक्षमहिमा पूर्ण ।
महानंदा गेली उद्धरोन । भद्रसेनराव तरला ॥ २ ॥
बाराव्यात विदुरबहुला उद्धार । विष्णूने मर्दिला भस्मासुर ।
तेराव्या अध्यायात समग्र । शिवगौरीविवाह पै ॥ ३ ॥
चौदाव्यात शिवअपर्णाविनोद । गौरी भिल्लीणी झाली प्रसिद्ध ।
पुढे श्रियाळचरित्र अगाध । चौदावा अध्याय संपूर्ण हा ॥ ४ ॥
श्रीधरस्वामी ब्रह्मानंद । आनंदसांप्रदाय परम अगाध ।
क्षीरसागरी गोविंद । आधी उपदेशी कमलोद्भवा ॥ ५ ॥
तेथोनि अत्रिऋषी प्रसिद्ध । पुढे पूर्णब्रह्म दत्तात्रय अगाध ।
त्यापासूनि सदानंद । रामानंद यती तेथोनि ॥ ६ ॥
तेथोनि अमलानंद गंभीर । मग ब्रह्मानंद उदार ।
त्यावरी कल्याणी राहणार । सहजानंद यतींद्र पै ॥ ७ ॥
तेथूनि पूर्णानंद यती शुद्ध । त्यापासाव पितामह दत्तानंद ।
पिता तोचि सद्गुरु प्रसिद्ध । ब्रह्मानंद यतींद्र जो ॥ ८ ॥
पंढरीहूनि चारी योजने दूरी । नैर्ऋत्य कोणी नाझरे नगरी ।
तेथील देशलेखक निर्धारी । पूर्वाश्रमी ब्रह्मानंद ॥ ९ ॥
पुढे पंढरीसी येऊन । केले तेथे संन्यासग्रहण ।
तेथेचि समाधिस्थ होऊन । अक्षय वस्ती केली पै ॥ २१० ॥
तो ब्रह्मानंद माझा पिता । सावित्री नामे माझी माता ।
वंदृनि त्या उभयतां । शिवलीलामृतग्रंथ संपविला ॥ ११ ॥
शके सोळाशे चाळीस । विलंबीनाम संवत्सरास ।
शुद्धपौर्णिमा फाल्गुन मास । रविवारी ग्रंथ संपविला ॥ १२ ॥
ब्रह्मकमंडलूच्या तीरी । द्वादशमती नाम नगरी ।
आद्यंत ग्रंथ निर्धारी । तेथेचि झाला जाणिजे ॥ १३ ॥
शिवलीलामृतग्रंथ आद्यंत । चतुर्दश अध्यायपर्यंत ।
जयजय शंकर उमानाथ । तुजप्रीत्यर्थ हो कां सदा ॥ १४ ॥
अपर्णाजीवना कर्पूरगौरा । ब्रह्मानंदा जगदुद्धारा ।
श्रीधरहृदयाब्जभ्रमरा । अक्षय अभंग दयानिधे ॥ १५ ॥
शिवलीलामृत ग्रंथ प्रचंड । स्कंदपुराण ब्रह्मोत्तरखंड ।
सदा परिसोत सज्जन अखंड । चतुर्दशाध्याय गोड हा ॥ २१६ ॥
॥ श्रीसांबसदाशिवार्पणमस्तु ॥ शुभं भवतु ॥