श्रीहरिवंशपुराण
हरिवंश पर्व
षोडशोऽध्यायः
श्राद्धकल्पप्रसङ्गः -
जनमेजय उवाच
कथं वै श्राद्धदेवत्वमादित्यस्य विवस्वतः ।
श्रोतुमिच्छामि विप्राग्र्य श्राद्धस्य च परं विधिम् ॥ १ ॥
पितॄणामादिसर्गं च क एते पितरः स्मृताः ।
एवं च श्रुतमस्माभिः कथ्यमानं द्विजातिभिः ॥ २ ॥
स्वर्गस्थाः पितरो ये च देवानामपि देवताः ।
इति वेदविदः प्राहुरेतदिच्छामि वेदितुम् ॥ ३ ॥
ये च तेषां गणाः प्रोक्ता यच्च तेषां बलं परम् ।
यथा च कृतमस्माभिः श्राद्धं प्रीणाति वै पितॄन् ॥ ४ ॥
प्रीताश्च पितरो ये स्म श्रेयसा योजयन्ति हि ।
एवं वेदितुमिच्छामि पितॄणां सर्गमुत्तमम् ॥ ५ ॥
वैशम्पायन उवाच
हन्त ते कथयिष्यामि पितॄणां सर्गमुत्तमम् ।
यथा च कृतमस्माभिः श्राद्धं प्रीणाति वै पितॄन् ।
प्रीताश्च पितरो ये स्म श्रेयसा योजयन्ति हि ॥ ६ ॥
मार्कण्डेयेन कथितं भीष्माय परिपृच्छते ।
अपृच्छद्धर्मराजो हि शरतल्पगतं पुरा ।
एवमेव पुरा प्रश्नं यन्मां त्वं परिपृच्छसि ॥ ७ ॥
तत्तेऽनुपूर्व्या वक्ष्यामि भीष्मेणोदाहृतं यथा ।
गीतं सनत्कुमारेण मार्कण्डेयाय पृच्छते ॥ ८ ॥
युधिष्ठिर उवाच
पुष्टिकामेन धर्मज्ञ कथं पुष्टिरवाप्यते ।
एतद्वै श्रोतुमिच्छामि किं कुर्वाणो न शोचति ॥ ९ ॥
भीष्म उवाच
श्राद्धैः प्रीणाति हि पितॄन्सर्व काम फलैस्तु यः ।
तत्परः प्रयतः श्राद्धी प्रेत्य चेह च मोदते ॥ १० ॥
पितरो धर्मकामस्य प्रजाकामस्य च प्रजाम् ।
पुष्टिकामस्य पुष्टिं च प्रयच्छन्ति युधिष्ठिर ॥ ११ ॥
युधिष्ठिर उवाच
वर्तन्ते पितरः स्वर्गे केषांचिन्नरके पुनः ।
प्राणिनां नियतं वापि कर्मजं फलमुच्यते ॥ १२ ॥
श्राद्धानि चैव कुर्वन्ति फलकामाः सद नराः ।
अभिसन्धाय पितरं पितुश्च पितरं तथा ॥ १३ ॥
पितुः पितामहं चैव त्रिषु पिण्डेषु नित्यशः ।
तानि श्राद्धानि दत्तानि कथं गच्छन्ति वै पितॄन् ॥ १४ ॥
कथं च शक्तास्ते दातुं नरकस्थाः फलं पुनः ।
के वा ते पितरोऽन्ये स्म कान् यजामो वयं पुनः ॥ १५ ॥
देवा अपि पितॄन्स्वर्गे यजन्तीति च नः श्रुतम् ।
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण महाद्युते ॥ १६ ॥
स भवान्कथयत्वेतां कथाममितबुद्धिमान् ।
यथा दत्तं पितॄणां वै तारणायेह कल्पते ॥ १७ ॥
भीष्म उवाच
अत्र ते कीर्तयिष्यामि यथाश्रुतमरिंदम ।
ये च ते पितरोऽन्ये स्म यान् यजामो वयं पुनः ।
पित्रा मम पुरा गीतं लोकान्तरगतेन वै ॥ १८ ॥
श्राद्धकाले मम पितुर्मया पिण्डः समुद्यतः ।
तं पिता मम हस्तेन भित्त्वा भूमिमयाचत ॥ १९ ॥
हस्ताभरणपूर्णेन केयूराभरणेन च ।
रक्ताङ्गुलितलेनाथ यहा दॄष्टः पुरा मया ॥ २० ॥
नैष कल्पे विधिर्दृष्ट इति संचिन्त्य चाप्यहम् ।
कुशेष्वेव तपः पिण्डं दत्तवानविचारयन् ॥ २१ ॥
ततः पिता मे सुप्रीतो वाचा मधुरया तदा ।
उवाच भरतश्रेष्ठ प्रीयमाणो मयानघ ॥ २२ ॥
त्वया दायादवानस्मि कृतार्थोऽमुत्र चेह च ।
सत्पुत्रेण त्वया पुत्र धर्मज्ञेन विपश्चिता ॥ २३ ॥
मया तु तव जिज्ञासा प्रयुक्तैषा दृढव्रत ।
व्यवस्थानं तु धर्मेषु कर्तुं लोकस्य चानघ ॥ २४ ॥
यथा चतुर्थं धर्मस्य रक्षिता लभते फलम् ।
पापस्य हि तथा मूढः फलं प्राप्नोत्यरक्षिता ॥ २५ ॥
प्रमाणं यद्धि कुरुते धर्माचारेषु पार्थिवः ।
प्रजास्तदनुवर्तन्ते प्रमाणाचरितं सदा ॥ २६ ॥
त्वया च भरतश्रेष्ठ वेदधर्माश्च शाश्वताः ।
कृताः प्रमाणं प्रीतिश्च मम निर्वर्तितातुला । २७ ॥
तस्मात्तवाहं सुप्रीतः प्रीत्या च वरमुत्तमम् ।
ददामि तं प्रतीच्छ त्वं त्रिषु लोकेषु दुर्लभम् ॥ २८ ॥
न ते प्रभविता मृतुर्यावज्जीवितुमिच्छसि ।
त्वत्तोऽभ्यनुज्ञां सम्प्राप्य मृत्युः प्रभविता तव ॥ २९ ॥
किं वा ते प्रार्थितं भूयो ददामि वरमुत्तमम् ।
तद् ब्रूहि भरतश्रेष्ठ यत्ते मनसि वर्तते ॥ ३० ॥
इत्युक्तवन्तं तमहमभिवाद्य कृताञ्जलिः ।
अब्रुवं कृतकृत्योऽहं प्रसन्ने त्वयि सत्तम ॥ ३१ ॥
यदि त्वनुग्रहं भूयस्त्वत्तोऽर्हामि महाद्युते ।
प्रश्नमिच्छामि वै किञ्चिद् व्याहृतं भवता स्वयम् ॥ ३२ ॥
स मामुवाच धर्मात्मा ब्रूहि भीष्म यदिच्छसि ।
छेत्तास्मि सम्शयं सर्वं यन्मां पृच्छसि भारत ॥ ३३ ॥
अपृच्छं तमहं तातं तत्रान्तर्हितमेव च ।
गतं सुकृतिनां लोकं कौतूहलसमन्वितः ॥ ३४ ॥
भीष्म उवाच
श्रूयन्ते पितरो देवा देवानामपि देवताः ।
देवाश्च पितरोऽन्ये च कान् यजामो वयं पुनः ॥ ३५ ॥
कथं च दत्तमस्माभिः श्राद्धं प्रीणात्यथो पितॄन् ।
लोकान्तरगतांस्तात किन्नु श्राद्धस्य वा फलम् ॥ ३६ ॥
कान् यजन्ति स्म लोका वै सदेवनरदानवाः ।
सयक्षोरगगन्धर्वाः सकिन्नरमहोरगाः ॥ ३७ ॥
अत्र मे संशयस्तीव्रः कौतूहलमतीव च ।
तद् ब्रूहि मम धर्मज्ञ सर्वज्ञो ह्यसि मे मतः ।
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य भीष्मस्योवाच वै पिता ॥ ३८ ॥
शन्तनुरुवाच
संक्षेपेणैव ते वक्ष्ये यन्मां पृच्छसि भारत ।
पितरश्च यथोद्भूताः फलं दत्तस्य चानघ ॥ ३९ ॥
पितॄणां कारणं श्राद्धे शृणु सर्वं समाहितः ।
आदिदेवसुतास्तात पितरो दिवि देवताः॥ ४० ॥
तान् यजन्ति स्म वै लोकाः सदेवासुरमानुषाः ।
सयक्षोरगगन्धर्वाः सकिन्नरमहोरगाः ॥ ४१ ॥
आप्यायिताश्च ते श्राद्धे पुनराप्याययन्ति च ।
जगत्सदेवगन्धर्वमिति ब्रह्मानुशासनम् ॥ ४२ ॥
तान् यजस्व महाभाग श्राद्धैरग्र्यैरतन्द्रितः ।
ते ते श्रेयो विधास्यन्ति सर्वकामफलप्रदाः ॥ ४३ ॥
त्वया चाराध्यमानास्ते नामगोत्रादिकीर्तनैः ।
अस्मानाप्याययिष्यन्ति स्वर्गस्थानपि भारत ॥ ४४ ॥
मार्कण्डेयस्तु ते शेषमेतत् सर्वं प्रवक्ष्यति ।
एष वै पितृभक्तश्च विदितात्मा च भारत ॥ ४५ ॥ ॥
उपस्थितश्च श्राद्धेऽद्य ममैवानुग्रहाय वै ।
एनं पृच्छ महाभागमित्युक्त्वान्तरधीयत ॥ ४६ ॥
इति श्रीमहाभारते खिलेषु हरिवंशे हरिवंशपर्वणि
श्राद्धकल्पप्रसङ्गो नाम षोडशोऽध्यायः
पितृवर्णन -
जनमेजय विचारतो - "हे वैशंपायना, आपण मनुवंशानुकीर्तनें सांगत असतां विवस्वान याला श्राद्धदेवही म्हणत असें सांगितलें; तर श्राद्धदेव ही संज्ञा विवस्वानाला कां प्राप्त झाली व श्राद्धाचा श्रेष्ठ विधि कोणता, हें, हे विप्रश्रेष्ठा, ऐकावयाची माझी इच्छा आहे; त्याचप्रमाणें पितर पितर म्हणतात ते कोण ? हे पहिल्याप्रथम कसे उत्पन्न झाले ? त्याचप्रमाणें वेदवेत्ते ब्राह्मण, असें सांगतांना आम्हीं ऐकिले आहे कीं, स्वर्गात हे जे पितर म्हणून आहेत ते देवांचेही दैवत आहेत, हें कसें ? तसेंच या पितरांचे कांहीं गण म्हणून सांगितले आहेत ते कोणचे ? या पितरांचे सामर्थ्य काय ? आम्हीं येथें श्राद्ध करावे, त्यानें स्वर्गात ते पितर कसे तृप्त होतात व तृप्त होऊन त्यांनीं तेथून आशिर्वाद दिले असतां त्या योगाने आमचे येथें कल्याण कसें होतें ? हे सर्व प्रश्न व पितरांची एकूण उत्पत्ति या सर्वांचा उलगडा समजावा, असा हेतु आहे."
वैशंपायन म्हणतात - "बा जनमेजया, तुझा प्रश्न ऐकून मला फार आनंद झाला. ठीक आहे. तुला मीं पितरांची श्र्लाघ्य उत्पत्ति कशी झाली, आपण केलेल्या श्राद्धानें स्वर्गात पितर कसे संतुष्ट होतात व संतुष्ट झाल्यावर तेथून आमचे कल्याण कसे करितात, ते सांगतो ऐक. तूं जे हे कांहीं प्रश्न विचारतोस ते सर्व प्रश्न पितामह भीष्म शर-शय्येवर पडले असतां त्यांना धर्मराजानें विचारले होते. भीष्मांनींही तत्पूर्वी त्याच शंका मार्कंडेयाला विचारिल्या होत्या, व मार्कंडेयांचे त्याविषयी समाधान सनत्कुमारानीं केलें होतें, अशी या विषयाची परंपरा आहे; तेव्हां भीष्म-युधिष्ठिराचा झालेला संवाद मी तुला सांगतो. युधिष्ठिराने विचारिलें, 'हे भीष्मा, जर कोणाचे मनांत आपल्याला पुष्टी प्राप्त व्हावी असें असेल तर ती त्याला कशी प्राप्त व्हावी ? व काय कर्म केलें असतां लोकांचा शोक दूर होईल, तें आपण मला सांगा; आपण धर्मज्ञ आहां, म्हणून मी आपल्याला विचारितो." भीष्म म्हणतात, 'बा युधिष्ठिरा, पितरांचे श्राद्ध हें वाटेल तें तें फल देणारे एक अनुष्ठान आहे, म्हणून जो कोणी शुचिर्भूतपणानें व तत्परतेने पितृश्राद्धे करून पितरांचा संतोष करितो तो श्राद्धकर्ता इहलोकीं व मरणोत्तर परलोकीही आनंदात राहातो. हे राजा, ज्याला धर्मेच्छा असेल त्याला पितर धर्मबुद्धि देतात; ज्याला संततीची इच्छा असेल त्याला संतति देतात, व ज्याला पुष्टीची इच्छा असेल त्याला पुष्टि देतात.
धर्मराज म्हणतो - "पितामहा, आपण हें म्हणता खरें, पण जसें कर्म करावे तसें फल घ्यावे, हा कायदा सर्व प्राण्यांना सारख्याच नियमानें लागू असल्यामुळें कोणाचे पितर स्वर्गात असतील तर कोणाचे नरकांतही असतील; मग जे स्वतःच नरकांत आहेत ते दुसर्‍याला पवित्र फल कोठून देणार ? बरे, जो जो कोणी श्राद्ध करितो तो तो चांगल्याच फलाची इच्छा करितो व यासाठीं वारंवार श्राद्धकाली लोक आपला पिता, पितामह व प्रपितामह या त्रयीच्या उद्देशाने पिण्ड देऊन श्राद्धे करीत असतात. ही श्राद्धे पितरांना कशी पोचतात, व त्यांतील जर कांहीं नरकांत असले तर तेथून ते आपणास सत्फल कसें देऊं शकतात ? ज्या वेळीं केव्हा पितर नरकांत असतील त्या वेळीं जें आपण यजन करितो तें अशाच पितरांचे किंवा त्याऐवजी दुसर्‍याच कोणाचे ? शिवाय स्वर्गातील देवही पितरांचे यजन करितात म्हणून आम्ही ऐकत हें कसें ? हे भीष्मा, आपण अत्यंत तेजस्वी आहां, करितां माझे हे सर्व प्रश्न पुरापूर उलगडून सांगा. आपली बुद्धि केवळ अलोट आहे, यास्तव येथे पितरांचे उद्देशाने केलेल्या श्राद्धाने इहलोकीं आपला बचाव कसा होतो ?"
भीष्म उत्तर करितात - "हे अरिमर्दना, पितर ते कोण, आपण ज्यांची पूजा करितों ते शिवाय कोण ? या गोष्टींचा उलगडा पूर्वी एक वेळीं मी माझे परलोकनिवासी पित्याला श्राद्धसमयी पिण्ड देण्यास उद्युक्त झालो असतां माझे पित्याने समक्ष येऊन मला सांगितला आहे तो मी तसाचे तसाच तुला सांगतो; ऐक. चमत्कार असा झाला कीं, मी आपल्या सूत्रग्रंथांत सांगितल्या विधीप्रमाणे भूमीवर दर्भ आंथरून तेथें माझे पित्याचे उद्देशाने पिण्ड ठेवीत असतां एकाएकी तेथील भूमि उकलली, व तींतून आमचे बाबा पूर्वी जिवंत असतां त्यांचा जसा बाहुभूषणे वगैरेनी अलंकृत व रक्तवर्ण अंगुली व तल यांनी युक्त सुंदर हस्त असे तसाचेतसा हात बाहेर आला, व 'या माझे हातावर पिण्ड दे' असे पित्याचे शब्द माझे कानी आले. ते ऐकून मी चपापून म्हटलें, 'अरेरे, मी विचार न करितां दर्भावरच पिण्ड ठेवीत होतों' ही मोठी चूक होत होती. बाकी तेथें माझा तरी काय इलाज ? बौधायन सूत्रात जो श्राद्धविधि सांगितला आहे त्यांत असा प्रत्यक्ष हात येतो असे कोठेही सांगितलें नाहीं. असो, माझे हे बोल ऐकून व मीं दिलेला पिण्ड घेऊन माझा पिता प्रसन्न होऊन बहुत गोड शब्दांनीं मला म्हणाला, कीं, बाबारे, तुझेसारखा धर्मज्ञ व ज्ञाता सत्पुत्र माझे पोटीं आल्याने मी इहपरलोकी कृतार्थ झालो आहें. हे निष्पापा, तूं मोठा दृढव्रत आहेस असें पाहून या लोकात (तुझे द्वारे) धर्माचे कामी व्यवस्था लावावी म्हणून तू जे आतां मला प्रश्न विचारिलेस ते प्रश्न विचारण्याची बुद्धि मींच तुझे ठिकाणी उत्पन्न केली; कारण एक तर धर्माचे बाबतींत राजा जी गोष्ट प्रमाण धरून चालतो, तीच प्रमाण धरून प्रजाही राजाचें अनुकरण करितात; शिवाय जो कोणी धर्माचें रक्षण करितो त्याला प्रजांच्या सत्क्रियांचे चतुर्थांश फल मिळतें. त्याचे उलट जो मूर्ख राजा प्रजांचे धर्मरक्षण करीत नाही त्याला त्यांच्या पापाचा चतुर्थांश भोगावा लागतो; परंतु, हे भीष्मा, तूं अनादिसिद्ध चालत आलेले जे वेद धर्म तेच प्रमाण धरून चालला आहेस हे पाहून मला तुजविषयीं निरुपम प्रेम उत्पन्न झालें आहे, व यामुळे मी तुजवर प्रसन्न होऊन केवळ आपखुषीनें तुला त्रैलोक्यांतही अन्यत्र न मिळणारा असा वर देतो, तो ऐक. "तुझे मनांत जगवत्काल जगावें असे असेल तावत्काल मृत्यूचा अंमल तुजवर चालणार नाही, तुझी जेव्हा परवानगी मिळेल तेव्हां मग मृत्यूचा शक तुझेवर चालू होईल, याशिवाय तुला आणखी कांहीं मागावयाचे असलें तर, हे भरतश्रेष्ठा, तुझे मनांत असेल तें निःशंक माग, मी द्यावयास तयार आहें."
भीष्म म्हणतात - "हे युधिष्ठिरा, याप्रमाणे बाबा बोलले असतां मी त्यांस अभिवादन करून हात जोडून म्हटले कीं, आपली अशी मजवर कृपा झाली, त्याअर्थी, हे पुरुषश्रेष्ठा, मी आज कृतकृत्य झालो; तथापि, मी आणखीही आपणापासून कांहीं मागून घेण्यास पात्र आहें असें ज्या अर्थीं आपण म्हणतां त्या अर्थी आपण होऊनच मघाशी ज्याचा अंशतः निर्देश केला होता तो प्रश्न मी आपणास सविस्तर पुसणार आहें. तेव्हां माझा धर्मनिष्ठ पिता मला म्हणाला, "तुझ्या मनांत येईल तो प्रश्न मला खुशाल विचार, तूं वाटेल ती शंका काढ. तिचा उलगडा करण्यास मी समर्थ आहें."
भीष्म म्हणतात - "बाबांचे हें बोलणें भूमीचे पोटांतूनच चालले होते. आपले बाबा पुण्यबलाने उत्तम लोकाला गेलेले आहेत, तेव्हां अशांच्या मुखांतून निर्णय ऐकण्याची संधी पुन्हा येणारी नाहीं असें वाटून मी मोठया कौतुकाने माझे बाबा भूमीचे आड असतां तशा स्थितींतच त्यांना प्रश्न केला. मीं म्हटलें "आम्ही असें ऐकितो कीं, पितर हे देव आहेत व ते देवांनाही पूज्य आहेत, तेव्हां आम्ही जी श्राद्धकाली पूजा करित ती देवांची कीं पितरांची, कीं आणखी कोणाची ? आम्ही येथें श्राद्ध करावे त्यानें परलोकीं गेलेले पितर तृप्त कसे होतात, किंवा श्राद्धाचे फल तरी काय ? देव, मनुष्य, दानव, यक्ष, उरग, गंधर्व, किन्नर व नाग हे सर्वच पितृश्राद्ध करितात, तेव्हां हे कोणाची पूजा करितात म्हणावे ? या बाबतींत मला मोठा जबरदस्त संशय आहे व तो निवृत्त करून घेण्याची उत्कंठाही अतिशय आहे. बाबा, माझे मताने आपण धर्मज्ञ, नव्हे सर्वज्ञच आहां; याकरिता हा माझा संशय दूर करा."
हें भीष्माचे वाक्य ऐकून त्याचा पिता शंतनु म्हणाला, "हे वत्सा, पितर मूळ कसे उत्पन्न झाले, श्राद्धांत त्यांना दिलेल्या अन्नाचे फळ आपणास कसें मिळतें व पितरांचे श्राद्ध करण्याचे कारण काय ? इत्यादि जे प्रश्न तू मला केले आहेस त्यांचें थोडक्यांत उत्तर देतो तें स्वस्थ मनाने ऐक. (हे जे पितर म्हणून म्हणतात ते मृत्युलोकीं मरण पावून परलोकी गेल्यावर किंमतीस चढलेले लोक अशांतला अर्थ नव्हे.) हे पितर म्हणजे आदिदेव जो ब्रह्मदेव त्याचे पुत्रच होत; व यांची याच उद्देशाने स्वतंत्र सृष्टि व यांचा स्वर्गातही मान मोठा आहे; कारण तेथेही यांस देवता म्हणून समजतात; व देव, असुर, मनुष्य, यक्ष, सर्प, गंधर्व, किन्नर, नाग, इत्यादि सर्व लोक ज्यांचे यजन करितात, ते हेच पितर. श्राद्धकाली अन्नादि दानाने यांचें आप्यायन झालें म्हणजे ते उलट जगताला आप्यायित (संतुष्ट) करतात, अशी खुद्द ब्रह्मदेवांची सांगी आहे. यास्तव हे महाभागा, असे जे हे पितर त्यांचें तूं निरलसपणे उत्कृष्ट श्राद्धविधीने यजन कर. म्हणजे ते तुझें वाटेल त्या रीतीनें कल्याण करितील. कारण जो जें इच्छील तें फल देण्याचे त्यांचे अंगीं सामर्थ्य आहे. आमचे विशिष्ट नामगोत्रादिकांचा उच्चार करून तूं या पितरांचे आराधन केलेस म्हणजे आम्ही स्वर्गातही असलो तरी ते पितर तेथें आमचे संतर्पण करितील; एवढे मीं तुला सांगितले. आतां उरलेले सारे, आज येथे श्राद्धासाठीं बोलाविलेले हें मार्कंडेयऋषि तुला सांगतील. हे मार्कंडेयऋषि मोठे पितृभक्त असून आत्मज्ञानी आहेत, व यांनी आज जें आपल्या येथें श्राद्धाचे आमंत्रण घेतलें तें मजवर अनुग्रह करण्यासाठींच, असें मी समजतो; याकरिता तुला जें कांहीं विचारणें असेल तें या समर्थांना विचार." असें सांगून आमचे बाबा तेथेंच गुप्त झाले.
इति श्रीमहाभारते खिलेषु हरिवंशपर्वणि
श्राद्धकल्पप्रसङ्गो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥
अध्याय सोळावा समाप्त
GO TOP
|
