|
|
|
ऋग्वेद - मण्डल १ - सूक्त १६१ ते १६५ ऋग्वेद - मण्डल १ सूक्त १६१ (ऋभू सूक्त ) ऋषि : दीर्घतमाः - देवता : ऋभवः - छंद - जगती
किमु॒ श्रेष्ठः॒ किं यवि॑ष्ठो न॒ आज॑ग॒न्किमी॑यते दू॒त्यङ्१॑कद्यदू॑चि॒म ।
किं ऊं इति श्रेष्ठः किं यविष्ठः नः आ अजगन् किं ईयते दूत्यं कत् यत् ऊचिम ॥
काय ? हा जो आमच्याकडे आला आहे तो सर्वात वडील, कीं धाकटा ? हा कशा करितां आला असावा बरें ?आम्ही तरी असे काय बोललो ? एका थोर विभूतीनें बनविलेल्या ह्या यज्ञपात्राची आम्ही कांही निंदा केली नाही. तर हे अग्निदेवा, हे बंधो, आम्ही त्या काष्ठपात्राची महतीच वर्णन केलेली आहे ॥ १ ॥
एकं॑ चम॒सं च॒तुर॑स्कृणोतन॒ तद्वो॑ दे॒वा अ॑ब्रुव॒न्तद्व॒ आग॑मम् ।
एकं चमसं चतुरः कृणोतन तत् वः देवाः अब्रुवन् तत् वः आ अगमम् ॥
देवांनी तुम्हाला सांगितले ना कीं, एका चमसाचे चार चमस करा म्हणून ? तर मग त्या करितांच मी आलो आहे. हे सुधन्वाच्या पुत्रांनो, तुम्ही जर असे कराल तर देवांबरोबर तुम्ही यज्ञार्ह व्हाल. ॥ २ ॥
अ॒ग्निं दू॒तं प्रति॒ यदब्र॑वीत॒नाश्वः॒ कर्त्वो॒ रथ॑ उ॒तेह कर्त्वः॑ ।
अग्निं दूतं प्रति यत् अब्रवीतन अश्वः कर्त्वः रथः उत इह कर्त्वः ॥
देवांचा प्रतिनिधि जो अग्नि त्याच्या जवळ तर तुम्ही बोललांच कीं हे बंधो, एक अश्व निर्माण करावयाचा आहे, तसाच एक रथ करावयाचा आहे, गाय करावयाची व दोघांजणांना तरुण करावयाचे आहे; आणि हे सर्व करून मग तुमच्याकडे येतो. ॥ ३ ॥
च॒कृ॒वांस॑ ऋभव॒स्तद॑पृच्छत॒ क्वेद॑भू॒द्य स्य दू॒तो न॒ आज॑गन् ।
चकृवांसः ऋभवस्तत् अपृच्छत क्वेत् अभूत् यः स्य दूतः नः आजगन् ॥
तेव्हां ते सर्व कार्य उरकल्यावर तुम्ही विचारलें कीं, " आम्हांकडे निरोप घेऊन आला होता तो कोठें आहे ? " इतक्यात त्वष्ट्याने चार चमस तयार केलेले पाहिले मात्र, तात्काळ तो देवपत्न्यांकडे जाऊन लपून राहिला. ॥ ४ ॥
हना॑मैनाँ॒ इति॒ त्वष्टा॒ यदब्र॑वीच्चम॒सं ये दे॑व॒पान॒मनि॑न्दिषुः ।
हनामैनान् इति त्वष्टा यत् अब्रवीच् चमसं ये देवपानं अनिंदिषुः ॥
ह्यांनी देवांच्या सोम पिण्याच्या चमसाला नावें ठेविली आहेत, तर ह्यांना आपण मारून टाकूं या असे हे ऋभूंनो ज्या वेळेस तो त्वष्टा बोलला, त्या वेळेपासूनच सोमरस अर्पण होत असतांना तुमचे स्वरूप पालटलें, तुम्ही देवरूप झालांत आणि मग स्वर्गीय युवतीजन त्या नवीन स्वरूपामुळें तुम्हांवर मोहित होऊन प्रेम करूं लगला. ॥ ५ ॥
इंद्रो॒ हरी॑ युयु॒जे अ॒श्विना॒ रथं॒ बृह॒स्पति॑र्वि॒श्वरू॑पा॒मुपा॑जत ।
इंद्रः हरी युयुजे अश्विना रथं बृहस्पतिर्विश्वरूपां उपाजत ॥
तुम्ही निर्माण केलेले घोडे इंद्राने आपल्या रथास जोडूनहि टाकले, अश्वीदेवांनी आपला रथ सज्ज केला, आणि इच्छेस येईल ते रूप घेणारी अशी ही धेनू बृहस्पति आपल्या बरोबर घेऊन गेला. त्या वेळेसच ऋभु, विभ्वा आणि वाज असे तुम्ही तिघे बंधु देवत्व पावलां, आणि सत्क्रियावान् जे तुम्ही त्या तुम्हांला यज्ञांमध्ये हविर्भाग प्राप्त झाला. ॥ ६ ॥
निश्चर्म॑णो॒ गाम॑रिणीत धी॒तिभि॒र्या जर॑न्ता युव॒शा ताकृ॑णोतन ।
निश्चर्मणः गां अरिणीत धीतिभिर्या जरंता युवशा ताकृणोतन ॥
तुम्ही आपल्या अतुल बुद्धिमत्तेनें नुसते चामडे घेऊन त्यांतून जिवंत गाय उत्पन्न केली. आणि वृद्धत्व आलेल्या जोडप्यास पुन्हां तरुण केले. सुधन्वाच्या पुत्रांनो, तुम्ही एका सामान्य अश्वापासून एक नवीन अपूर्व अश्व निर्माण केलात; आणि हे सर्व करून रथ जोडून देवांकडे निघून गेलांत. ॥ ७ ॥
इ॒दमु॑द॒कं पि॑ब॒तेत्य॑ब्रवीतने॒दं वा॑ घा पिबता मुञ्ज॒नेज॑नम् ।
इदं उदकं पिबतेति अब्रवीतनेदं वा घा पिबता मुञ्जनेजनम् ॥
त्या ऋभूंना अशी विनंती करा कीं, "तुम्ही हें उदक प्या किंवा मुंज तृणानें गाळून शुद्ध केलेलें ते दुसरें प्या; आणि हे सुधन्वाचे पुत्र हो, तुम्हांस दोन्हीही आवडत नसतील, तर मग तिसर्‍या वेळेस सोमरसानें तरी हर्ष पावा ". ॥ ८ ॥
आपो॒ भूयि॑ष्ठा॒ इत्येको॑ अब्रवीद॒ग्निर्भूयि॑ष्ठ॒ इत्य॒न्यो अ॑ब्रवीत् ।
आपः भूयिष्ठा इति एकः अब्रवीत् अग्निर्भूयिष्ठ इति अन्यः अब्रवीत् ॥
एक म्हणला " उदकें सर्वांत जास्त उपयोगी, दुसरा म्हणला अग्नि सर्वांत श्रेष्ठ, तिसरा म्हणाला कीं सर्वांकरितां आपणास जाळून घेणारी अशी भूमि हीच अत्यंत उपयोगी ". ह्या प्रमाणे निरनिराळ्या तत्त्वांचा अनुवाद करतां करतां तुम्ही सहज चार्‍ही चमस तयार केलेत. ॥ ९ ॥
श्रो॒णामेक॑ उद॒कं गामवा॑जति मां॒समेकः॑ पिंशति सू॒नयाभृ॑तम् ।
श्रोणां एक उदकं गां अवाजति मांसं एकः पिंशति सूनयाभृतम् ॥
बांधेसूद गाईला एक जण पाणी दाखविण्यास दूर घेऊन जातो, दुसरा इकडे यज्ञांत सुरीनें कापलेलें मेध्य मांस व्यवस्थित ठेवून देतो. आणि तिसरा सायंकाळ पूर्वींच आलब्ध पशूचा अमेध्य भाग दूर नेऊन टाकतो. ह्या पेक्षां यज्ञप्रसंगी पुत्रापासून आईबापांना आणखी तें काय पाहिजे ? ॥ १० ॥
उ॒द्वत्स्व॑स्मा अकृणोतना॒ तृणं॑ नि॒वत्स्व॒पः स्व॑प॒स्यया॑ नरः ।
उद्वत्सु अस्मा अकृणोतना तृणं निवत्सु अपः स्वपस्यया नः रः ॥
हे वीरांनो तुम्ही आपल्या विलक्षण कर्तबगारीनें पशूं करितां उंचवट्यावर व डोंगरांच्या खोल कपारींत स्वच्छ पाणी निर्माण केलेंत. आणि हें करून जो अगोह्य म्हणजे कधींही लपविला जाणरा नव्हे, त्या अगोह्याच्या म्हणजे सूर्याच्या घरीं जाऊन स्वस्थ निजलां आहांत, तर तो क्रम अजून तुम्ही कां सुरू करीत नाही. ॥ ११ ॥
स॒म्मील्य॒ यद्भुकव॑ना प॒र्यस॑र्पत॒ क्व स्वित्ता॒त्या पि॒तरा॑ व आसतुः ।
सम्मील्य यत् भुवना पर्यसर्पत क्व स्वित् तात्या पितरा व आसतुः ॥
सर्व भुवनांना झांकून टाकून जेव्हां तुम्ही चोहोंकडे पसरलांत, तेव्हां तुमचे प्रेमळ आईबाप कोठें बसले होते ? ज्याने तुमचे मनगट धरले, त्याला तुम्ही शाप दिलात; परंतु ज्यानें तुमचें स्तवन केलें त्याला आशिर्वाद दिलात. ॥ १२ ॥
सु॒षु॒प्वांस॑ ऋभव॒स्तद॑पृच्छ॒तागो॑ह्य॒ क इ॒दं नो॑ अबूबुधत् ।
सुषुप्वांसः ऋभवस्तत् अपृच्छतागोह्य क इदं नः अबूबुधत् ॥
झोंप झाल्यावर जागें होऊन जेव्हां तुम्ही सूर्याला विचारलेंत कीं हे अगोपनीय सूर्या, आम्हाला कोणी जागें केले, तेहां बकरा म्हणाला की तुम्हांला जागे करणारा हा श्वान पहा, बाकी आज सबंध वर्षांत त्यानें तुम्हास आजच पाहिलें. ॥ १३ ॥
दि॒वा या॑न्ति म॒रुतो॒ भूम्या॒ग्निर॒यं वातो॑ अ॒न्तरि॑क्षेण याति ।
दिवा यांति मरुतः भूम्याग्निरयं वातः अंतरिक्षेण याति ॥
मरुत् उंच आकाशांत संचार करतात, अग्नि पृथ्वीवर प्रदीप्त होत असतो. वायु अंतराळांत वहात असतो व वरुण समुद्रांच्या उदकामधून संचार करतो. परंतु हे सामर्थ्यशाली ऋभूंनो हे सर्व तुमच्या सहवासाची इच्छा करतात. ॥ १४ ॥
ऋग्वेद - मण्डल १ सूक्त १६२ ऋषि : दीर्घतमाः - देवता : अवस्तुतिः - छंद - त्रिष्टुप्
मा नो॑ मि॒त्रो वरु॑णो अर्य॒मायुरिंद्र॑ ऋभु॒क्षा म॒रुतः॒ परि॑ ख्यन् ।
मा नः मित्रः वरुणः अर्यमा आयुरिंद्रः ऋभुक्षाः मरुतः परि ख्यन् ॥
साक्षात देवांपासून निर्माण झालेला जो यज्ञांतील मोठा चपल आणि पाणिदार अश्व त्याच्या गुणांचे वर्णन ह्या विद्वत्सभेमध्यें आतां आम्हांस करावयाचे आहे, तर ह्या प्रसंगी मित्र, वरुण, अर्यमा, मरुत् व विश्वाचा प्राण आणि प्रभु असा इंद्र, हे आम्हांस दूर लोटून न देवोत. ॥ १ ॥
यन्नि॒र्णिजा॒ रेक्ण॑सा॒ प्रावृ॑तस्य रा॒तिं गृ॑भी॒तां मु॑ख॒तो नय॑न्ति ।
यत् निःऽनिजा रेक्णसा प्रावृतस्य रातिं गृभीतां मुखतः नयंति ॥
उंची साज व झूल अंगावर घालून चाललेल्या त्या घोड्यापुढें, हातांमध्ये बली घेऊन लोक चालत असतात, वे बें बें करीत ओरडत ऐटीने चालणारा चित्र विचित्र रंगाचा एक बकराही, इंद्र आणि पूषा ह्यांच्या प्रिय निवासस्थलीं जाण्याकरितां पुढें जात असतो. ॥ २ ॥
ए॒ष छागः॑ पु॒रो अश्वे॑न वा॒जिना॑ पू॒ष्णो भा॒गो नी॑यते वि॒श्वदे॑व्यः ।
एष छागः पुरः अश्वेन वाजिना पूष्णः भागः नीयते विश्वऽदेव्यः ॥
ह्या पाणिदार घोड्यापुढें हा बकरा नेत आहेत तो तर सर्व देवांना प्रिय आहेच, परंतु ह्या प्रसंगी पूषा देवांकरितां तो बळी द्यावयाचा आहे. हा देवांचा फार आवडीचा पुरोडाश नैवेद्य अशी ह्याची चोहोंकडे ख्याती व्हावी म्हणून खुद्द त्वष्टाच ह्या बकर्‍याला त्या अश्वाबरोबरच तिकडे नेत आहे असे वाटतें. ॥ ३ ॥
यद्ध॑वि॒ष्यमृतु॒शो दे॑व॒यानं॒ त्रिर्मानु॑षाः॒ पर्यश्वं॒ नय॑न्ति ।
यत् हविष्यं ऋतुऽशः देवऽयानं त्रिः मानुषाः परि अश्वं नयंति ॥
देवलोकीं जाण्यास निघालेल्या व त्याचा हविर्भाग म्हणून त्यांना अर्पण केलेल्या त्या अश्वास ऋत्विज् बलिदानावेळीं तिनदां अग्नि भोंवती फिरवीत असतात, तोंच तिकडे पूषादेवाचा प्रथम भाग असा तो बकरा यज्ञास आरंभ झाला म्हणून कळविण्याकरितां स्वतः बळी जाऊन देवांकडे जातो. ॥ ४ ॥
होता॑ध्व॒र्युराव॑या अग्निमि॒न्धो ग्रा॑वग्रा॒भ उ॒त शंस्ता॒ सुवि॑प्रः ।
होता अध्वर्युः आऽवयाः अग्निंऽइंधः ग्रावऽग्राभः उत शंस्ता सुऽविप्रः ॥
होता, अध्वर्यु, आवया, अग्निमिन्ध, ग्रावस्तुत्, प्रस्तोता आणि विद्वान ब्रह्मा इ. ऋत्विजांनो, घृताचे प्रवाहच्या प्रवाह वाहतील अशा रीतीनें हा यज्ञ थाटाने यथागत पूर्ण करा. ॥ ५ ॥
यू॒प॒व्र॒स्का उ॒त ये यू॑पवा॒हाश्च॒षालं॒ ये अ॑श्वयू॒पाय॒ तक्ष॑ति ।
यूपऽव्रस्काः उत ये यूपऽवाहाः चषालं ये अश्वऽयूपाय तक्षति ॥
यज्ञाकरितां यूप तयार करणारे, तो वाहून आणणारे, त्याच्या शेंड्यावर बसविण्याकरितां कळस करणारे व अश्व शिजविण्याकरितां भांडे तयार करणारे अशा सर्वांच्या संतोषाने हा आमचा यज्ञ समारंभ सिद्धिस जावो. ॥ ६ ॥
उप॒ प्रागा॑त्सु॒मन्मे॑ऽधायि॒ मन्म॑ दे॒वाना॒माशा॒ उप॑ वी॒तपृ॑ष्ठः ।
उप प्र अगात् सुऽमत् मे अधायि मन्म देवानां आशाः उप वीतऽपृष्ठः ॥
मी स्तोत्र गायन उत्तम रीतीने केलें न केलें तोंच पहा हा अश्व - हा परिपुष्ट अश्व - देवांच्या लोकीं जाण्याकरितां पुढें चालता झाला; स्तोतेजन आणि ऋषि मोठ्या हर्षाने त्यास पोहोंचविण्यास गेले. ह्या अश्वानें देवांचा संतोष संपादन केला. त्यामुळें त्याला आम्ही बंधुप्रमाणें मानले आहे. ॥ ७ ॥
यद्वा॒जिनो॒ दाम॑ सं॒दान॒मर्व॑तो॒ या शी॑र्ष॒ण्या रश॒ना रज्जु॑रस्य ।
यत् वाजिनः दाम संऽदानं अर्वतः या शीर्षण्या रशना रज्जुः अस्य ॥
ह्या चलाख घोड्याची रशी, पायबंद व डोक्याच्या पट्या, काढणी इत्यादि जें जें काही आहे, किंवा खातांना त्याने जे गवत तोंडांत धरले असेल, तें तें सर्व देव लोकांत त्याच्या बरोबरच जावो. ॥ ८ ॥
यदश्व॑स्य क्र॒विषो॒ मक्षि॒काश॒ यद्वा॒ स्वरौ॒ स्वधि॑तौ रि॒प्तमस्ति॑ ।
यत् अश्वस्य क्रविषः मक्षिका आश यत् वा स्वरौ स्वऽधितौ रिप्तं अस्ति ॥
ह्या घोड्याच्या मांसाचा जो कांही अंश माशीनें खाल्ला असेल, किंवा लांकडी ठोकळ्याला व सुरीला चिकटून राहिला असेल, अगर मारणाराच्या हाताला व नखांना राहिला असेल, तोही सर्व देवांना जाऊन पोहोंचो. ॥ ९ ॥
यदूव॑ध्यमु॒दर॑स्याप॒वाति॒ य आ॒मस्य॑ क्र॒विषो॑ ग॒न्धो अस्ति॑ ।
यत् ऊवध्यं उदरस्य अपऽवातिः यः आमस्य क्रविषः गंधः अस्ति ॥
कोठ्यांत गवताचा जो अपक्व भाग राहून त्याचा वाईट वास येत असतो व कच्च्या मांसाचाही जो एक प्रकारचा वास चालतो, म्हणून तो सर्व भाग हे मांस कापणारे लोक धुवून स्वच्छ करोत व मेध्य मांस उत्तम रीतीनें शिजवून तयार करोत. ॥ १० ॥
यत्ते॒ गात्रा॑द॒ग्निना॑ प॒च्यमा॑नाद॒भि शूलं॒ निह॑तस्याव॒धाव॑ति ।
यत् ते गात्रात् अग्निना पच्यमानात् अभि शूलं निऽहतस्य अवऽधावति ॥
तुझे मांस शिजत असतांना त्यांतील जो जो अंश ओतू जाईल किंवा लोहशूलावर तुझ्या मांसाचे तुकडे रोवून भाजत असतांना जो अंश त्या शूलावर पाघळेल, तो जमीनींत जिरून किंवा गवतांत सांडून वाया न जावो, तर तोही उत्सुक देवांनांच अर्पण केला असे होवो. ॥ ११ ॥
ये वा॒जिनं॑ परि॒पश्य॑न्ति प॒क्वं य ई॑मा॒हुः सु॑र॒भिर्निर्ह॒रेति॑ ।
ये वाजिनं परिऽपश्यंति पक्वं ये ईं आहुः सुरभिः निः हर इति ॥
हा जवान घोडा शिजून तयार झाला कीं नाहीं हें पाहण्याचे काम ज्यांचे असतें तें म्हणतात कीं, " पहा हा याचा सुवास येऊं लागला तर आतां भांडे खाली उतरा." व तसेच जे लोक अश्वमांसाचा प्रसाद मिळण्याची उत्सुक्तेनें प्रतीक्षा करीत असतात - अशा ह्या सर्व मंडळींच्या संतोषाने आमच्या कार्यभागास सहाय्य होवो. ॥ १२ ॥
यन्नीक्ष॑णं माँ॒स्पच॑न्या उ॒खाया॒ या पात्रा॑णि यू॒ष्ण आ॒सेच॑नानि ।
यत् निऽईक्षणं मांस्पचन्याः उखायाः या पात्राणि यूष्णः आऽसेचनानि ॥
मांस शिजले कीं नाहीं हें पाहण्याकरितां भांड्यात घालवयाची लांब पळी, सुरवा ओतून ठेवावयाची पात्रें, हविरन्नाची वाफ जाऊं नये म्हणून पातेल्यावर ठेवावयाची झांकणे, आंकडे आणि सुर्‍या हीं सर्व उपकरणीं अश्वाचें मांस शिजवून तयार करण्याकरितां लागत असतात. ॥ १३ ॥
नि॒क्रम॑णं नि॒षद॑नं वि॒वर्त॑नं॒ यच्च॒ पड्बी॑श॒मर्व॑तः ।
निऽक्रमणं निऽसदनं विऽवर्तनं यच् च पड्बीशं अर्वतः ॥
ज्या ठिकाणाहून तो अश्व निघाला, जेथें बसून त्याने विश्रांती घेतली, जेथें लोळून त्यानें आपलें अंग मोकळें केले ती सर्व ठिकाणें, तसेंच त्याचा पायबंद, त्यानें प्यालेले पाणी व खाल्लेलें गवत ही सर्व त्याला देवलोकीं प्राप्त होवोत. ॥ १४ ॥
मा त्वा॒ग्निर्ध्व॑नयीद्धू॒मग॑न्धि॒र्मोखा भ्राज॑न्त्य॒भि वि॑क्त॒ जघ्रिः॑ ।
मा त्वा अग्निः ध्वनयीत् धूमऽगंधिः मा उखा भ्राजंति अभि विक्त जघ्रिः ॥
विस्तवांत तुझें मांस करपून चालल्याचा आवाज न होवो, व भांडे तापून ओतू जावून उपडें न होवो, कारण जेव्हां मांसाचे योग्य हवन होतें व ते स्वादिष्ट बनून देवांस पसंत पडून जेव्हां वषट् शब्दानें त्याला पवित्रपणा येतो, तेव्हांच त्या अश्वाचा देव स्वीकार करतात. ॥ १५ ॥
यदश्वा॑य॒ वास॑ उपस्तृ॒णन्त्य॑धीवा॒सं या हिर॑ण्यान्यस्मै ।
यत् अश्वाय वासः उपऽस्तृणंति अधीवासं या हिरण्यानि अस्मै ॥
घोड्याच्या पाठीवर झूल घालतात ती, त्याचें खोगीर, त्याचा सोन्याचा साज, लगाम आणि पायबंद ह्या सर्व प्रिय वस्तू त्याच्या बरोबर देवलोकीं पाठविण्याची वहिवाट आहे. ॥ १६ ॥
यत्ते॑ सा॒दे मह॑सा॒ शूकृ॑तस्य॒ पार्ष्ण्या॑ वा॒ कश॑या वा तु॒तोद॑ ।
यत् ते सादे महसा शूकृतस्य पार्ष्ण्या वा कशया वा तुतोद ॥
तूं थकून जाऊन मोठमोठ्यानें धापा टाकीत असतांही तुझ्यावर स्वार होऊन कोणी तुला परांच्यानी किंवा चाबकानें मारून दुःख दिलें असेल तें तुझे सर्व दुःख यज्ञांत होमाच्या पळीनें व ह्या माझ्या स्तवनानें पार नाहिसें करतो. ॥ १७ ॥
चतु॑स्त्रिंशद्वा॒जिनो॑ दे॒वब॑न्धो॒र्वङ्क्री॒ रश्व॑स्य॒ स्वधि॑तिः॒ समे॑ति ।
चतुःत्रिंशत् वाजिनः देवऽबंधोः वङ्क्रीः अश्वस्य स्वऽधितिः सं एति ॥
बलि जाण्यामुळें देवतांना बंधू प्रमाणें प्रिय झालेल्या ह्या अश्वाच्या चौतीस बरगड्यांत आतां ही सुरी घुसत आहे. कापणार्‍या लोकांनो ह्याची सर्व गात्रें चातुर्यानें सबंधच्या सबंध सोडवा. प्रत्येक सांधान सांधा , हा अमुक, हा तमूक असें मोठ्यानें सांगून कापून काढा. ॥ १८ ॥
एक॒स्त्वष्टु॒रश्व॑स्या विश॒स्ता द्वा य॒न्तारा॑ भवत॒स्तथ॑ ऋ॒तुः ।
एकः त्वष्टुः अश्वस्य विऽशस्ता द्वा यंतारा भवतः तथा ऋतुः ॥
साक्षात त्वष्ट्यानें निर्माण केलेल्या ह्या घोड्याला विशसिता म्हणजे कापणारा एकच असतो पण त्याला धरणारे दोन असावे लागतात, कारण असा प्रघातच आहे. हे अश्वा तुझे जे जे अवयव मी क्रमाक्रमानें कापून काढले आहेत त्यांचे पिंड करून ते मी यज्ञाग्नींत अर्पण करतो. ॥ १९ ॥
मा त्वा॑ तपत्प्रि॒य आ॒त्मापि॒यन्तं॒ मा स्वधि॑तिस्त॒न्व१॑आ ति॑ष्ठिपत्ते ।
मा त्वा तपत् प्रियः आत्मा अपिऽयंतं मा स्वऽधितिः तन्वः आ तिस्थिपत् ते ॥
तूं इहलोक सोडून जाते वेळी तुझ्या प्राणाला यातना न होवोत, व कापणाराची सुरी तुझ्या मानेंत कुचंबून न राहो. कापणारा अडाणीपणानें एखाद्या गिधाडाप्रमाणें तुझी गात्रें आपल्या सुरीनें भलत्याच ठिकाणी तोडतोडून खराब न करोत. ॥ २० ॥
न वा उ॑ ए॒तन्म्रि॑यसे॒ न रि॑ष्यसि दे॒वाँ इदे॑षि प॒थिभिः॑ सु॒गेभिः॑ ।
न वै ऊं इति एतन् म्रियसे नः रिष्यसि देवान् इत् एषि पथिऽभिः सुऽगेभिः ॥
हे पहा तूं कांही मरत नाहींस व नाहिंसा होतोस असेही नाही तर सुलभ मार्गांनी देवांकडेसच जात आहेस. साक्षात् इंद्राचे हरिद्‌वर्ण अश्व किंवा मरुतांच्या हरिणी ह्या तुझ्या जोडीस येतील किंवा अश्वी देवाच्या मोठ्यानें खिंकाळणार्‍या मजबूत घोड्याच्या धूरेला जवान असा तूंच जोडला जाशील. ॥ २१ ॥
सु॒गव्यं॑ नो वा॒जी स्वश्व्यं॑ पुं॒सः पु॒त्राँ उ॒त वि॑श्वा॒पुषं॑ र॒यिम् ।
सुऽगव्यं नः वाजी सुऽअश्व्यं पुंसः पुत्रान् उत विश्वऽपुषं रयिम् ॥
हा यज्ञार्पित पाणिदार घोडा आम्हांस उत्तम गोधन, उत्कृष्ट अश्वसंपदा, वीर्यशाली पुत्र व सर्व बाजूंनी आमची अभिवृद्धि करणारी अशी दिव्य संपत्ति देवो. अनाद्यनंत अदिति आम्हांस पाप निर्मुक्त करो, आणि हा अश्वमेध आम्हांला अधिकार प्राप्त करून देवो. ॥ २२ ॥
ऋग्वेद - मण्डल १ सूक्त १६३ ( अश्वमेध सूक्त ) ऋषि : दीर्घतमस औचथ्य - देवता : अश्व - छंद - त्रिष्टुभ्
यदक्र॑न्दः प्रथ॒मं जाय॑मान उ॒द्यन्स॑मु॒द्रादु॒त वा॒ पुरी॑षात् ॥
यत् अक्रंदः प्रथमं जायमानः उत्ऽयन् समुद्रात् उत वा पुरीषात् ॥
समुद्रपासून म्हणा किंवा मेघोदका पासून म्हणा, वर उडून प्रकट होतांच जेव्हां पहिल्याने तू खिंकाळलास, तेव्हांचे तुझे स्वरूप तुला ससाण्याचे पंख व हरिणाचे पाय अशा प्रकारचे होते. हे अश्वा ह्याप्रमाणे उत्तम जन्म येणें हे तुझे भाग्यच आहे. ॥ १ ॥
य॒मेन॑ द॒त्तं त्रि॒त ए॑नमायुन॒गिंद्र॑ एणं प्रथ॒मो अध्य॑तिष्ठत् ॥
यमेन दत्तं त्रितः एनं आयुनक् इंद्र एनं प्रथमः अधि अतिष्ठत् ॥
यमाने दिलेल्या ह्या घोड्यावर त्रितानें साज घालून त्याला तयार केला, आणि खुद्द इंद्रानेंच त्याच्यावर प्रथम आरोहण केलें, व गंधर्व त्याचा लगाम धरून उभा राहिला. वसूंनो असा हा दिव्य वारू तुम्ही सूर्यापासून निर्माण केलात. ॥ २ ॥
असि॑ य॒मो अस्या॑दि॒त्यो अ॑र्व॒न्नसि॑ त्रि॒तो गुह्ये॑न व्र॒तेन॑ ॥
असि यमः असि आदित्यः अर्वन् असि त्रितः गुह्येन व्रतेन ॥
ईश्वराच्या अद्‍भूत लीलेच्या दृष्टीनें पहातां हे अश्वा तूंच यम आहेस, आदित्य आहेस आणि त्रितही तूंच आहेस, सोमरसाशीही तुझें तादात्म्यच आहे. आणि असें सांगतात कीं, तुझीं तीन बंधने स्वर्गलोकी आहेत. ॥ ३ ॥
त्रीणि॑ त आहुर्दि॒वि बन्ध॑नानि॒ त्रीण्य॒प्सु त्रीण्य॒न्तः स॑मु॒द्रे ॥
त्रीणि ते आहुः दिवि बंधनानि त्रीणि अप्ऽसु त्रीणि अंतरिति समुद्रे ॥
तुझे स्वर्गलोकीं तीन संबंध आहेत, असें सांगतात, मेघोदकांत तीन आणि समुद्रामध्येंही तीनच; तेव्हां हे अश्वा, वरुणाप्रमाणे तुझेंही अति श्रेष्ठ जन्मस्थान आहे म्हणून म्हणतात, ते कोठें ते मला सांग. ॥ ४ ॥
इ॒मा ते॑ वाजिन्नव॒मार्ज॑नानी॒मा श॒फानां॑ सनि॒तुर्नि॒धाना॑ ॥
इमा ते वाजिन् अवऽमार्जनानि इमा शफानां सनितुः निऽधाना ॥
हे बलवान अश्वा, जेथें तुझे अंग रगडीत असत तीं हीं स्थले, तसेंच तून् विजयी होऊन आनंदानें फुरफुरून आपल्या खुरांनी जमीन उकरीत असलेली ती ठिकाणें, येथें तुझे मंगलदायक रज्जू पडलेले मी पाहिले. सत्यधर्माचे जे रक्षक तेच ह्या रज्जूचेंही रक्षण करीत असतात. ॥ ५ ॥
आ॒त्मानं॑ ते॒ मन॑सा॒राद॑जानाम॒वो दि॒वा प॒तय॑न्तं पतं॒गम् ॥
आत्मानं ते मनसा आरात् अजानां अवः दिवा पतयंतं पतंगम् ॥
तुझा आत्मा खालून वर आकाशांत उंच उडणार्‍या पक्ष्याप्रमाणें मी दुरून आपल्या मनानेंच अवलोकन केला; व पंख असलेलें तुझे मस्तकसुद्धां, पापरूप रजःकणांनी मलीन न होणार्‍या अशा सुगम्य मार्गांनी फडफडत वर जात असतांना मी पाहिलें आहे. ॥ ६ ॥
अत्रा॑ ते रू॒पमु॑त्त॒मम॑पश्यं॒ जिगी॑षमाणमि॒ष आ प॒दे गोः ॥
अत्र ते रूपं उत्ऽतमं अपश्यं जिगीषमाणं इषः आ पदे गोः ॥
येथें यज्ञमंडपांतही तुझी मनोहर आकृति वेदीजवळ हविरन्नाचा आस्वाद घेण्याकरितां उत्सुकतेनें तोंड पुढें करीत असलेली माझ्या दृष्टीस पडली; ती अशी कीं भक्तजनानें तुझ्या तोंडापुढें खाद्य आणतांच क्षुधार्त होऊन तो तृणाहार तूं पार खाऊन टाकलास. ॥ ७ ॥
अनु॑ त्वा॒ रथो॒ अनु॒ मर्यो॑ अर्व॒न्ननु॒ गावो ऽ॑नु॒ भगः॑ क॒नीना॑म् ॥
अनु त्वा रथः अनु मर्यः अर्वन्न् अनु गावः अनु भगः कनीनाम् ॥
हे अश्वा, रथ, शूर योद्धा, स्वधेनूंचा समूह, मुग्ध बालिकांचे प्रेम (कटाक्ष) आणि मरुतांचा संघ हे सर्व तुझ्या सहवासाची कामना धरून तुझ्या पाठोपाठ गेले, व देवांस सुद्धां तुझ्या शौर्याचें कौतुकच वाटले. ॥ ८ ॥
हिर॑ण्यशृ॒ङ्गोवऽ॑यो अस्य॒ पादा॒ मनो॑जवा॒ अव॑र॒ इंद्र॑ आसीत् ॥
हिरण्यऽशृङ्गः् अयः अस्य पादाः मनःऽजवाः अवरः इंद्र आसीत् ॥
ह्या दिव्य अश्वाचे आयाळ सोन्याचें व पाय (जणुंकाय) पोलादाचे बनले आहेत. मनापेक्षांही जो वेगवान व ज्याच्यापुढे कोणाचेंही कांहीएक चालत नाही तो इंद्र ह्याचा धनी अशा ह्या अश्वाचा काय, पण जो ह्या अश्वावर प्रथम आरूढ झाला तो इंद्र सुद्धां आला होता. ॥ ९ ॥
ई॒र्मान्ता॑सः॒ सिलि॑कमध्यमासः॒ सं शूर॑णासो दि॒व्यासो॒ अत्याः॑ ॥
ईर्मऽअंतासः सिलिकऽमध्यमासः सं शूरणासः दिव्यासः अत्याः ॥
ज्यांचे पुठ्ठे भरदार व बांधा रेखीव आहे, असे हे देवलोकींचे चलाख आणि तेज घोडे एका रांगे मागून दुसरी ह्या प्रमाणें हंसांच्या मालिके प्रमाणे हारीनें धांवत असतात, व स्वर्ग मार्गांत एकच गर्दी करून तो व्याप्त करून टाकतात. ॥ १० ॥
तव॒ शरी॑रं पतयि॒ष्ण्वर्व॒न्तव॑ चि॒त्तं वात॑ इव॒ ध्रजी॑मान् ॥
तव शरीरं पतयिष्णु अर्वन् तव चित्तं वातःऽइव ध्रजीमान् ॥
हे अश्वा, तुझा देह पक्ष्याप्रमाणे उड्डाण करूं शकतो. तुझें मनही वायू प्रमाणे वेगवान व तुझें आयाळ तर इतकें विस्तीर्ण असतें कीं, तें जिकडे तिकडे विखरून पसरतें व अरण्यांतूनही त्याचा सर सर असा ध्वनी ऐकूं येतो. ॥ ११ ॥
उप॒ प्रागा॒च्छस॑नं वा॒ज्यर्वा॑ देव॒द्रीचा॒ मन॑सा॒ दीध्या॑नः ॥
उप प्र अगात् शसनं वाजि अर्वा देवद्रीचा मनसा दीध्यानः ॥
बलि प्रदान करावयाचें त्या स्थलाजवळ पहा हा जवान घोडा येऊन पोहोंचला देखील; ह्या वेळीं त्याचें अंतःकरण देवाच्या एकाग्र ध्यानांत कसें गढून गेलेलें आहे. ह्या घोड्याचा बांधव जो बोकड त्यालाही घोड्याच्या पुढेंच चालविले आहे व दोघांच्या मागें प्रतिभा संपन्न स्तोतेजन चालले आहेत. ॥ १२ ॥
उप॒ प्रागा॑त्पर॒मं यत्स॒धस्थ॒मर्वाँ॒ अच्छा॑ पि॒तरं॑ मा॒तरं॑ च ॥
उप प्र अगात् परमं यत् सधऽस्थं अर्वान् अच्छ पितरं मातरं च ॥
हा घोडा अत्युच्च अशा स्वर्गलोकांत जाऊन पोहोंचला व त्याला जगत्पिता आणि जगन्माता ह्यांचे दर्शनही झाले. हे अश्वा अत्यंत प्रसन्नांतःकरणानें देवांना भेट, कारण इकडेही स्तोतृजन यजमानास उत्कृष्ट वर प्रसादांचा लाभ व्हावा म्हणून प्रार्थना करीत आहेत. ॥ १३ ॥
ऋग्वेद - मण्डल १ सूक्त १६४ ( अस्य वामीय तत्त्वज्ञान सूक्त )
ऋषि : दीर्घतमस औचथ्य - देवता : विश्वेदेव, सोम, अग्नि, सूर्य, वायु, काल, सरस्वती
अ॒स्य वा॒मस्य॑ पलि॒तस्य॒ होतु॒स्तस्य॒ भ्राता॑ मध्य॒मो अ॒स्त्यश्नः॑ ॥
अस्य वामस्य पलितस्य होतुः तस्य भ्राता मध्यमः अस्ति अश्नः ॥
हा पहा शुभ्र किरणरूप जटामंडित पुरातन आचार्य. त्याचा मधला भाऊ सर्व-भोक्ता असून तिसर्‍या भावाचा देह घृतकांतीने दीप्तिमान् आहे. सर्व लोकांच्या ह्या प्रभूचें दर्शन त्याच्या सात पुत्रांनिशी मला येथेंच झालें. ॥ १ ॥
स॒प्त यु॑ञ्जन्ति॒ रथ॒मेक॑चक्र॒मेको॒ अश्वो॑ वहति स॒प्तना॑मा ॥
सप्त युञ्जंति रथं एकऽचक्रं एकः अश्वः वहति सप्तऽनामा ॥
एक चाकी रथ सात जण जोडून तयार करतात, त्या रथाला एकच घोडा असतो, परंतु त्यांची स्वरूपें सात आहेत. रथाच्या चाकाला तीन तुंवे असून ते कधींही झिजत नाहींत वा मोडतही नाहीत. ह्या एकाच चाकाच्या आधारावर सर्व भुवनें व्यवस्थित चाललेली आहेत. ॥ २ ॥
इ॒मं रथ॒मधि॒ ये स॒प्त त॒स्थुः स॒प्तच॑क्रं स॒प्त व॑ह॒न्त्यश्वाः॑ ॥
इमं रथं अधि ये सप्त तस्थुः सप्तऽचक्रं सप्त वहंति अश्वाः ॥
दुसरा एक रथ सात चाकी आहे. त्यांत सात जण बसतात, व रथाला सात घोडे जुंपलेले असतात. सात बहिणी ह्या रथाचें महत्त्व वर्णन करतात, कारण ह्या रथाच्या जागेंत दिव्य धेनूंचीं सात स्वरूपें गुप्तपणें राहिलेली आहेत. ॥ ३ ॥
को द॑दर्श प्रथ॒मं जाय॑मानमस्थ॒न्वन्तं॒ यद॑न॒स्था बिभ॑र्ति ॥
कः ददर्श प्रथमं जायमानं अस्थन्ऽवंतं यत् अनस्था बिभर्ति ॥
स्वतः अस्थि रहित (म्हणजे अजड) असून ह्या अस्थियुक्त प्राण्यांचा म्हणजे जड विश्वाचा जो सांभाळ करीत असतो, त्या ईश्वरालाच उत्पन्न होतांना कोणी तरी पाहिलें आहे काय ? ह्या पृथ्वीचें जीव तत्त्व व तिचें रक्त (म्हणजे घटक द्रव्य) आणि आत्मतत्त्व हीं त्या वेळीं कोठें होती ? आणि ज्याला ह्या सर्व गोष्टी माहित आहेत त्याला त्या विचारण्याकरितां तरी कोण गेला होता ? ॥ ४ ॥
पाकः॑ पृच्छामि॒ मन॒सावि॑जानन्दे॒वाना॑मे॒ना निहि॑ता प॒दानि॑ ॥
पाकः पृच्छामि मनसा अविऽजानन् देवानां एना निऽहिता पदानि ॥
मी मनाचा निष्कपट परंतु अज्ञानी; तेव्हां देवांची ही जी स्वरूपें गूढ आहेत, ती कशी आहेत ते विचारतो. पहा ह्या एक वर्षाच्या वत्साच्या अंगावर ज्ञानी जनांनी उपासनारूप वस्त्र विणण्याकरितां सात धागे पसरून दिले आहेत. ॥ ५ ॥
अचि॑कित्वाञ्चिकि॒तुष॑श्चि॒दत्र॑ क॒वीन्पृ॑च्छामि वि॒द्मने॒ न वि॒द्वान् ॥
अचिकित्वान् चिकितुषः चित् अत्र कवीन् पृच्छामि विद्मने न विद्वान् ॥
ह्या संबंधांत आपल्याला कांहीच कळत नाही, अज्ञानी पडलो, तेव्हां, हे सर्व ज्यांना कळत आहे अशा ज्ञानी जनांपासून सर्व समजून घावे म्हणून त्यांना विचारतो कीं ज्याने हे सहाही लोक धारण केले आहेत त्या जन्मरहित ईश्वराच्या स्वरूपांत कांही एकात्मक आहे हें खरे ना ? ॥ ६ ॥
इ॒ह ब्र॑वीतु॒ य ई॑म॒ङ्गी वेदा॒स्य वा॒मस्य॒ निहि॑तं प॒दं वेः ॥
इह ब्रवीतु यः ईं अंग वेद अस्य वामस्य निऽहितं पदं वेरिति वेः ॥
ज्या कोणाला हे खरोखर माहीत असेल त्यानें आतां विलंब न लावता सांगून टाकावे. ह्या मनोहर दिव्य पक्ष्यांचे निवास स्थान फार गूढ आहे. ह्याच्या धेनू अशा चमत्कारिक आहेत कीं त्यांच्या मस्तकांतूनच दुधाचा प्रवाह चालतो. त्या तेजोमय वस्त्रें पांघरतात व पायानेंच पाणी पीत असतात. ॥ ७ ॥
मा॒ता पि॒तर॑मृ॒त आ ब॑भाज धी॒त्यग्रे॒ मन॑सा॒ सं हि ज॒ग्मे ॥
माता पितरं ऋते आ बभाज धीती अग्रे मनसा सं हि जग्मे ॥
भूमातेनें पित्याची यज्ञांमध्ये सेवा केली तेव्हां ध्यानानें आणि मनाने त्याचा तिच्याशी प्रथम समागम होऊन त्या पतिसेवोत्सु पत्नीवर वृष्ट्युदकाचा वर्षाव झाला, तेव्हां भक्तजन दोघांच्याही जवळ जाऊन स्तवन करूं लागले. ॥ ८ ॥
यु॒क्ता मा॒तासी॑द्धु॒रि दक्षि॑णाया॒ अति॑ष्ठ॒द्गर्भो॑ वृज॒नीष्व॒न्तः ॥
युक्ता माता आसीत् धुरि दक्षिणायाः अतिष्ठत् गर्भः वृजनीषु अंतरिति ॥
दक्षिणेच्या म्हणजे यज्ञ धेनूच्या कामाकडे भूमातेची योजना झाली, आर्द्र अशा मेघ धेनूच्या पोटीं गर्भ राहिला. वासरूं ओरडून आपल्या आईकडे पाहूं लागले. ती गाय आहे कीं, ह्या भुवनांत तिला वाटेल तें रूप घेता येते. ॥ ९ ॥
ति॒स्रो मा॒तॄस्त्रीन्पि॒तॄन्बिभ्र॒देक॑ ऊ॒र्ध्वस्त॑स्थौ॒ नेमव॑ ग्लापयन्ति ॥
तिस्रः मातॄः त्रीन् पितॄन् बिभ्रत् एकः ऊर्ध्वः तस्थौ न ईं अव ग्लपयंति ॥
मातृरूपी तीन व पितृरूपी तीन अशा सहा भुवनांस हा एकटा सांवरून धरून उभा आहे तरी ह्या ओझ्यामुळें तो यत्किंचित ही थकत नाहीं. ह्या स्वर्लोकाच्या पाठीवर राहणारे देव अशी एक भाषा बोलत असतात कीं, तिच्या योगानें सर्व कांही समजतें, पण ती मात्र सर्वांनाच कळते असें नाही. ॥ १० ॥
द्वाद॑शारं न॒हि तज्जरा॑य॒ वर्व॑र्ति च॒क्रं परि॒ द्यामृ॒तस्य॑ ॥
द्वादशऽअरं नहि तत् जराय वर्वर्ति चक्रं परि द्यां ऋतस्य ॥
ह्या सृष्टिक्रमाच्या चक्राला बारा अरे आहेत. तें कधींही न झिजतां आकाश मंडलांत निरंतर भ्रमण करीत असतें. हे अग्निदेवा, ह्याच चक्रावर सर्वजण जोडप्यांनी बसलेले आहेत त्या व्यक्तींची एकंदर संख्या सातशें वीस आहे. ॥ ११ ॥
पञ्च॑पादं पि॒तरं॒ द्वाद॑शाकृतिं दि॒व आ॑हुः॒ परे॒ अर्धे॑ पुरी॒षिण॑म् ॥
पंचऽपादं पितरं द्वादशऽआकृतिं दिव आहुः परे अर्धे पुरीषिणम् ॥
पित्याला पांच चरण व स्वरूपें बारा प्रकारची आहेत. तो जल वर्षक असून आकाशाच्या अत्युच्च प्रदेशांत राहतो असे म्हणतात, व दुसरे असें म्हणतात कीं तो जवळच्या भागांत असून सहा अरे असलेल्या सात चाकी रथावर बसून सर्व पहात असतो. ॥ १२ ॥
पञ्चा॑रे च॒क्रे प॑रि॒वर्त॑माने॒ तस्मि॒न्ना त॑स्थु॒र्भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ॥
पंचऽअरे चक्रे परिऽवर्तमाने तस्मिन् आ तस्थुः भुवनानि विश्वा ॥
चाकाला पांच अरे असून ते एक सारखे फिरतच असतें, आणि त्याच्यावर ही सर्व भुवनें राहिलेली आहेत. त्या चाकाच्या कण्यावर जबरदस्त ओझें पडते, तरी तो कधीं तापत नाहीं व अनंत कालापासून ह्या चाकाला एकच पावटा आहे व तोही कधीं मोडत नाहीं. ॥ १३ ॥
सने॑मि च॒क्रम॒जरं॒ वि वा॑वृत उत्ता॒नायां॒ दश॑ यु॒क्ता व॑हन्ति ॥
सऽनेमि चक्रं अजरं वि ववृते उत्तानायां दश युक्ताः वहंति ॥
एकच अखंड पावटा असलेले असें जें एक अविनाशी चक्र फिरत राहिलें आहे, त्याच्या धुरेचें लाकूड उताणे असून त्याला जोडलेले दहा घोडे तें चाक ओढीत असतात. तऱ्हेतऱ्हेच्या रंगांच्या वलयांनी वेष्टिलेला असा सूर्याचा नेत्र आपला मार्ग आक्रमण करीतच असतो आणि त्याच्यावरच सर्व भुवनें अवलंबून आहेत. ॥ १४ ॥
सा॒कं॒जानां॑ स॒प्तथ॑माहुरेक॒जं षळिद्य॒मा ऋष॑यो देव॒जा इति॑ ॥
साकंऽजानां सप्तथं आहुः एकऽजं षट् इत् यमाः ऋषयः देवऽजाः इति ॥
सात जण एकदमच जन्मले खरे पण त्यापैकीं सातवा मात्र एकटाच निराळा जन्मला असें समजतात आणि बाकीचे सहा जुळे असून तेच देवांपासून झालेले ऋषि होत असें म्हणतात. त्यांच्या पासून मिळणारी इच्छित फळें त्यांच्या क्रमाप्रमाणे येतात; आणि त्यांची रूपें विविध आहेत तरी ते सर्व आपल्या मालकाच्या धोरणानेंच राहतात. ॥ १५ ॥
स्त्रियः॑ स॒तीस्ताँ उ॑ मे पुं॒स आ॑हुः॒ पश्य॑दक्ष॒ण्वान्न वि चे॑तद॒न्धः ॥
स्त्रियः सतीः तान् ऊं इति मे पुंसः आहुः पश्यत् अक्षण्ऽवान् न वि चेतत् अंधः ॥
त्या वास्तविक स्त्रिया असतांना ते पुरुषच आहेत असे त्यांनी मला सांगितलें; ही गोष्ट ज्याला डोळे असतील त्याला दिसेल, आंधळ्याला काय दिसणार ? जो सुपुत्र खरा ज्ञानी असेल त्यालाच हें समजेल व हें ज्याला समजत असेल तो आपल्या पित्याचाही पिता होईल. ॥ १६ ॥
अ॒वः परे॑ण प॒र ए॒नाव॑रेण प॒दा व॒त्सं बिभ्र॑ती॒ गौरुद॑स्थात् ॥
अवः परेण परः एना अवरेण पदा वत्सं बिभ्रती गौः उत् अस्थात् ॥
अत्युच्च स्थानांच्या खाली पण ह्या भूगोलाच्यावर आपलें वासरूं आपल्या पायानें उचलून धरणारी अशी गाय वर दिसूं लागली आहे. ती कोणीकडे कोणत्या बाजूला निघून जाते ? ती कोठें वीत असावी बरें ? कळपांत तर वीत नाहींच. ॥ १७ ॥
अ॒वः परे॑ण पि॒तरं॒ यो अ॑स्यानु॒वेद॑ प॒र ए॒नाव॑रेण ॥
अवः परेण पितरं यः अस्य अनुऽवेद परः एना अवरेण ॥
अत्युच्च स्थानाच्या खाली परंतु अगदी खालच्या वर (म्हणजे मध्यें) जें हें विश्व आहे, त्याचा पिता जो ईश्वर त्याची ओळख ज्याला झालेली आहे, असा कोणता ज्ञानी पुरुष ह्या जगांत उपदेश करून गेला ? दिव्य मन कोठून निर्माण झाले ? ॥ १८ ॥
ये अ॒र्वाञ्च॒स्ताँ उ॒ परा॑च आहु॒र्ये परा॑ञ्च॒स्ताँ उ॑ अ॒र्वाच॑ आहुः ॥
ये अर्वांचः तान् ऊं इति पराचः आहुः ये परांचः तान् ऊं इति अर्वाचः आहुः ॥
वास्तविक जे आपल्याकडे खाली येत असतात, त्यांना म्हणतात कीं हे वर चालले आहेत, आणि जे खरोखर वर जात असतात त्यांना म्हणतात कीं हे आपल्या कडेच येत आहेत; तर हे सोमा, इंद्र आणि तूं अशा तुम्हीं दोघांनी जे असे चमत्कार केले आहेत, ते रजोगुणमुळे जोखडाला जुंपलेल्या घोड्या प्रमाणे व्यवस्थित चालले आहेत. ॥ १९ ॥
द्वा सु॑प॒र्णा स॒युजा॒ सखा॑या समा॒नं वृ॒क्षं परि॑ षस्वजाते ॥
द्वा सुपर्णा सऽयुजा सखाया समानं वृक्षं परि सस्वजाते इति ॥
सुंदर पंखांचे, एकात्मक व परस्पर जिवलग मित्र असे दोन पक्षी एकाच वृक्षावर बसलेले आहेत, त्यांतला एक त्या झाडाच्या मधुर फळाचा उपभोग घेतो, परंतु दुसरा मात्र स्वतः कांही एक न खातां फक्त पहात बसतो. ॥ २० ॥
यत्रा॑ सुप॒र्णा अ॒मृत॑स्य भा॒गमनि॑मेषं वि॒दथा॑भि॒स्वर॑न्ति ॥
यत्रा सुऽपर्णा अमृतस्य भागं अनिऽमेषं विदथा अभिऽस्वरंति ॥
सुंदर पंखांचे पक्षी ज्ञान सामर्थ्याने अमरत्वाचा अंश जेथें निरंतर पोहोंचवीत असतात तेथें, म्हणजे मज मूढाच्या अंगी, खुद्द विश्वाचा पालक जो ज्ञानस्वरूप परमात्मा, त्यानें वास केलेला आहे. ॥ २१ ॥
यस्मि॑न्वृ॒क्षे म॒ध्वदः॑ सुप॒र्णा नि॑वि॒शन्ते॒ सुव॑ते॒ चाधि॒ विश्वे॑ ॥
यस्मिन् वृक्षे मधुऽअदः सुऽपर्णाः निऽविशंते सुवते च अधि विश्वे ॥
सुंदर पिसार्‍याचे सर्व पक्षी मधुर फळें खाऊन ज्या वृक्षावर विश्रांती घेतात आणि पिलेंही घालतात, त्याच वृक्षाच्या शेंड्यावर जें फळ असतें तें फारच स्वादिष्ट असतें, परंतु जगत्पिता जो ईश्वर त्याचें ज्ञान ज्याला नाहीं त्याला तें फळ मिळत नाहीं. ॥ २२ ॥
यद्गा॑य॒त्रे अधि॑ गाय॒त्रमाहि॑तं॒ त्रैष्टु॑भाद्वा॒ त्रैष्टु॑भं नि॒रत॑क्षत ॥
यत् गायत्रे अधि गायत्रं आऽहितं त्रैस्तुभात् वा त्रैस्तुभं निःअतक्षत ॥
गायत्रावर गायत्राची स्थापना कशी झालेली आहे किंवा त्रैष्टुभापासून त्रैष्टुभ कसें निर्माण झालें अथवा जगतावर जें जगत् पद स्थापिलें आहे ते कसें हें ज्यांना समजले ते अमरत्व पावले. ॥ २३ ॥
गा॒य॒त्रेण॒ प्रति॑ मिमीते अ॒र्कम॒र्केण॒ साम॒ त्रैष्टु॑भेन वा॒कम् ॥
गायत्रेण प्रति मिमीते अर्कं अर्केण साम त्रैस्तुभेन वाकम् ॥
गायत्र छंदामध्यें अर्क म्हणावयाचें असते, अर्कावरून सामगायनाची रचना झाली. अनेक त्रैष्टुभ मिळून एक वाक होतो, दोन चरणी किंवा चार चरणी वाकांच्या योगानें अनुवाक होतो आणि अक्षरांच्या संख्येवरून सात मुख्य वृत्तें बनतात. ॥ २४ ॥
जग॑ता॒ सिंधुं॑ दि॒व्यस्तभायद्रथंत॒रे सूर्यं॒ पर्य॑पश्यत् ॥
जगता सिंधुं दिवि अस्तभायत् रथंऽतरे सूर्यं परि अपश्यत् ॥
जागत सामाच्या योगानें, आकाशामध्यें आकाशगंगेला सांवरून धरलेले आहे व रथंतर सामामुळें आकाशांत सूर्याचें दर्शन होतें. गायत्रीच्या ज्वाला तीन आहेत असे सांगतात व म्हणूनच तेज आणि थोरवी ह्या गोष्टीमध्यें तीच वरचढ आहे. ॥ २५ ॥
उप॑ ह्वये सु॒दुघां॑ धे॒नुमे॒तां सु॒हस्तो॑ गो॒धुगु॒त दो॑हदेनाम् ॥
उप ह्वये सुऽदुघां धेनुं एतां सुऽहस्तः गोऽधुक् उत दोहत् एनाम् ॥
ह्या बहुदुधी धेनूला मी आतां हांक मारतो. हिची धार जो कुशल असेल तोच काढूं शकेल. सर्व-प्रेरक सविता आम्हास अत्युत्कृष्ट जीवनाचा लाभ करून देवो. ह्या सूर्याचा प्रताप पहा कसा जाज्ज्वल्य आहे; तेव्हां ह्या सूर्याचेंही गुण वर्णन मला केलें पाहिजे. ॥ २६ ॥
हि॒ङ्कृ॒ ण्व॒ती व॑सु॒पत्नी॒ वसू॑नां व॒त्समि॒च्छन्ती॒ मन॑सा॒भ्यागा॑त् ॥
हिङ्ऽकृण्वती वसुऽपत्नी वसूनां वत्सं इच्छंती मनसा अभि आ अगात् ॥
ही सकल निधींची स्वामिनी आपल्या पाडसाला जवळ घेण्याकरितां हंबरडा फोडीत उत्कंठेनें धांवतच आली. ही अवध्य धेनू अश्विदेवा करितां दुधाचा पान्हा सोडो आणि थोर सौभाग्य प्राप्त व्हावें म्हणून ती वृद्धिंगत होवो. ॥ २७ ॥
गौर॑मीमे॒दनु॑ व॒त्सं मि॒षन्तं॑ मू॒र्धानं॒ हिङ्ङ॑ीकृणो॒न्मात॒वा उ॑ ॥
गौः अमीमेत् अनु वत्सं मिषंतं मूर्धानं हिङ् अकृणोत् मातवै ऊं इति ॥
डोळे मिटून पडलेल्या आपल्या पाडसाकडे ही धेनू वळते आणि त्याचें डोकें चाटण्याकरितां हंबारत असते, नंतर मोठ्या उत्सुक्तेनें वासराचें तोंड आपल्या धारोष्ण दुग्धाकडे नेऊन ती हलकेच ओरडते इतक्यांत तिची कास दुधानें भरून जाते. ॥ २८ ॥
अ॒यं स शि॑ङ्क्ते॒ येन॒ गौर॒भीवृ॑ता॒ मिमा॑ति मा॒युं ध्व॒सना॒वधि॑ श्रि॒ता ॥
अयं सः शिंक्ते येन गौः अभिऽवृता मिमाति मायुं ध्वसनौ अधि श्रिता ॥
हा वत्स सुद्धा पहा कसा ओरडत आहे. ह्याच्याकडे त्या धेनूचें चित्त अगदीं वेधून गेलेलें आहे व त्यामुळें वृष्टि करणार्‍या मेघावर आग टाकून ती ही ओरडत आहे. अशा रीतीनें एकनिष्ठेमध्यें मनुष्याला सुद्धां तिने लाजविलें आहे, परंतु जेव्हां ती विजेचें रूप घेतें तेव्हां मात्र ती आपलें खरें रूप प्रकट करते. ॥ २९ ॥
अ॒नच्छ॑ये तु॒रगा॑तु जी॒वमेज॑द्ध्रु॒वं मध्य॒ आ प॒स्त्यानाम् ॥
अनत् शये तुरऽगातु जीवं एजत् ध्रुवं मध्ये आ पस्त्यानाम् ॥
श्वासोच्छ्वास करणारी, चंचल व जिवंतपणानें हालचाल करणारी अशी जी वस्तु आहे ती ह्या देहरूपी डोल्हार्‍यांत पक्की रोवून राहिली आहे. जीवात्मा हा मृत (म्हणजे जड) पदार्थाच्या नियमानुरोधानेंच चालतो व मृत देह आणि अमर आत्मा हे एकाच ठिकाणीं असतात. ॥ ३० ॥
अप॑श्यं गो॒पामनि॑पद्यमान॒मा च॒ परा॑ च प॒थिभि॒श्चर॑न्तम् ॥
अपश्यं गोपां अनिऽपद्यमानं आ च परा च पथिऽभिः चरंतम् ॥
देह धारक आत्मा कधींही न थकतां आपल्या नेहमींच्या पद्धतीनें येथें येतो व परत जातो हें मी पाहिलें आहे. संयोगाच्या व वियोगाच्या अशा दोन्ही सामर्थ्यांनी युक्त होऊन तो पुनः पुनः जगामध्यें परत येत असतो. ॥ ३१ ॥
य ईं॑ च॒कार॒ न सो अ॒स्य वे॑द॒ य ईं॑ द॒दर्श॒ हिरु॒गिन्नु तस्मा॑त् ॥
यः ईं चकार न सः अस्य वेद यः ईं ददर्श हिरुक् इत् नु तस्मात् ॥
ज्यानें ह्याला निर्माण केलें त्याला हा जाणत नाहीं, कारण जो ह्याला एक सारखा पहात असतो तो ह्याच्यापासून गुप्त राहिला आहे व म्हणूनच हा मनुष्य प्राणी मातेच्या उदरांत गुंडाळून टाकला जाऊन आणि अनेक जन्म घेऊन दुःखसागरांत बुडून गेला आहे. ॥ ३२ ॥
द्यौर्मे॑ पि॒ता ज॑नि॒ता नाभि॒रत्र॒ बन्धु॑र्मे मा॒ता पृ॑थि॒वी म॒हीयम् ॥
द्यौः मे पिता जनिता नाभिः अत्र बंधुः मे माता पृथिवी मही इयम् ॥
द्यौ हा माझा पिता, उत्पन्न कर्ता आणि जीवनाचें आदिकरण होय. तसेंच ही थोर पृथिवी माझी जननी; माझे आप्त इष्ट सुद्धां हीच. उताण्या असलेल्या दोन डेरेदार शकलांच्या मधला पोकळींत सर्वांचे जन्म स्थान आहे. व तेथें पित्यानें आपल्या कन्येचा गर्भ ठेवून दिला आहे. ॥ ३३ ॥
पृ॒च्छामि॑ त्वा॒ पर॒मन्तं॑ पृथि॒व्याः पृ॒च्छामि॒ यत्र॒ भुव॑नस्य॒ नाभिः॑ ॥
पृच्छामि त्वा परं अंतं पृथिव्याः पृच्छामि यत्र भुवनस्य नाभिः ॥
आतां तुला विचारतो कीं, पृथ्वीची अखेरची मर्यादा कोणती ? आणखी असें विचारतों कीं जगाचा मध्य कोणत्या ठिकाणीं ? वळू घोड्याचें रेत कोणते तें तुला विचारतो, आणि वाचेचें अत्यंत श्रेष्ठ असे स्थान कोणतें तेंही पुसतो. ॥ ३४ ॥
इ॒यं वेदिः॒ परो॒ अन्तः॑ पृथि॒व्या अ॒यं य॒ज्ञो भुव॑नस्य॒ नाभिः॑ ॥
इयं वेदिः परः अंतः पृथिव्याः अयं यज्ञः भुवनस्य नाभिः ॥
ही वेदी हीच पृथ्वीची शेवटची सीमा, हा यज्ञ हाच सर्व जगाचा मध्य, हा सोम रस हेंच वळू घोड्याचें रेत आणि हा जो ब्रह्मा तोच वाचेचें अतिशय श्रेष्ट स्थान होय. ॥ ३५ ॥
स॒प्तार्ध॑ग॒र्भा भुव॑नस्य॒ रेतो॒ विष्णो॑स्तिष्ठन्ति प्र॒दिशा॒ विध॑र्मणि ॥
सप्त अर्धऽगर्भाः भुवनस्य रेतः विष्णोः तिष्ठंति प्रऽदिशा विऽधर्मणि ॥
जे अपुरे सात गर्भ ह्या जगाचें बीज म्हणून आहेत ते विष्णुच्या आज्ञेनें आपआपल्या नियमाप्रमाणें राहतात. ते बुद्धिमान व व्यापक असल्यामुळें विवेकानें व सावचित्तानें यच्चावत् वस्तूंचे आकलन करीत असतात. ॥ ३६ ॥
न वि जा॑नामि॒ यदि॑वे॒दमस्मि॑ नि॒ण्यः संन॑द्धो॒ मन॑सा चरामि ॥
न वि जानामि यत्ऽइव इदं अस्मि निण्यः संऽनद्धः मनसा चरामि ॥
हे सर्व मीच आहे असें मी जाणत नाहीं आणि मनानें बांधला जाऊन माझी विलक्षण तऱ्हा होऊन मी भ्रमण करीत आहे, परंतु परम तत्त्वापासून पहिल्यानें उत्पन्न झालेलें चैतन्य जेव्हां माझ्यांत आले, तेव्हां पासून ह्या ईश्वरी वाचेचा अंश मला प्राप्त झाला. ॥ ३७ ॥
अपा॒ङ्‍ प्राङ्ए॑नति स्व॒धया॑ गृभी॒तोऽ॑मर्त्यो॒ मर्त्ये॑ना॒ सयो॑निः ॥
अपाङ्‍ प्राङ्‍ एति स्वधया गृभीतः अमर्त्यः मर्त्येन सऽयोनिः ॥
ह्या आत्म्याचे अस्तित्व त्याच्या व्यापारामुळेंच कळतें. तो कधी मागें राहतो व कधीं पुढेंही सरसावतो. तो अमर असूनही ह्या मर्त्य देहाबरोबरच जन्मास येतो. ते दोन्ही नित्य संलग्न असून सर्व ठिकाणीं नाना प्रकारांनी जात असतात; परंतु लोकांना शरीर मात्र दिसते, आत्मा दिसत नाहीं. ॥ ३८ ॥
ऋ॒चो अ॒क्षरे॑ पर॒मे व्योम॒न्यस्मि॑न्दे॒वा अधि॒ विश्वे॑ निषे॒दुः ॥
ऋचः अक्षरे परमे विऽओमन् यस्मिन् देवा अधि विश्वे निऽसेदुः ॥
अत्युच्च अशा स्वर्लोकीं राहिल्याप्रमाणेंच वेदांतील ऋचांच्या अक्षरांत सर्व देवांनी वास केला आहे. तर असें जें ऋचेचें अक्षर तें ज्याला येत नाही त्याला वेद घेऊन तरी काय करावयाचें आहे ? आणि तें अक्षर ज्यांना समजलें ते सर्व आनंदानें एकत्र रहतात. ॥ ३९ ॥
सू॒य॒व॒साद्भग॑वती॒ हि भू॒या अथो॑ व॒यम् भग॑वन्तः स्याम ॥
सुयवसऽअत् भगऽवती हि भूयाः अथो इति वयं भगऽवंतः स्याम ॥
तुला खाण्याला उत्तम गवत मिळून तूं भाग्य संपन्न हो म्हणजे त्यामुळें आम्हींही भाग्यवान होऊं. हे अवध्य धेनु तूं आमच्याकडे येऊन नित्य चारा खाऊन स्वच्छ पाणी पीत जा. ॥ ४० ॥
गौ॒रीर्मि॑माय सलि॒लानि॒ तक्ष॒त्येक॑पदी द्वि॒पदी॒ सा चतु॑ष्पदी ॥
गौरीः मिमाय सलिलानि तक्षति एकऽपदी द्विऽपदी सा चतुःऽपदी ॥
ही शुभ्र तेजस्वी धेनु उदक निर्माण करीत असतांना हंबरत असतें. तिला एकच पाय किंवा दोन किंवा चार पाय असतात, अथवा आठ किंवा नऊ सुद्धां असतात. ही हजार अक्षरांची असून अति उच्च अशा स्वर्लोकीं राहते. ॥ ४१ ॥
तस्याः॑ समु॒द्रा अधि॒ वि क्ष॑रन्ति॒ तेन॑ जीवन्ति प्र॒दिश॒श्चत॑स्रः ॥
तस्याः समुद्राः अधि वि क्षरंति तेन जीवंति प्रऽदिशः चतस्रः ॥
तिच्यामुळें समुद्र तुडुंब भरून गेले आहेत. आणि त्यांच्या मुळेंच ह्या पृथ्वीवरील चाऱ्ही दिशांकडील प्रदेश जिवंत राहिले आहेत. तेथूनच अक्षय्य अशा अमृताचा वर्षाव होऊन सर्व विश्वाचा निर्वाह चालतो. ॥ ४२ ॥
श॒क॒मयं॑ धू॒ममा॒राद॑पश्यं विषू॒वता॑ प॒र ए॒नाव॑रेण ॥
शकऽमयं धूमं आरात् अपश्यं विषूऽवता परः एना अवरेण ॥
दूर अंतरावर गोंवर्‍यांचा धूर माझ्या दृष्टीस पडला. त्याचे एकामागून एक असे वर जाणारे धुराचे लोट जिकडे तिकडे पसरले होते. तेथें चित्रविचित्र रंगाचा वृषभ शूर पुरुष शिजवीत होते कारण तोच पुरातन धर्म होय. ॥ ४३ ॥
त्रयः॑ के॒शिन॑ ऋतु॒था वि च॑क्षते संवत्स॒रे व॑पत॒ एक॑ एषाम् ॥
त्रयः केशिन ऋतुऽथा वि चक्षते संवत्सरे वपते एकः एषाम् ॥
लांब लांब जटा वाढलेले तिघेजण आपआपल्या ठरलेल्या वेळेप्रमाणें पृथ्वीवर येतात, त्यांच्यापैकीं एक दरवर्षी सर्वत्र साफसूफ करून टाकतो, दुसरा आपल्या सामर्थ्यानें सर्व विश्वावर नजर ठेवतो आणि तिसरा जो आहे त्याची हालचाल मात्र आपणांस समजते पण मूर्ति दृष्टीस पडत नाही. ॥ ४४ ॥
च॒त्वारि॒ वाक्परि॑मिता प॒दानि॒ तानि॑ विदुर्ब्राह्म॒णा ये म॑नी॒षिणः॑ ॥
चत्वारि वाक् परिमिता पदानि तानि विदुः ब्राह्मणा ये मनीषिणः ॥
वाचेचे चार प्रकार गणले आहेत, ते सर्व प्रकार जे ज्ञानसंपन्न ब्राह्मण आहेत त्यांना ठाऊक असतात. कारण पहिले तीन प्रकार गुप्त आहेत, ते समजण्यांत येत नाहींत, व मनुष्यें बोलतात तो चौथा प्रकार होय. ॥ ४५ ॥
इंद्रं॑ मि॒त्रं वरु॑णम॒ग्निमा॑हु॒रथो॑ दि॒व्यः स सु॑प॒र्णो ग॒रुत्मा॑न् ॥
इंद्रं मित्रं वरुणं अग्निं आहुः अथो इति दिव्यः सः सुऽपर्णः गरुत्मान् ॥
त्या ईश्वरालाच इंद्र, मित्र, वरुण आणि अग्नि असें म्हणतात. देवलोकीं राहणारा सुंदर पंखांचा पक्षीही तोच. तो वस्तुतः एकच आहे तरी ज्ञानी जन त्याला पुष्कळ प्रकारचीं नांवे देतात. त्याला अग्नि, यम अथवा मातरिश्वा असेंही म्हणतात. ॥ ४६ ॥
कृ॒ष्णं नि॒यानं॒ हर॑यः सुप॒र्णा अ॒पो वसा॑ना॒ दिव॒मुत्प॑तन्ति ॥
कृष्णं निऽयानं हरयः सुऽपर्णा अपः वसाना दिवं उत् पतंति ॥
सुवर्ण वर्णाचे सुंदर पक्षी जलरूप वस्त्र पांघरून, आकाशांत जाण्याचा जो एक कृष्णवर्ण मार्ग आहे त्या मार्गानें आकाशांत उड्डाण करतात. आणि नंतर सत्य धर्माच्या वसतिस्थानाहून ते परत आले कीं लागलीच पृथ्वी घृतवृष्टीनें चिंब भिजून जाते. ॥ ४७ ॥
द्वाद॑श प्र॒धय॑श्च॒क्रमेकं॒ त्रीणि॒ नभ्या॑नि॒ क उ॒ तच्चि॑केत ॥
द्वादश प्रऽधयः चक्रं एकं त्रीणि नभ्यानि कः ऊं इति तत् चिकेत ॥
चाक एकच परंतु त्याला बारा धांवा आणि तीन तुंबे आहेत, हें कसें व तें कोण ओळखतो ? त्या चाकाला तीनशें साठ अरे आहेत. आणि ते शंकू प्रमाणें गरगर फिरत असतात. ॥ ४८ ॥
यस्ते॒ स्तनः॑ शश॒यो यो म॑यो॒भूर्येन॒ विश्वा॒ पुष्य॑सि॒ वार्या॑णि ॥
यः ते स्तनः शशयः यः मयःऽभूः येन विश्वा पुष्यसि वार्याणि ॥
हे सरस्वती अक्षय्य, कल्याणप्रद, असा जो तुझा स्तन आहे व ज्याच्या योगानें सर्व रमणीय वस्तूंचे सौंदर्य तूं वृद्धिंगत करतेस, जो रत्नांचा निधि, व मनोरथ पुरविणारा उदार दाता आहे, तो तुझा स्तन तूं आम्हांस पिण्याकरितां दे. ॥ ४९ ॥
य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यजन्त दे॒वास्तानि॒ धर्मा॑णि प्रथ॒मान्या॑सन् ॥
यज्ञेन यज्ञं अयजंत देवाः तानि धर्माणि प्रथमानि आसन् ॥
यज्ञ पुरुषाच्या योगानें देवांनी यज्ञ केला व अगदी प्रथम (सनातन) धर्म पाहूं गेले तर तो हाच होय. नंतर श्रेष्ठ विभूतींनी, पुरातन साध्य देव जेथें रहात असतात अशा अत्युच्च स्वर्ग लोकांमध्यें जाऊन वास केला. ॥ ५० ॥
स॒मा॒नमे॒तदु॑द॒कमुच्चैत्यव॒ चाह॑भिः ॥
समानं एतत् उदकं उत् च एति अव च अहऽभिः ॥
उदक येथून तेथून सारखेंच. ते बाष्परूपानें वर जाते आणि कांही दिवसांनी वृष्टि रूपानें खाली येते, या प्रमाणें पर्जन्य हा पृथ्वीला टवटवीत करतो आणि यज्ञाग्निही आकाशाला तेजःपुंज करतात. ॥ ५१ ॥
दि॒व्यं सु॑प॒र्णं वा॑य॒सं बृ॒हन्त॑म॒पां गर्भं॑ दर्श॒तमोष॑धीनाम् ॥
दिव्यं सुऽपर्णं वायसं बृहंतं अपां गर्भं दर्शतं ओषधीनाम् ॥
द्यु लोकींचा अति वेगवान प्रबळ पक्षी, उदकाचें आणि वनस्पतीचें सुंदर तान्हे बालक; आणि जलवृष्टी करून सर्वांची मनें लीलेनें प्रसन्न करणारा असा जो सरस्वान् त्यानें कृपा करावी म्हणून त्याची आम्हीं वारंवार प्रार्थना करीत असतों. ॥ ५२ ॥
ऋग्वेद - मण्डल १ सूक्त १६५ ( इंद्र सूक्त ) ऋषि : अगस्त्य मैत्रावरुणिः - देवता : इंद्रः - छंद - त्रिष्टुभ्
कया॑ शु॒भा सव॑यसः॒ सनी॑ळाः समा॒न्या म॒रुतः॒ सं मि॑मिक्षुः ॥
कया शुभा सऽवयसः सऽनीळाः समान्या मरुतः सं मिमिक्षुः ॥
एक सारख्या जोमाचे व एकत्रच राहणारे असे हे मरुद्देव पहा कशा एक सारख्या मंगल अंगकांतिने सुशोभित दिसत आहेत बरे ? ते काय हेतूनें व कोठून आले असावेत ! कांही असो, हे आमचे शूर मित्र (ऋत्विज) अभीष्ट प्राप्तीच्या लालसेनें, त्यांच्या सामर्थ्यास अनुलक्षून मोठ्यानें गायन करीत आहेत. ॥ १ ॥
कस्य॒ ब्रह्मा॑णि जुजुषु॒र्युवा॑नः॒ को अ॑ध्व॒रे म॒रुत॒ आ व॑वर्त ॥
कस्य ब्रह्माणि जुजुषुः युवानः कः अध्वरे मरुतः आ ववर्त ॥
हे यौवनाढ्य मरुत् ह्या वेळी कोणत्या भक्ताच्या स्तोत्ररसाचें सेवन करीत बसले आहेत. आपल्या यज्ञामध्यें ह्या मरुतांना कोण भक्त घेऊन गेला असावा. असा श्रेष्ठ भक्तीचा प्रकार तरी कोणता कीं ज्याच्या योगानें ससाण्याप्रमाणें वेगानें आकाशांत उडणार्‍या ह्या मरुतांना आम्हांस प्रसन्न करून घेतां येईल ? ॥ २ ॥
कुत॒स्त्वमिं॑द्र॒ माहि॑नः॒ सन्नेको॑ यासि सत्पते॒ किं त॑ इ॒त्था ॥
कुतः त्वं इंद्र माहिनः सन् एकः यासि सत्ऽपते किं ते इत्था ॥
हे इंद्रा, तूं एव्हढा परम श्रेष्ठ, साधुजनांचा प्रतिपालक असून एकटांच कां चालला आहेस ? खरोखर हें असें तुझ्या मनांत काय आहे ? आपल्या यशस्वी मंडळला बरोबर घेऊन जातांना तूं आमचें कुशल विचारित असतोस, तर आतां हे हरिदश्व-पालक इंद्रा, तुझ्या मनांत आमच्या विषयीं असें काय आलें आहे तें सांग बरें. ॥ ३ ॥
ब्रह्मा॑णि मे म॒तयः॒ शं सु॒तासः॒ शुष्म॑ इयर्ति॒ प्रभृ॑तो मे॒ अद्रिः॑ ॥
ब्रह्माणि मे मतयः शं सुतासः शुष्मः इयर्ति प्रऽभृतः मे अद्रिः ॥
सर्व स्तोत्र, गायनें व भक्ति पुरःसर केलेल्या प्रार्थना ह्या मलाच उद्देशून असतात. सोमरस ही मलाच हर्षप्रद होतो, व माझें प्रतापी वज्र फेंकल्या बरोबर शत्रूला जाऊन भिडते. भक्तजन विनवणी करतात ती माझीच आणि साम गायकांचे प्रेमही माझ्या ठिकाणीं व म्हणूनच माझे अश्व मला त्यांच्याकडे घेऊन जातात. ॥ ४ ॥
अतो॑ व॒यम॑न्त॒मेभि॑र्युजा॒नाः स्वक्ष॑त्रेभिस्त॒न्व१ः॑ शुम्भ॑मानाः ॥
अतः वयं अंतमेभिः युजानाः स्वऽक्षत्रेभिः तन्वः शुम्भमानाः ॥
ह्याकरितांच आम्हीं तरी अगदीं खास स्वतःच्या पराक्रमानें युक्त होऊन त्यानेंच स्वतःस शोभा आणतो, व आपल्या प्रभावानें हे अश्व जोडून सज्ज होत असतो. ह्या आमच्या प्रघाताची, हे इंद्रा, तुला स्वतःला इत्थंभूत माहिती आहेच. ॥ ५ ॥
क्व१॑ स्या वो॑ मरुतः स्व॒धासी॒द्यन्मामेकं॑स॒मध॑त्ताहि॒हत्ये॑ ॥
क्व स्या वः मरुतः स्वधा आसीत् यन् मां एकं संऽअधत्त अहिऽहत्ये ॥
हे मरुतांनो, अहीचा वध मी एकट्यानेंच करावा म्हणून तुम्हा मला विनंति केलीत, तव्हां तुमचा तो प्रघात कोठें गेला होता ? मी खरोखरच भयंकर धैर्यशाली व प्रतापी म्हणूनच सर्व जगताच्या शत्रूचा नक्षा मी आपल्या मारक शस्त्रांनी उतरला. ॥ ६ ॥
भूरि॑ चकर्थ॒ युज्ये॑भिर॒स्मे स॑मा॒नेभि॑र्वृषभ॒ पौंस्ये॑भिः ॥
भूरि चकर्थ युज्येभिः अस्मे इति समानेभिः वृषभ पौंस्येभिः ॥
हे शूरा, तूं तर आपल्या पुरुषार्थानें आमच्यासाठीं पुष्कळच कृत्यें केलीं आहेस. हे तुझे पुरुषार्थ म्हणजे समान वीर्य असे तुझे मित्रच होत. तर हे महा प्रतापी इंद्रा, आम्हां मरुतांनाही आपल्या कर्तबगारीनें आम्हांस इष्ट वाटतील तीं तीं कृत्यें आतां करूं दे. ॥ ७ ॥
वधीं॑ वृ॒त्रं म॑रुत इंद्रि॒येण॒ स्वेन॒ भामे॑न तवि॒षो ब॑भू॒वान् ॥
वधीं वृत्रं मरुतः इंद्रियेण स्वेन भामेन तविषः बभूवान् ॥
हे मरुतांनो, मी क्रोधानें अतिशय उग्र होऊन स्वतःच्या पराक्रमानें वृत्रास ठार मारून टाकलें, आणि सर्व विश्वाला आल्हाददायक अशी मेघोदकें, वज्र हातीं घेऊन मनू करितां मी सुगम करून दिलीं. ॥ ८ ॥
अनु॑त्त॒मा ते॑ मघव॒न्नकि॒र्नु न त्वावाँ॑ अस्ति दे॒वता॒ विदा॑नः ॥
अनुत्तं आ ते मघऽवन् नकिः नु न त्वाऽवान् अस्ति देवता विदानः ॥
हे औदार्यशील इंद्रा, तुझ्यापुढें कोणाचाही निभाव लागत नाहीं. देवांमध्यें तुझ्या प्रमाणें ज्ञानी असा दुसरा कोणींही नाहीं. तुझी बरोबरी करील असा कोणी जन्मास येणार नाहीं व आलेलाही नाही. तर हे महा बलिष्ठा, तूं करीन म्हणून म्हटलेंस तीं कृत्यें आतां कर. ॥ ९ ॥
एक॑स्य चिन्मे वि॒भ्व१॑ स्त्वोजो॒ या नु द॑धृ॒ष्वान्कृ॒णवै॑ मनी॒षा ॥
एकस्य चित् मे विऽभु अस्तु ओजः या नु दधृष्वान् कृणवै मनीषा ॥
विश्वालाही व्यापून उरणारे असें तुझे सामर्थ्य माझ्या एकट्याच्या आंगी आहे असेंच म्हटलें पाहिजे - कारण जें जें करावें म्हणून मीं मनानें निर्धार करतो तें मी करून दाखवितोच. हे मरुतांनो, मी अति भयंकर आहे, तसाच ज्ञानीही आहे. म्हणूनच मी (इंद्रानें) जें जें म्हणून निर्माण केलें आहे त्या सर्वांचा मालक मीच आहे. ॥ १० ॥
अम॑न्दन्मा मरुत॒ स्तोमो॒ अत्र॒ यन्मे॑ नरः॒ श्रुत्यं॒ ब्रह्म॑ च॒क्र ॥
अमंदत् मा मरुतः स्तोमः अत्र यत् मे नरः श्रुत्यं ब्रह्म चक्र ॥
आणखी हे मरुतांनो, तुम्ही जें आतां स्तवन केलेंत, हे शूरांनो जें कर्णमधुर स्तोत्र तुम्हीं गाइलेंत त्यानें मला फार आनंद वाटला. कारण अत्यंत पूज्य आणि वीर्यशाली इंद्राकरितां तुम्ही, म्हणजे माझ्या मित्रांनी, हे स्तोत्र अंतःकरणपूर्वक केलेलें आहे. ॥ ११ ॥
ए॒वेदे॒ते प्रति॑ मा॒ रोच॑माना॒ अने॑द्यः॒ श्रव॒ एषो॒ दधा॑नाः ॥
एव इत् एते प्रति मा रोचमानाः अनेद्यः श्रवः आ इषः दधानाः ॥
निष्कलंक व कीर्ति आणि सामर्थ्य ह्यांना वरणारे तुम्ही तर माझ्यापुढें घवघवीत उभे आहांत, तर हे मनोहरकांति मरुतांनो, तुम्हीं पूर्ण विचारांनी मला पूर्वीं प्रसन्न केलेंत, तसें आतांही प्रसन्न करून घ्या. ॥ १२ ॥
को न्वत्र॑ मरुतो मामहे वः॒ प्र या॑तन॒ सखीँ॒रच्छा॑ सखायः ॥
कः नु अत्र मरुतः मामहे वः प्र यातन सखीन् अच्छ सखायः ॥
हे मरुतांनो, ह्या लोकीं तुमची महती खरोखर कोणीं वर्णन केली आहें बरें ? तर हे मित्रांनो, तुमचे मित्र जे आम्हीं त्या आमच्याकडे या. तुमची कांति अद्‍भुत आहे, तर हे मरुतांनो, माननीय स्तोत्रांची स्फूर्ति आम्हांस देऊन सत्यधर्मास अनुसरून केलेल्या ह्या आमच्या उपासनेकडे लक्ष असूं द्या. ॥ १३ ॥
आ यद्दु॑व॒स्याद्दु॒वसे॒ न का॒रुर॒स्माञ्च॒क्रे मा॒न्यस्य॑ मे॒धा ॥
आ यत् दुवस्यात् दुवसे न कारुः अस्मान् चक्रे मान्यस्य मेधा ॥
एखादा विद्वान कवि एका भक्ताकडून दुसर्‍या भक्ताकडे जातो, त्याप्रमाणें सज्जनांना मान्य अशा मान्यांच्या बुद्धि-प्रभावानें तुम्हांला आमच्या बाजूला आणलेले आहे, तर हे मरुतांनो, ह्या ज्ञानसंपन्न विप्राकडे लवकर वळां. स्तोत्र गायकानें हीं स्तोत्रें तुम्हाला उद्देशूनच गायीलीं आहेत. ॥ १४ ॥
ए॒ष व॒ स्तोमो॑ मरुत इ॒यं गीर्मा॑न्दा॒र्यस्य॑ मा॒न्यस्य॑ का॒रोः ॥
एषः वः स्तोमः मरुतः इयं गीः मादार्यस्य मान्यस्य कारोः ॥
हे मरुतांनो, हे स्तोत्र व ही प्रार्थना सन्मान्य अशा मांदार्यानें तुमच्या प्रित्यर्थ केलेली आहे, तर आमच्या स्वतःकरितां उत्साहप्रद शक्ति तुम्हीं घेऊन या म्हणजे त्या सामर्थ्य शाखेच्या आश्रयानें त्या तात्काळ फलद्रूप होणार्‍या आश्रयानें आम्हीं राहूं. ॥ १५ ॥
ॐ तत् सत् |