॥ श्रीशिवराम गुरवे नमः ॥
सूत म्हणे ही हे शौनका ॥ दहावा अध्याय जाहला निका ॥
रामें प्रश्न केला जितुका ॥ तितुका श्रीशिवें फेडिला ॥ १ ॥
की जीवाचें जें निजरूप ॥ तें मीच की सच्चिद्रूप ॥
त्याचा आभास प्रतिबिंबत्वें अल्प ॥ जीव हा मिथ्या ॥ २ ॥
तस्मात् मी जैसा आपुल्या रूपातें ॥ जाणत असें त्यागून मिथ्यातें ॥
तेवींच पहा जीवीं समस्ते ॥ अहं ब्रह्म स्वानुभवें ॥ ३ ॥
आणि या जगीं मी एकला ॥ ठाव नाहीं नामरूपाला ॥
हा जगडंबर मजपासून झाला ॥ रज्जूवरी सर्प जैसा ॥ ४ ॥
परी सत्यमिथ्या कळल्यावीण ॥ होय कसें अभिन्नज्ञान ॥
यास्तव आभास कूटस्थाचे लक्षण ॥ निवडूनिया निरूपिलें ॥ ५ ॥
त्या निरूपणें राम घालो ॥ म्हणे म्यां जो होता छंद घेतला ॥
तो शिवगुरूने सर्व पुरविला ॥ केला जगदोद्धार ॥ ६ ॥
जीव ब्रह्म ऐक्य लक्षण ॥ ज्यासी वेदान्त हे अभिधान ॥
तोचि जीवाचिये हितालागून ॥ प्रगटविला स्वमुखें ॥ ७ ॥
त्याहीवरी मुमुक्षूस गुरु मिळावा ॥ तरीच सच्छिष्य पावे स्वानुभवा ॥
यास्तव वरूही दिधला बरवा ॥ जिवाच्या कणवें ॥ ८ ॥
की जया जीवास येतांच अधिकार ॥ आणि मज गुरूसी आठवितां सत्वर ॥
मी गुरुरूपें प्रगटून अज्ञान अंधकार ॥ फेडीन तयाचा ॥ ९ ॥
आतां कोणतें शेष असे उरलें ॥ अदेय तें सर्वही शिवें दिधलें ॥
माझें वांछित मज पावलें ॥ झाले समाधान ॥ १० ॥
म्हणून तेणें निवांत बैसला ॥ पुढे प्रश्नही करूं विसरला ॥
आणि पुसि होतें त्यांतून उरला ॥ प्रश्न कोणता न स्मरे तो ॥ ११ ॥
परी शिवगुरूसी असे स्मरण ॥ की जीवाचें गतागंतीचे लक्षण ॥
पुसिलें होतें जें का येणें ॥ तें निरूपण नाहीं झालें ॥ १२ ॥
तस्मात् तेंचि आतां स्वयें आपण ॥ सांगावे जीवाच्या हिताकारणें ॥
कोणी म्हणेल याचें काय प्रयोजन ॥ मुख्य रूप कळल्यावरी ॥ १३ ॥
ऐशी कल्पना जरी कोणाची ॥ तरी सिद्धि व्हावी दृढापरोक्षाची ॥
साकल्यता सर्व कळावी जीवाची ॥ मिथ्या परी त्यागार्थ ॥ १४ ॥
जैसा जैसा त्याग उपजे ॥ तैशी तैशी दृढता लाहिजे ॥
जो जो अभिन्नता दृढ विराजे ॥ तों तो नासे देहबुद्धि ॥ १५ ॥
मिथ्याचि परी जाणिल्यावीण ॥ निरसेना हे भवबंधन ॥
तस्मात् गतागतीचें लक्षण ॥ अशेषत्वे कळावें ॥ १६ ॥
म्हणूनि रामाप्रति सदाशिव ॥ म्हणती ऐक बापा हे राघव ॥
तुज जरी प्रयोजनाचा अभाव ॥ परी जीवाचे हिता सांगतों ॥ १७ ॥
ऐसें ऐकतांचि वचन ॥ शिवासन्मुख केले मन कान ॥
आतां बोलेल में शिव निरूपण ॥ तें श्रोती अवधारावें ॥ १८ ॥

जीवाची देहांतर गति ॥ आणि तशीच परलोक प्राप्ति ॥
हे बोलेन शार्दूला एकाग्रचित्तीं ॥ मजपासून ऐकें ते ॥ १९ ॥
एक देह त्यागून दुसरा ॥ पावे कोण कैशिया शरीरा ॥
तैशाचि स्वर्गादि येरझारा ॥ कैशा कोण भोगी ॥ २० ॥
मागा जीवाचे रूप बोलिलें ॥ कूटस्थ चिदाभासत्व निवाडिलें ॥
त्यांत आभासासीच सर्व धर्म लागले ॥ गतागतीचे ॥ २१ ॥
कितेक मूढ ऐसें भाविती ॥ की आत्माच भोगितो यातायाती ॥
कारण की सत्यमिथ्याचनेणती ॥ निवडून बुद्धी ॥ २२ ॥
आत्मा भिन्न जीव निराळा ॥ कीं ऐकिला ना पाहिला डोळां ॥
उगाचि एकत्र सर्व तत्त्वांचा मेळा ॥ भावून दृढ बैसले ॥ २३ ॥
देहीं कोणी एक जीव आहे ॥ तो देहाहून अन्य देहा जाताहे ॥
स्वर्गादि गतिही पुण्ये लाहे ॥ पापें यमयातना ॥ २४ ॥
जयासी जीव आत्मा हे दोन्ही ॥ कळलेचि नाहींत सहसा मनीं ॥
ते मानिती सर्व संघालागूनि ॥ गतागती असे ॥ २५ ॥
जरी ऐकूनि जाणितलें ॥ की आत्मा जीव असती वेगळाले ॥
परी गतागती हे मानिते झाले ॥ मुख्य आत्मयासी ॥ २६ ॥
मेघगतीने चंद्रचि पळे ॥ मानिती जैसी मूढबाळें ॥
तेवीं बांधिले जे अज्ञान सांकळे ॥ ते म्हणती मुख्य आत्मया ॥ २७ ॥
हे यथार्थ साधकांसी कळावें ॥ यास्तव पूर्वी निवडिलें बरवें ॥
आतां कवणासी गतागती संभवे ॥ ती स्पष्ट करूं कळे ऐशी ॥ २८ ॥
घटीं जें आकाश पूर्ण व्यापलें ॥ तया गमन नाही हे पूर्वीच बोलिलें ॥
त्यांत पाणी असतां जें आकाश बिंबलें ॥ तेचि जात घटासवें ॥ २९ ॥
तेंही गेलियापरी वाटे चित्तीं ॥ तैसेचि जाणे येणे जीवाप्रति ॥
तस्मात् आभासही न जातां आरोपिती ॥ मा मुख्य आत्मा जाय कैसा ॥ ३० ॥
ऐसें नेणून बापुडे अज्ञान ॥ आत्मयासीच करिती आरोपण ॥
त्या आरोपाचें व्हावें निरसन ॥ म्हणोनिया बोलिजे ॥ ३१ ॥
जो या जीवें तिहीं अवस्थेचा ॥ मीच ऐसा अभिमान घेतला साचा ॥
तोचि भोक्ता झाला सुखदुःखाचा ॥ आणि पापपुण्याचाही कर्ता ॥ ३२ ॥
तोचि गतागतीतें पावे ॥ तेणेंचि देहांतर की परलोक भोगावे ॥
अज्ञाने आत्मयासी भिन्न पडावें ॥ यास्तव व्हावे नाना कष्ट ॥ ३३ ॥
आत्मा सर्वांहून सर्वसाक्षी ॥ भिन्न असूनि अवस्था लक्षी ॥
जो स्वानुभवें त्रिपुटीशीही उपेक्षी ॥ तो अभिमान घे कैसा ॥ ३४ ॥
असो सर्व संघामाजीं असूनी ॥ नातळेचि सर्व कर्मालागूनी ॥
घटी गगन जेवीं पूर्णपणी ॥ तेवीं सहज अलेप ॥ ३५ ॥
पूर्वाध्यायीं दृष्टान्त दिधला ॥ दीप जैसा अक्षयी संचला ॥
तैसा आत्मा सर्वत्री व्यापला ॥ तो आला गेला नाहीं कधीं ॥ ३६ ॥
तरी देहाभिमान घेतला जेणें ॥ त्यासीच संभवे जाणे येणें ॥
हे सत्य सत्य त्रिवाचा कोणें ॥ अन्यथा न मानावें ॥ ३७ ॥
तया जीवाची जे गतागति ॥ कैशी ते बोलिजे हे रघुपति ॥
नृपामाजी शार्दूल तूं भूपति ॥ श्रेष्ठ विष्णु म्हणूनि ॥ ३८ ॥
तूंचि सावधान ऐके म्हणितलें ॥ येणें मुमुक्षूप्रति सुचविलें ॥
की जीवगति त्यागून आत्मत्व लाधलें ॥ पाहिजे स्वानुभवें ॥ ३९ ॥
आत्म्याहून जीव वेगळा ॥ जो पडिला अज्ञान सांकळां ॥
तोचि पावतसे गती सकळा ॥ देहांतर की परलोकींच्या ॥ ४० ॥
ऐसेंचि समजून मिथ्या स्वभावें ॥ मिथ्याचे कर्म मिथ्यात्वे भोगावें ॥
आपण आत्मरूप निजांगें व्हावें ॥ अभिमान त्रय त्यागें ॥ ४१ ॥
असो आतां गतागति जीवासी ॥ देहांतरी की परलोकींची होय कैशी ॥
परलोकगति पुढे बोलिजे वाचेंसी ॥ आधीं देहांतरगति ऐक ॥ ४२ ॥
परी आरंभी या देहाचा त्याग ॥ होय तेव्हां देहांतर पावे मग ॥
तरी मरे कैसा काय होय वियोग ॥ आणि तया निमित्तकाय ॥ ४३ ॥

अन्नभक्षण उदकपान ॥ तेणें पिंडाचे होय पोषण ॥
तैसेंचि स्थूळाचें लिंगाचे दृढबंधन ॥ होय परस्परें ॥ ४४ ॥
पिण्ड पाटवता अन्नरसें ॥ तेणें प्राण संचरती देहासरिसे ॥
प्राणयोगें देह दृढ असें ॥ देह दृढत्वे प्राणासत्व ॥ ४५ ॥
तया प्राणामाजी इंद्रियांसहित ॥ लिंगदेह असे वावरत ॥
तया सूक्ष्मामुळे देह विचरत ॥ देहास्तव सूक्ष्म वसे ॥ ४६ ॥
देहासी अन्नपान अशन ॥ प्राणसंचारे होतमें पचन ॥
तो अन्नरस व्यापी शरीरी येऊन ॥ तेणें पोषण उभयांचें ॥ ४७ ॥
तस्मात् देहपाटवें प्राण वावरे ॥ प्राणसंचारें देहा पटुत्व खरें ॥
या रीती स्थूळ सूक्ष्म परस्परें ॥ धरिती एकमेकां ॥ ४८ ॥
या उभयांचें जें दृढबंधन ॥ येणेंचि होय जीवत्व धारण ॥
त्या बंधनासी अन्नपान प्रयोजन ॥ तस्मात अन्नचि वांचती ॥ ४९ ॥
तें अन्नचि जरी न खातां ॥ अथवा भक्षिलें तें न जिरतां ॥
सूक्ष्म त्यागू पाहे देहममता ॥ आणि स्थूळही क्षीण होय ॥ ५० ॥

तरुण पणी नाना व्याधी ॥ वृद्धपणीं तो जरा बाधी ॥
तेणें अन्नचि न खाववे आधीं ॥ अरुचीमुळे ॥ ५१ ॥
तथापि बळेंचि खादलें ॥ परी ते पचेना अजीर्ण झालें ॥
तेणें अधिकाचि दुःख दुणावलें ॥ शरीर क्षीणत्वें ॥ ५२ ॥
शरीर सारे होतां क्षीण ॥ मंद पडतसे जठराग्न ॥
मंदाग्नीने नव्हे अन्नपचन ॥ शरीर क्षीण अन्न न जिरतां ॥ ५३ ॥
उभययोगें नाडीची दारें ॥ श्लेष्में दाटती अपार ॥
तेणें प्राण मोकळेपणे न वावरे ॥ तेव्हां रोग अधिक होती ॥ ५४ ॥
तस्मात् रोगें अन्न खाववेना ॥ खादलें तें सहसा पचेना ॥
तैसेचि रसपान करितां नाना ॥ पचतां विसर्ग होय ॥ ५५ ॥

अन्नांचे न पचे जरी पोटीं ॥ तरी रस कैसा उद्भवे नेटीं ॥
रसाभावी शरीराची पुष्टि होईल कैशी ॥ ५६ ॥
तेणें मांसादि धातू शोषति ॥ रक्त रेतादि आटून जाती ॥
मांसेवीण त्वचा लोंवे निगुती ॥ चिरगुटापरी ॥ ५७ ॥
शिरा हाडे दिसती वरी ॥ शक्ति जाय कांप सुटे शरीरीं ॥
तस्मात् अन्नरसाचि शरीरा करी ॥ दृढत्वें पटुता ॥ ५८ ॥
अन्नरसेंचि देह लिंपत ॥ तेणें देहप्राणही टवटवीत ॥
शरीर पाटवें अन्न पचत ॥ प्राण देत पुष्टी देहा ॥ ५९ ॥

समानचि करितो म्हणूनी ॥ समान नाम प्राणालागूनी ॥
असो स्थळ लिंगाचें परस्परें कडूनीं ॥ बंधन जें होतें ॥ ६० ॥
तयाचे अन्नरसा वांचून ॥ बंधन होय निःशेष हनन ॥
तेणें लिंगदेह सहप्राण गमन करी ॥ ६१ ॥

जैनें फलासी गुरुत्व येतां ॥ परिपक्व अवघा रस होतां ॥
देठापासून पडे अवचिता ॥ तैसा लिंगदेह तनु सोडी ॥ ६२ ॥
जातें समयीं काय जातें ॥ आणि कोण कोणा घेऊन जाते ॥
तेंचि ऐकावी समस्ते ॥ मरणावस्था ॥ ६३ ॥

वासना ज्या ज्या सर्व इंद्रियांच्या ॥ ज्या ज्या स्थानी असती साच्या ॥
त्या त्या स्थानापासून समयीं मरणाच्या ॥ एकत्र होती हृदयीं ॥ ६४ ॥
अध्यात्मिक म्हणावें इंद्रियां ॥ आधिभूत म्हणजे त्या त्याची क्रिया ॥
सर्वही येती कमळी हृदया ॥ वासनेसह ॥ ६५ ॥
अथवा त्रिधा शक्तीसी अध्यात्म नाम | आधिभूत पापपुण्यादि कर्म ॥
ते सर्व,मीनती वासनाग्राम ॥ एकत्र हृदयपद्मी॥ ६६ ॥

ते सर्व एकत्र झाले असतां ॥ हा जीवही मिळे त्या अतौता ॥
जैसे विहिरीचे पाणी अल्पसे उरतां ॥ प्रतिबिंबही त्या माजींच ये ॥ ६७ ॥
ऐसें एकत्र झालियावरी ॥ प्राण वायूत मिळती सारीं ॥
तोही उर्ध्वमार्गाने धरी ॥ नवही वायूंसहित ॥ ६८ ॥
तेव्हां प्राणियासी उर्ध्वश्वास लागे ॥ नाडीगत वायूंनी सोडिले जागे ॥
कंठापर्यंत येतांचि वेगें ॥ निघे नेत्रादि द्वारां ॥ ६९ ॥

चक्षु आदि द्वारा की मूर्ध्नीद्वारीं ॥ नाडीमार्गाचा आश्रय धरी ॥
विद्याकर्मही मिळती सारीं ॥ वासनेसहित ॥ ७० ॥
चक्षु कर्ण मुख आदिकरून ॥ होय जरी प्राणाचें गमन ॥
तरी होईल नाना योनीस पावन ॥ मध्यम गती हे ॥ ७१ ॥
स्वर्गादिकांसही लागवेगें ॥ जाणे घडे चक्षुरादि मार्गे ॥
परी कर्मा ऐसें फळ पावे अंगें ॥ अन्यथा नव्हे ॥ ७२ ॥
अधोद्वारी गमन जरी होतां ॥ अधोगति होय नरकादि व्यवस्था ॥
अथवा कीटकादि नाना वृक्ष लता ॥ जीव होय चिरकाळ ॥ ७३ ॥
सुषुम्ना नाडीमार्गे मूर्ध्नी भेदून ॥ होय जरी अभ्यासें प्राणगमन ॥
उपासका तरी तो सत्यलोकासी पावोन ॥ ब्रह्मदेवासह सुटे ॥ ७४ ॥
हा क्रममुक्तीचा प्रकार ॥ पुढें निरूपिजेल सविस्तर ॥
असो पूर्वकर्मा ऐसें फळ अणुमात्र ॥ अन्यथा नव्हे ॥ ७५ ॥
कर्म म्हणिजेता हे कृतीसी ॥ विद्या म्हणिजेता हे जाणण्यासी ॥
त्रिधा भाग असती या उभयांसी ॥ उत्तमाधम मध्यम ॥ ७६ ॥
पापक्रिया तेचि अधम ॥ जाणोन अन्यथा करी कर्म ॥
तेणें पावे नरकादि धाम ॥ हीन बुद्धीस्तव ॥ ७७ ॥
यज्ञादि करणे या नांव कर्म ॥ विधान जाणणे त्या विद्या नाम ॥
अथवा देवता उपासन परम ॥ अग्नीत होमणे ते विद्या ॥ ७८ ॥
ऐसें कर्म विद्या दोनी ॥ जयाचे तो पावे स्वर्गभुवनीं ॥
आतां उत्तमगति होय जयाचेनी ॥ ते कर्म विद्या बोलूं॥ ७९ ॥
विद्या तेचि एकाग्र उपासन ॥ कर्म तेंचि योगाभ्यसन ॥
येणें सत्यलोकीं होय गमन ॥ क्रममुक्ति नाम जयेसी ॥ ८० ॥
असो विद्या कर्म ही प्रयाणकाळीं ॥ असती जीवसंघाचे मेळीं ॥
वासनाही सदृढ असे मुळीं ॥ त्यासह गमन जीवा ॥ ८१ ॥
येथे कोणी करील कल्पना ॥ कीं इतुक्या संघासह वासना ॥
राहे कैशी माजी प्राणा ॥ पाहतां तरी कांहीं न दिसे ॥ ८२ ॥
तरी याचे उत्तर ऐकावें ॥ मागें शुभाशुभ झालें बरवें ॥
किंवा घोकून जें पाठ करावें ॥ वेद काव्यादि ॥ ८३ ॥
तयाचा उच्चार न होतां ॥ तें राहतसें कोठे स्मरणही नसतां ॥
राहिलेंचि नाही म्हणों जरी आतां ॥ तरी उच्चारितां येतसें ॥ ८४ ॥
तैसे जें जें करणे असे अनुभूत ॥ तें तें मरणकाली वासनेत गुप्त ॥
असे म्हणून जन्मतांचि प्रगटत ॥ तो पूर्वाध्यास ॥ ८५ ॥
पहा पहा जन्म होतां क्षणीं ॥ चोखावें ऐसे सांगितले कोणीं ॥
तस्मात् वासना गुप्त राहे अवसानी ॥ प्राणामाजीं ॥ ८६ ॥
असो इतुके एकत्र मिळाले ॥ ते एक स्मरणांत सांठवले ॥
त्या स्मरणाचे विस्मरण झालें ॥ तेचि मरण ॥ ८७ ॥

प्रज्ञानात्म्याचा आश्रय करून ॥ विज्ञानात्मा करीतसे गमन ॥
जैसा कुंभ जाय देशांतरा देशाहून ॥ नेला असतां गगनहीं ॥ ८८ ॥
विज्ञानात्मा म्हणजे जीव ॥ प्रज्ञानात्मा ईश्वर स्वभाव ॥
ईश्वर पिण्डी कैसा स्वयमेव ॥ म्हणसी तरी बोलिजे ॥ ८९ ॥
बुद्धिवृत्तींत जें बिंबलें ॥ विषयमात्रांसी स्फूरवू लागलें ॥
तया जीवासी प्रेरीतसे वहिलें ॥ तें ईशचैतन्य ॥ ९० ॥
बरे अथवा वाईट कर्मी ॥ जीवाची स्फूर्तिरूप उठतां ऊर्मि ॥
त्या त्या ऐसाचि प्रेरणेने नेमी ॥ तें ईश्वरत्व ॥ ९१ ॥
येथे ही कल्पना होय कवणा ॥ की सर्व कर्मा ईश्वराची प्रेरणा ॥
तरी जीवाचिया पुरुष प्रयत्ना ॥ व्यर्थता आली ॥ ९२ ॥
तरी ऐकावें सावधान ॥ जो जीवें आरंभिला प्रयत्न ॥
त्या त्या प्रयत्नासी अनुकूल ईशान ॥ तस्मात् पुरुष प्रयत्नसिद्ध ॥ ९३ ॥
बुद्धीच हे कर्मानुसारिणी ॥ प्रवर्तत धर्म अधर्मा लागूनी ॥
त्या रीतीं योजी जीवातें अनुदिनीं ॥ ईश्वर अलिप्तत्वे ॥ ९४ ॥
तोचि ईश्वर प्रज्ञानात्मा ॥ त्याच्या आश्रयें जीव विज्ञानात्मा ॥
लिंग देहासवें सोडी देहधामा ॥ प्राणोत्क्रमण होतां ॥ ९५ ॥
जैसा देशाहून देशांतरा ॥ घट नेला असतां कोणें त्वरा ॥
लिंगदेह तैसा जात कर्मानुसारा ॥ अन्य देहाप्रति ॥ ९६ ॥

गगन सर्वत्री पूर्ण असून ॥ घटासवें घटांकाश करी गमन ॥
तैसा परमात्मा सर्वत्री असतां व्यापून ॥ जीव प्रतिबिंबा गमन लिंगासह ॥ ९७ ॥
गगनासि जाणे येणे नसतां ॥ गगनाभास भासे जो घटा अंतौता ॥
तयासी जाणे जिकडे घट जातां ॥ तैसा लिंगासवें जीव ॥ ९८ ॥
मुख्य आत्मा सर्वत्रीं संचला ॥ गमनागमन नसेचि तयाला ॥
जीव जो लिंगदेहीं बिंबला ॥ तो जाय त्यासवें ॥ ९९ ॥
तोचि वासनेसहित जीव ॥ लिंगदेहासह समुदाव ॥
गेला हा कैसा मानावा भास ॥ म्हणसी तरी बोलिजे ॥ १०० ॥

पुनः दुसरिया देहा येतसे ॥ बोलिल्या रीती कर्म जैसे ॥
तस्मात् आमोक्षांत जीव संचरतसें ॥ जैसा दोहींकडे मत्स्य ॥ १ ॥
जोवरी अज्ञान निरसलें नाहीं ॥ अपरोक्षज्ञान नसे निःसंदेहीं ॥
तोंवरी मोक्षवार्ता सहसाही ॥ बोलूच नये ॥ २ ॥
ऐसा मोक्ष यावत् नाहीं झाला ॥ तो काल फिरणेंचि असे जीवाला ॥
अधोर्ध्व मध्यम गति तयाला ॥ न चुकेचि केल्या कर्माची ॥ ३ ॥
नदी प्रवाहींचा मासा ॥ यावज्जीव संचरे प्रवाहा ऐसा ॥
केव्हां ऊर्ध्व कधी खाली जाय तैसा ॥ जीवही संचरे ॥ ४ ॥
प्रवृत्ति ओघामाजी पडला ॥ तयास जाणेच अधोर्ध्व गतीला ॥
पुण्यकर्म तरी स्वर्गी चढला ॥ पाप तरी नीच योनि ॥ ५ ॥
मध्यम कर्में मनुष्यादि होत ॥ परी जीव हा वासनेसहित भ्रमत ॥
म्हणून देहांती मुक्ति जो प्रतिपादीत ॥ तो मंदमति जाणावा ॥ ६ ॥
जरी दुसऱ्या देहासी नच येता ॥ तरी पूर्वकर्मे आला कोण म्हणता ॥
हा पूर्वजन्मीं अमूक होता ॥ समंधादि प्रत्यक्ष बोलती ॥ ७ ॥
येणें माझें ऋण घेतले मागें ॥ यास्तव मी पीडा करीतसे अंगें ॥
आतां अमुक करितां मी सोडीन वेगें ॥ नातरी मी यास मारीन ॥ ८ ॥
ऐसें पूर्वजन्मीचें अद्भुत ॥ केलें तें होत असे अनुभूत ॥
तस्मात् मोक्ष जोवरी नव्हे प्राप्त ॥ तोंवरी योनि चुकती ना ॥ ९ ॥
हा देह तरी निःशेष निमाला ॥ दुसरा जंव नाहीं प्राप्त झाला ॥
तंव जीव हा कोठे राहिला ॥ म्हणसी तरी बोलिजे ॥ १० ॥
मध्य संधीसी मूर्छित असत ॥ जेवीं प्रतिदिनीं सुषुप्तीत ॥
अथवा स्वप्नापरी यमयातना भोगित ॥ एवं संधींत भास की मूर्छा ॥ ११ ॥
जीवसंघ जरी संघींत नसता ॥ तरी यमयातना भोग प्रत्यया न येता ॥
तस्मात् उभय देही संधींत पाहतां ॥ जीव असे सलिंग ॥ १२ ॥
वर्तमान देहीं जैसे कर्म केलें ॥ तें भोगावया अधोर्ध्व जाणे पडलें ॥
तेंचि पाहिजे आतां ऐकिलें ॥ अल्पसें बोलूं ॥ १३ ॥

पापचि कर्म असे जयासी ॥ ते भोगावया जात यमपुरीसी ॥
मागेंचि यमदूत ताडीत तयासी ॥ नेती नरका ॥ १४ ॥
भासरूप लिंगदेहाचा ॥ आश्रय करून भोग हा पापाचा ॥
जीव भोगीतसे भास नरकाचा ॥ जैसें पाप तैसा ॥ १५ ॥
उर्ध्व गति ही स्वर्गाकडे ॥ पुण्य तरी भोगार्थ पवाडे ॥
तेही सारून पुनः पडे ॥ योनि भोगार्थ ॥ १६ ॥

वर्तमान शरीरी मनुष्ययोनि ॥ सर्वदां पुण्यकर्माची करणी ॥
इष्ट म्हणजे हुत नित्य नैमित्तिकपणीं ॥ पूर्त वापी तडागादिक ॥ १७ ॥
ऐशया कर्मे कामुकासी ॥ पितृलोकी गमन तयासी ॥
धूर्ममार्ग आश्रय जीवासी ॥ सांपडे का ऐसा ॥ १८ ॥
अथवा बर्हिष म्हणजे अग्नि ॥ पूजिला असे निशिदिनीं ॥
श्रौत स्मार्त रूप तें पुण्य सहगमनीं ॥ असे जीवाच्या ॥ १९ ॥
तेणें इंद्रलोकादि करून ॥ पुण्य भोगावया होय गमन ॥
कश्चित् पितृलोकीही होय वसन ॥ धूममार्गे जातां ॥ १२० ॥
तया धूममार्गाचे लक्षण ॥ कांहीं एक कीजे कथन ॥
जेणें पितृलोकींचे भोग भोगून ॥ क्षीण पुण्यें पडती ॥ २१ ॥

पुण्यकर्म जो जीव आचरला ॥ तो जरी कृष्णपक्ष दक्षिणायनीं मेला ॥
रात्रीमाजी आणि धूम दाटला ॥ विस्मरण रूप ॥ २२ ॥
तरी तो पितृलोकींचा भोगून सोहळा ॥ अल्पकाळोंच जाय अन्य स्थळां ॥
तें पुढे बोलू परी धूम कैसा डोळां ॥ दाटे तो निरोपूं ॥ २३ ॥
मरणकाळी अंतरा आंत ॥ स्मरणरूप स्फूर्ति मावळत ॥
पुण्याभिमानही मिळे नेणपणांत ॥ नुसधा भ्रमचि होय ॥ २४ ॥
अंतरीं अंधकार दाटला ॥ बाहेर अंधदशा दृष्टीला ॥
ऐशिया रात्रीमाजी प्राण गेला ॥ कृष्णपक्षी दक्षिणायनीं ॥ २५ ॥
परी पूर्वकर्माचिये बळें ॥ पुण्यमार्गी ऊर्ध्व उफाळे ॥
पितृलोकीं जाऊन मिळे ॥ तेथील भोग घ्यावया ॥ २६ ॥
तेणें तरी इंद्रलोकी जावें ॥ परि दक्षिणायनामुळे त्या मुकावें ॥
पितृलोकी अल्पकाळ राहावें ॥ पुढे जावें अन्य स्थळां ॥ २७ ॥

याहून ऊर्ध्व चंद्रलोक ॥ तेथें दिव्यदेह पावनि निष्टंक ॥
चंद्रलोकींची लक्ष्मी अनेक ॥ भोगीत असे ॥ २८ ॥
म्हणजे चंद्रासमान भोग घडती ॥ अमृतपानादिक जीवाप्रति ॥
यांवत् कर्मफल तोवरी वसती ॥ तया चंद्रलोकीं ॥ २९ ॥

पुण्यकर्म अवघेचि सरलें ॥ किंचित् शेषमात्र असतां उरलें ॥
जैसे होते स्वर्गा गेले ॥ तैसे पुनः उतरत ॥ १३० ॥
चंद्रलोकी दिव्यदेह होता ॥ त्यासह भोगा झाला विसर्जिता ॥
जीवत्व पावून गगना अतौता ॥ आकाशरूप होऊनि राहे ॥ ३१ ॥

आकाशापासून वायूचा आश्रय ॥ तेव्हां करी जीव वायूमय ॥
वायूपासून आपोमय होय ॥ तेथून पावे मेघदशा ॥ ३२ ॥
मेघापासून वृष्टी होतां ॥ वृष्टीरूपत्व जीव होय पावता ॥
पुढे पृथिवीवरी धारा पडतां ॥ सस्यादिकांवरी पडे ॥ ३३ ॥

पुढे मग होऊनि धान्य ॥ त्यापुढे भक्ष्यरूप होय अन्न ॥
परी तें कर्माचें जैसे प्रेरण ॥ मनुष्य की अन्य योनींचें ॥ ३४ ॥
तृणादिकी पडतां पशु भक्षिती ॥ सस्यादिकी तरी पुरुषदेहा येती ॥
अथवा स्थावरचि होऊन राहती ॥ कर्मा ऐसे उंच नीच ॥ ३५ ॥

स्थाणु म्हणजे स्थावर झाले ॥ जैसे कर्म तैसें सुख पावलें ॥
अथवा स्थावरत्व होणे कर्में चुकले ॥ अन्न झाले जंगमाचें ॥ ३६ ॥
तेही अन्न पश्वादिकां चकवूनी ॥ आलिया मनुष्याचिये भोजनी ॥
ययाचे रक्त रेत होतां मैथुनीं ॥ गर्भास पावे ॥ ३७ ॥

स्त्री पुरुषीं तें अन्न भक्षितां ॥ जीव पावे रक्तरेतता ॥
ते उभयगर्भी एक मीनतां ॥ गर्भाकार होय ॥ ३८ ॥
तेथेही कर्माऐसे घडावें ॥ स्त्री पुरुष की नपुंसक व्हावें ॥
हे अष्टमी बोलिलें आघवें ॥ यास्तव येथे आटोपिलें ॥ ३९ ॥

रामा अससी की सावधान ॥ इहपर जीवगति केली कथन ॥
आतांक्रममुक्ति होय जीवालागून ॥ तो अर्चिरा मार्ग बोलूं ॥ १४० ॥
हे गतागति ही जरी बोलिली ॥ अज्ञान जीवासी भ्रांतीस्तव झाली ॥
जया साधके मिथ्यात्वे ओळखिली ॥ आपुलिया स्वानुभवें ॥ ४१ ॥
तयाची ग्रंथि ऐक्यत्वे तुटली ॥ तरी मरणाचीही सीमा ओलांडिली ॥
त्याची गतागति तो निःशेष मावळली ॥ परलोक गतीही त्या नसे ॥ ४२ ॥
दक्षिणायन की उत्तरायण ॥ शक्ल कृष्णपक्ष की रात्रदिन ॥
स्मरणीं की विस्मरणी होय अवसान ॥ तरी तया काज नाहीं ॥ ४३ ॥
तो देशी अथवा विदेशीं ॥ कुग्रामी की मरो काशीसी ॥
हें पुढें बोलिलें असे या समयासी ॥ अल्पसे निवेदिलें ॥ ४४ ॥
असो पुढे बोलावयाचा ॥ प्रसंग असे क्रममुक्तीचा ॥
तोचि प्रकार अज्ञ कर्मयोगियाचा ॥ साधके येथे त्या विश्वासूं नये ॥ ४५ ॥
असो रामा ईश्वरोपासकाची ॥ कथा बोलिजे क्रममुक्तीची ॥
अवधानता असावी श्रोतयांची ॥ विचारद्वारा ॥ ४६ ॥

जो पुरुष शांतयुक्त होत्सातां ॥ अनन्य भावें विद्यारत चित्ता ॥
तोचि पावेल क्रममुक्तता ॥ न यज्ञादि कर्मे ॥ ४७ ॥
काम्य म्हणजे फलाशेचें ॥ निषिद्ध तें करणें अन्यअन्याचें ॥
ही दोनीही त्यागून विहित कर्माचें ॥ आचरण जया ॥ ४८ ॥
स्वर्गादि फलेच्छा त्यागून ॥ शांत केलें अंतःकरण ॥
नित्य नैमित्तिक स्वधर्मा चरण ॥ लोकरीतीं संरक्षी ॥ ४९ ॥
मन मात्र स्थिर व्हावया ॥ हटयोगादि करीतसे क्रिया ॥
वायुजय करूनि वृत्तीसीया ॥ शांतापरी केलें ॥ १५० ॥
शांतापरी कां म्हणितलें ॥ तरी यथार्थ शांत नाही झाले ॥
उगोंच बलात्कारें आंवरिलें ॥ हटें निग्रहिले मन ॥ ५१ ॥
ते यथार्थ शांति व्हावया ॥ अभेदज्ञान पाहिजे रामराया ॥
ते मागें बोलिली प्रसंगे पुढाचिया ॥ बोलेन प्रकर्षे ॥ ५२ ॥
परी हे कर्मयोगियाची शांति ॥ दांत खावून उपरम करिती ॥
विषय त्यागून दमही साधिती ॥ अविवेकयुक्त वैराग्यें ॥ ५३ ॥
ऐसें ज्ञान नसतां उपरम विरक्ति ॥ जे का हटयोग बळें साधिती ॥
ते कर्मयोगी क्रममुक्तिस पावती ॥ परी विघ्ने असतीं बहु तया ॥ ५४ ॥
विद्यारतही जे बोलिले ॥ तिहीं उपासनेसी दृढ साधिलें ॥
ध्यान भजनीं तत्पर झाले ॥ सगुणाच्या ठायीं ॥ ५५ ॥
इहलोक भोग विसर्जिला ॥ लोकवांच्छा ठेवून बैसला ॥
एकाग्रशांत जरी राहिला ॥ आमरण वरी ॥ ५६ ॥
ऐशी शांति आणि उपासना ॥ जरी योषाजारापरी सदृढ मना ॥
तरीही मरणकाळी असावें स्मरणा ॥ नातरी अन्यथा होय ॥ ५७ ॥
आणिकही उत्तरायणादि प्रकार ॥ पुढे बोलावयाचा असे विस्तार ॥
इतुका साधे उणे नसतां अणुमात्र ॥ तोचि पावे क्रममुक्ति ॥ ५८ ॥

तो योगी उपासनारत ॥ निग्रहित शांत जयाचें चित्त ॥
तो अंतसमयीं दिव्यदेह पावत ॥ देह विमानारूढ होय ॥ ५९ ॥
पुढे अनुक्रमें सूर्यादि लोक ॥ तेथें वसावें दिन अमुक अमुक ॥
ते ते ओलांडून एक एक ॥ शेवटीं ब्रह्मलोकी नर जाय ॥ १६० ॥
आतां मरणकाळी काय काय असावें ॥ आधी सूर्यरश्मीसी हृदय संलग्न व्हावें ॥
तें अर्चिरूंप सहज स्वभावें ॥ वरुती विशेष स्मरण ॥ ६१ ॥
ध्यानाचा तरी पहिलाचे अभ्यास ॥ स्मरणरूप राहे निदिध्यास ॥
संतुष्टरूप असे मानव ॥ वैराग्योपरमें ॥ ६२ ॥
म्हणोन स्मरण अंतकाळी उठतसें ॥ ज्योतिर्मयेंचि वृत्ति प्रकाशे ॥
तेणें अंधारे नव्हेचि अल्पसें ॥ उपासना बळें ॥ ६३ ॥
त्याहीवरी जरी अभ्यास योगाचा ॥ तरी प्राणवायु मार्ग धरी सुषुम्नेचा ॥
बलात्कारें कपालत्रयाचा ॥ भेद करून निघे ॥ ६४ ॥
उपासकांसी योगाभ्यासही नसतां ॥ अन्यथा गती नव्हे तत्त्वतां ॥
अयन पक्ष दिनादिकांच्या देवता ॥ ज्या अतिवाहक देवयान मार्गी ॥ ६५ ॥
त्या तयासी होतां प्राणोत्क्रमण ॥ स्व स्व स्थळी नेती क्रमकडून ॥
रात्र्यादि देवतांचे न पाहतां वदन ॥ तो ब्रह्मलोकास जाय ॥ ६६ ॥

दिन शुक्लपक्ष आणि मास ॥ यांच्या देवता पोचविती त्यास ॥
क्रमें उत्तरायण आणि संवत्सर देवतेस ॥ तेथून आदित्य चंद्र विद्युल्लोका पावे ॥ ६७ ॥
अर्चिरूप तो स्वयेंचि असून ॥ दिनादिकांच्या देवतांप्रति पावून ॥
संवत्सर देवतेसीही उल्लंघून ॥ आदित्यादि लोकी जाय ॥ ६८ ॥
तेथून जातसे ब्रह्मलोका ॥ गोलिया ज्योतिरूप देह पावे निका ॥
दिव्य विमानारूढ होय परी ऐका ॥ कालक्रम गतीचा ॥ ६९ ॥
एका मासे सूर्यलोका जातसे ॥ तेथील दिव्यभोग भोगीतसे ॥
तेथून क्रमांचे पावतसे ॥ विद्युल्लोकासी ॥ १७० ॥
विद्युल्लोकीचे भोग भोगून ॥ काही काळ तेथे राहून ॥
उपासक करीतसें गमन ॥ पुढील लोकीं ॥ ७१ ॥
म्हणजे तपोलोका जात ॥ पुढे क्रमेंचि अव्याहत ॥
ब्रह्मलोक पावे सतत ॥ जेथून अपुनरावृत्ति ॥ ७२ ॥

ब्रह्मलोकासी गलियावरी ॥ पुरुष दिव्यदेह पावे निर्धारीं ॥
तो मानवदेह पावून माघारी ॥ मृत्युलोका न येचि ॥ ७३ ॥
पंचाग्नि विद्योपासक की कर्मयोगी ॥ परतोन शुचि श्रीमान की योगिकुळी जगीं ॥
जन्मोनि अपरोक्ष ज्ञान लाहती अंगीं ॥ जेणें जीवन्मुक्ति सुख होय ॥ ७४ ॥
असो जे पुनरावृत्तीस नाही आले ॥ त्यासी चतुरानन मुखें ज्ञान लाधलें ॥
परी यावत् ब्रह्मा तो काल राहणे पडिलें ॥ दिव्य देह धरूनी ॥ ७५ ॥

ब्रह्मलोकी दिव्य देह असतां ॥ भोगा भोगी जे जे इच्छिता ॥
चिरकाल तेथें वसत होत्सातां ॥ ब्रह्मदेवासह सुटे ॥ ७६ ॥
दिव्य देह तीन प्रकारी ॥ पावतसे सत्यलोका माझारीं ॥
लोकीं राहणे ते सलोकता निर्धारी ॥ समीप राहणे ते समीपता ॥ ७७ ॥
तिसरा ब्रह्मदेवाचे समान ॥ देह पावे जैसा दुजा चतुरानन ॥
तया देहे ईप्सित भोग आदि विमान ॥ भोगून आकल्प रहावें ॥ ७८ ॥
परी या राहण्याशी मुक्ति म्हणूं नये ॥ कारण की अज्ञानाचा नव्हे क्षय ॥
अपरोक्ष ज्ञान जेधवां होय ॥ तेव्हांच मुक्ति ॥ ७९ ॥
तें अपरोक्ष ज्ञान ब्रह्मदेवामुखें ॥ होतां समरस अद्वैताचेनि सुखें ॥
म्हणून क्रममुक्ति बोलिली मुखें ॥ परंपरा द्वारा श्रतिही ॥ १८० ॥
ब्रह्मदेव जेव्हां देह विसर्जी ॥ तेव्हांचि याची उपाधि सहजीं ॥
हरतसे सरेना सध्या आजी ॥ म्हणून क्रममुक्ति बोलावी ॥ ८१ ॥
ध्यानयोगें ज्ञान पावावें ॥ ज्ञान होतांचि मुक्त व्हावें ॥
केवळ क्रियायोगें सुटिका संभवे ॥ हे घडेचिना ॥ ८२ ॥
तस्मात् ऐशिया क्रममुक्तीशी ॥ मुमुझें विश्वासू नये मनासी ॥
सध्याचि शरण जाऊनि गुरूसी ॥ ऐक्यज्ञाना संपादावें ॥ ८३ ॥
पहा पहा या क्रममुक्तीतें ॥ आधीं कालांतर केवढे पहा तें ॥
आणि यास विघ्नहीं होती बहुते ॥ म्हणोन हे अतिकष्ट ॥ ८४ ॥
त्यापुढे कामादिकांचे तरंग ॥ तयांचा विवेकेवीण नव्हे भंग ॥
वैराग्य उपरमें तुटला वाटे संग ॥ परी निःशेष हानि नव्हे ॥ ८५ ॥
तथापि हटें उपरम साधिला ॥ आणि अंतकाळी जरी विसरला ॥
तरी मग तो पावे अन्य योनीला ॥ हेही विघ्नचि ॥ ८६ ॥
अथवा स्मरणही अभ्यासें राहिले ॥ दिन उत्तरायणादि जरी चुकलें ॥
तरी ते क्रममुक्तिफळ अंतरले ॥ अव्हांटा पडले जाऊनी ॥ ८७ ॥
कदाचित् इतुकेंही साधूनी ॥ पावला जरी सत्यलोका लागूनी ॥
तरी पुनरावृत्ति होय तेथूनी ॥ मग योगीकुळी जन्म ॥ ८८ ॥
पुढे अपरोक्षज्ञान व्हावें ॥ इतुकें फिरून पुनः येथेचि यावें ॥
तरी आतांचि कां न संपादावें ॥ जीवन्मुक्तिसुख येच देहीं ॥ ८९ ॥
आतां सत्यलोकींच राहून ॥ ज्यास होय अपरोक्षज्ञान ॥
परी जीवन्मुक्तीसुख न होय पूर्ण ॥ अज्ञानामुळे ॥ ९० ॥
कल्पांत काळी ब्रह्मी मिळे ॥ तेव्हां तें सुख कोणाचे देखती डोळे ॥
तस्मात् याचि देहीं जीवन्मुक्ति सोहळे ॥ पावावे हे उत्तम ॥ ९१ ॥
उपासना योगें अंतःकरण स्थिर ॥ होतां येतसे ज्ञानाधिकार ॥
तें सांडून मंदप्रज्ञ पामर ॥ कालांतरा इच्छून मरती ॥ ९२ ॥
मुमुक्षे ऐसें न करावें ॥ लोकेषणेसी अगत्य त्यागावें ॥
येचि देहीं अपरोक्ष साधावें ॥ गुरुमुखें कडूनी ॥ ९३ ॥
येचि देहीं येणेंचि डोळां ॥ न भोगिजे मुक्तीचा सोहळा ॥
तरी वैराग्य उपरमाचे मेळा ॥ कासया पडावें ॥ ९४ ॥
एक अपरोक्ष ज्ञान झालिया ॥ उपरम शांति आदि करूनिया ॥
न जातीच जरी दवडिलिया ॥ जीवन्मुक्ति सुखासह ॥ ९५ ॥
तस्मात् क्रममुक्तीचाही प्रकार ॥ त्यागार्थ बोलिला सविस्तर ॥
यासी मुमुक्षूचा नव्हे अधिकार ॥ येर जावोत बापुडे ॥ ९६ ॥
अगा रामराया जीवाची गति ॥ कर्मानुसार सांगितली तुजप्रति ॥
कर्मेकडून पितृलोकादि प्राप्ति ॥ क्रममुक्ति विद्यायोगें ॥ ९७ ॥
येथे कोणी विरोध मानिती ॥ की मागां बोलिली उत्तमाधम गति ॥
तिन्ही गुणांसीही कर्मविद्या साह्य असती ॥ आतां भिन्नत्वं निरूपितां ॥ ९८ ॥
तरी ऐकावें सावधान ॥ अन्यथा जें जें क्रियाचरण ॥
तया अकर्मास सत्कर्म म्हणून ॥ मुळीच नांव नाहीं ॥ ९९ ॥
आणि निष्कर्मपणे जो वावरे ॥ तदाचरणाही कर्म न म्हणावें बारे ॥
तस्मात् यज्ञादि नित्य नैमित्तिका उत्तरें ॥ कर्म म्हणूनि असती ॥ २०० ॥
तैसेंचि जाणिल्यावीण कांहीं नव्हे ॥ परी अन्यथा ज्ञाना विद्या न म्हणावें ॥
आणि ऐक्यविज्ञानाही न संभवे ॥ विद्या हे नाम ॥ १ ॥
तस्मात् उपासनेसीच विद्या नाम ॥ यज्ञादिकां म्हणावें कर्म ॥
मागां बोलिले भाव उत्तमाधम ॥ परी ते विवक्षा वेगळी ॥ २ ॥
क्रियामात्र तें कर्म बोलिजे ॥ जाणनियासी विद्या नाम साजे ॥
परी तारतम्य पाहतां होय सहजें ॥ निवाडा भिन्नभिन्न ॥ ३ ॥
असो विरोध नाहीं तारतम्यासी ॥ निरूपणाची विवक्षा जैसी ॥
तैसें बोलणे लागे त्या समयासी ॥ हे विचारें पहावें ॥ ४ ॥
यज्ञादि कर्मे स्वर्गादि प्राप्ति ॥ परी कर्मक्षीणे पुनरावृत्ति ॥
तें सांगितली जीवाची गति ॥ मध्यम प्रकारें ॥ ५ ॥
त्यावरी विद्यारूप उपासनेनें ॥ क्रममुक्ति जीवें पावणें ॥
ही सांगितली उत्तमगतीची लक्षणे ॥ अर्चिरा मार्गींची ॥ ६ ॥
हे उत्तमगति जरी बोलिली ॥ परी हे प्रवृत्तीची पाहिजे कळली ॥
निवृत्तीची गोष्ट नाही केली ॥ या तिहीहून ते विलक्षण ॥ ७ ॥
असो कर्मविद्येचे प्रकार दोन ॥ त्यांचे फळ सांगितले भिन्नभिन्न ॥
परी तिसरें जें उभयविहीन ॥ केवळ अकर्मी अविद्य ॥ ८ ॥
ते प्रयाणकाळी यमलोका जाती ॥ ऐसें बोलिलें परी त्याची पुढे काय गति ॥
तें निरूपण राहिले जे निगुती ॥ तें अल्पसे सांगू ॥ ९ ॥

विद्याकर्म विहीन जे नर ॥ ते पावती यमलोक मंदिर ॥
तेथें रौरव नर्कादिक घोर ॥ कर्मा ऐसे भोगिती ॥ २१० ॥
विद्या म्हणजे नाही उपासन ॥ कर्म म्हणजे नाहीत केले यज्ञ ॥
ते पितृलोकादि सत्यलोकाहून ॥ यमलोकी तिजे स्थाना जाती ॥ ११ ॥
तेथील कुंभपाकादि भोग भोगून ॥ यमदूतीं ढकलितां पावती पतन ॥
शेष पातक नीच योनीशी जनन ॥ होत असे मागूतीं ॥ १२ ॥

नरक भोगिल्या नंतर ॥ शेष प्रारब्ध भोगार्थ नर ॥
अलिका मशक दशादि योनि क्षुद्र ॥ तेथें तो जन्म पावे भुवि ॥ १३ ॥
आतां रामा गतित्रयाहून ॥ ज्ञानी जीवाची गति जे विलक्षण ॥
तिचें करूं तुजलागीं कथन ॥ अल्प वचनीं संकेतें ॥ १४ ॥

शुद्धब्रह्मरत जो होय ॥ तो तिहीं स्थळांतून कोठेही न जाय ॥
तरी ज्याचे प्राणचि जेथील तेथें लय ॥ पावती सैंधव पिंडापरी जळीं ॥ १५ ॥
ऐक शुद्ध ब्रह्माचे लक्षण ॥ जे का सच्चिद्घनानंद अनंत पूर्ण ॥
देश काल वस्तु परिच्छेदविहीन ॥ आणि त्रिविध भेदातीतही ॥ १६ ॥
जेथें मायेचा नसे विकार ॥ म्हणोन ज्यास शुद्ध बोलिजे साचार ॥
तेवीं जग देहादिकांचा स्पर्श अणुमात्र ॥ जयास नाहींच नाहीं ॥ १७ ॥
ऐसें में शुद्ध परब्रह्म ॥ तेंचि जीवाचें निजरूप परम ॥
जयास अस्ति भाती प्रिय हे नाम ॥ पर्यायाने बोलिती ॥ १८ ॥
तेथें जो का रत जाहला ॥ म्हणजे दुजेपणेंवीण ब्रह्मात्मा संचला ॥
तयाची गति सांगू तुजला ॥ कीं तो कोठे जाय ॥ १९ ॥
तरी तयासी नाही जाणे येणें ॥ जैसे घटाकाश घटींच राहणें ॥
घट फुटतां जेथील तेथें असणे ॥ महदाकाशरूपें ॥ २० ॥
तेणेंचिरीती जयाचे प्राण ॥ जेथील तेथे होऊन लीन ॥
ब्रह्मरूपी होतसें मेलेन||आयासरहित सहज ॥ २१ ॥
जैसें लवण सिंधूंतून निघालें ॥ पुनः सिंधूमाजी समावलें ॥
सिंधुरूपचि होऊन ठेलें ॥ तेवींच हा ही ब्रह्मरूप ॥ २२ ॥
असो यावत् काळ देहामाजी प्राण ॥ तोवरी तया सृष्टीचें केवी दर्शन ॥
होत असे तयाचें निरूपण ॥ अवधारी अल्प ॥ २३ ॥

जैसी स्वप्नीं कल्पित सृष्टिदिसे ॥ ते जागेपणी समूळ नासे ॥
ब्रह्मात्मज्ञानियाजगताचे पिसें ॥ तेणेंचि परी वाव ॥ २४ ॥

या प्रकारेंकडून रघुपति ॥ यथाविधि सांगितली जीवगति ॥
आतां काय काय ऐकू इच्छिसी चित्तीं ॥ कोणते रीती आणिक ॥ २५ ॥
दशमाचिया आरंभासी ॥ त्वां पुसिलें होतें जें मजसी ॥
तें तें सांगितले निश्चयेंसी ॥ कांही संशय नुरतां ॥ २६ ॥
जीव हा मजहून नव्हे भिन्न ॥ मुख्यरूप जो मी सच्चित्घन ॥
त्या माझें प्रतिबिंब पडले वृत्तींत जाण ॥ तया आभास नाम जीव ॥ २७ ॥
तो जो आभासचि मी म्हणूनि ॥ ग्रहण करी मुख्य आत्मया नेणूनि ॥
त्या अज्ञानेंचि पडिलें बंधनी ॥ जन्ममृत्यूच्या सारे ॥ २८ ॥
तरी या जीवाने सुटावें कैसें ॥ तें सांगितले की मी ब्रह्म धरावें मानसें ॥
त्याहून अन्य जें जें द्वैत पिसें ॥ मिथ्या म्हणन त्यागावें ॥ २९ ॥
ईश्वर जैसा या जगांत ॥ आपणामाजी जगातें पहात ॥
तेवींच जीवेंही पहावें निश्चित ॥ आत्म्यांत जग जगी आत्मा ॥ २३० ॥
परी आधीं विवेचन घडावें ॥ निवडिल्यावीण कोणा मी धरावें ॥
यास्तव सांगितले असे अघवें ॥ तत्त्वझाडा करूनि ॥ ३१ ॥
पुढे जीव आत्मा एकत्र जे झाले ॥ तेही सविशेष निर्विशेष निवडले ॥
जीवत्व मिथ्या दाऊन आणिलें ॥ शुद्ध आत्मत्व प्रत्यया ॥ ३२ ॥
येणे रीती साधकजनीं ॥ ब्रह्म होणे निजांगेंकडूनि ॥
हे दशमी मी बोलिलें निर्वाणवचनीं ॥ गूढ तेंही प्रगटविलें ॥ ३३ ॥
नंतर अज्ञान जीवाची कैशी गति ॥ देह त्यागितां कोठें जाती ॥
ते सर्व सांगितली या अध्यायाप्रति ॥ गति उत्तमाधममध्यम ॥ ३४ ॥
कोणी ऐसें जें होतें मानिलें ॥ की देह मरतां पुनः नाहीं जन्मलें ॥
फुटलें तें फुटोनिच गेलें ॥ मडके जैसें ॥ ३५ ॥
याचेही दिधलें प्रसंगें उत्तर ॥ की वासनात्मकें गुंतलें जीव अपार ॥
मडक्यांत वासना नाही अणुमात्र ॥ म्हणोन तें पुनः जन्मेना ॥ ३६ ॥
तैसें येथें जीवा असे कोठे ॥ वासनेने मी धरिलें नेटें ॥
तें अनंत जन्म होतां न सुटे ॥ सुषुप्ती परी मेलियाही ॥ ३७ ॥
पापाभिमाने नरका जाती ॥ पुण्ये स्वर्गी चढून पडती ॥
उपासना योगें पावती क्रममुक्ति ॥ एवं हे गति त्रिप्रकारें ॥ ३८ ॥
तस्मात् मोक्ष नाहीं ज्ञानवीण ॥ हे सत्य सत्य सत्य गा प्रमाण ॥
तरी जीवें साधावें ऐक्यज्ञान ॥ सुटिका व्हावी जरी वाटे ॥ ३९ ॥
असो येणें प्रकारे तुजला ॥ जीवाचा वृत्तान्त सांगितला ॥
आतां काय अपेक्षा असे चित्ताला ॥ श्रवण करण्याची ॥ २४० ॥
ऐसें ऐकतांचि राम अंतरीं ॥ आदि अंत पाहून विचार करी ॥
आतां कोणती उरली असे उरी ॥ यया निरूपणीं ॥ ४१ ॥
या निरूपणाचें जो श्रवण ॥ स्वानुभवें करील आपण ॥
वरूती खाली अभ्यासेकडून ॥ तरी निश्चयें अभिन्न होय ॥ ४२ ॥
सत्य मिथ्याही निवडलें ॥ आत्मत्व तरी पूर्ण संचलें ॥
ऐसें जाणती ते सहज जाती सुटले ॥ तरी आतां सरले पुसणें ॥ ४३ ॥
मागुती विचार करी रघुपति ॥ की संशयाची रूपें बहुत असतीं ॥
तितुकीं सांगितल्यावीण मंदमति ॥ संशय त्यागिती ना ॥ ४४ ॥
अनेक ग्रंथांचे अनेकधा कथन ॥ अनेकधा जनाचेही भाषण ॥
तितुकीयाचे व्हावें खण्डन ॥ तस्मात् पुसों गुरुदेवा ॥ ४५ ॥
कामधेनु सदनीं आलिया ॥ कामनेची वाणी कासया ॥
तेवीं गुरुमाय आली ओळोनिया ॥ तरी इच्छित कां न पुसावें ॥ ४६ ॥
येथन चवदावे अध्याया पर्यंत ॥ संशय छेदार्थ प्रश्न समस्त ॥
राम करील त्याची उत्तरें उमाकांत ॥ देईल स्वमुखें ॥ ४७ ॥
परी आतां प्रस्तुत अवधारा ॥ राम काय प्रश्न करील गिरा ॥
त्या प्रश्नोत्तरांचा अर्थ सांठवून अंतरां ॥ निःसंदेह व्हावें साधकें ॥ ४८ ॥

हे भगवन तुम्ही बोलिलां वाचें ॥ फळ जें विद्या आणि कर्म उभयांचें ॥
कर्मे चन्द्रलोका जाणे ब्रह्मलोकाचें ॥ स्थान उपासना विद्येनें ॥ ४९ ॥
चन्द्रलोकी भोग भोगूनी ॥ पावती जन्म मृत्युलोकी कर्मक्षीणीं ॥
ब्रह्मलोकीं भोग भोगीत असूनी ॥ ज्ञान पावूनी मुक्त होती ॥ २५० ॥
येणे प्रमाणे कर्मविद्येकडूनी ॥ हे प्रभो जीवगति सांगितली वचनीं ॥
केवळ त्यागार्थ बोलिलें साधकालागनी ॥ की सद्यमुक्ति वरावी ॥ ५१ ॥
तरी येणे रीती आचरतील ॥ साधक गुरुवचनें निवतील ॥
येचि देहीं मुक्तता पावतील ॥ जया अत्यंत चाड ॥ ५२ ॥
परी आता असे एक विनंती ॥ ते करीन ऐकोन प्रश्नोक्ति ॥
उत्तर द्यावें जी तैसें मजप्राति ॥ जेणें संशय नुरे जीवा ॥ ५३ ॥

गंधर्वादि लोकांच्या ठायीं ॥ कैशी कैशी भोगाची नवाई ॥
ते सांगावी मज आतां ये समयीं ॥ जीवाचिये हिता ॥ ५४ ॥
गंधर्वादि लोकांचे भोग ऐकतां ॥ काय होतसे जीवाचे हिता ॥
ऐसें जरी कोणी कल्पील चित्ता ॥ तरी बोलिजे ॥ ५५ ॥
सगट भोग समान असती ॥ किंवा एकाहून एक आधिक स्थिती ॥
हे तारतम्य कळतां जीवापात ॥ नापेक्षिती तया सुखा ॥ ५६ ॥
श्रोत्री ज्ञानियांचे सुख केवढें ॥ न जाणतीच हे जीव बापुडे ॥
ही इतर सुखें जया सुखापुढे ॥ तृणतुच्छ होती ॥ ५७ ॥
मानुषानंदापासून ॥ आधिकाधिक शतशतगुण ॥
ब्रह्मया पर्यंत असतीं सखें संपूर्ण ॥ परी श्रोत्री सुखांत अंतर्भूत ॥ ५८ ॥
ही सुखें सातिशय एकाहून एकें ॥ पाहतां एकाचें एक होय फिकें ॥
मुळी देवादिकाच शंकती पराधिकें ॥ तेथें कामका सुख कैचें ॥ ५९ ॥
ऐसें असून जे इच्छा करिती ॥ कृत्रिम सुखाची ते मंदैमती ॥
तयाचे वृत्तीस व्हावी विरक्ति ॥ ऐसें बोलावें गुरुदेवा ॥ २६० ॥
आपुलें स्वसुख में अति वाड ॥ तेथेंचि जीवांचा व्हावा पंवाड ॥
येर ही सुखें निकृष्ट द्वाड ॥ नाशिवन्त कळावीं ॥ ६१ ॥
आणिकही असा प्रश्न असे माझा ॥ तोही ऐकूानियां समजा ॥
मग तयाचे उत्तर महाराजा ॥ जैसें असें तैसें द्यावें ॥ ६३ ॥

कोणी देव होऊन बैसले ॥ कोणी इंद्रचि अंगें झाले ॥
तें फळ कर्माचें की विद्येचें कळलें ॥ पाहिजे जीवा ॥ ६३ ॥
कित्येक मूर्ख यज्ञाचें म्हणती ॥ कित्येक उपासनेचे भाविती ॥
उभयांचेही कित्येक कल्पिती ॥ परी म्हणविती आपणा साधु ॥ ६४ ॥
कर्मैं अथवा उपासनेनें ॥ अंगेंचि जरी इंद्रादि होणें ॥
तरी मग सुखासी काय उणें ॥ ऐसें म्हणोन साधाया जाती ॥ ६५ ॥
सिद्धसुख आपुलें त्यागनी ॥ कृत्रिम सुखार्थ कारती ग्लानी ॥
ऐसी हे अज्ञानाची करणी ॥ तरी कळावें सुख ज्याचे त्या ॥ ६६ ॥
जयाचें सुख तयासी कळलें ॥ तरी अन्य सुखा जाती विटले ॥
तस्मात् ज्ञात्याचें केवढे तें सांगितलें ॥ पाहिजे उमाणूनी ॥ ६७ ॥
त्यापुढे ब्रह्मदेवादि सुखें सातिशय ॥ आपेआप पावती पराजय ॥
हे वेदही बोले परी संशय ॥ न जायचि जीवाचा ॥ ६८ ॥

हे सद्गुरुमुखें ऐकिल्यावीण ॥ न होतीच कदां संशयभग्न ॥
तस्मात् तूंचि सांगें स्वमुखेंकडून ॥ हे गिरिजाकांता सद्गुरु ॥ ६९ ॥
जीवाच्या हितार्थ प्रश्न म्यां केला ॥ तो मीच जीवरूप जाणून वहिला ॥
हा महान संशय मजचि झाला ॥ तरी तूं फेडी गुरुराया ॥ २७० ॥
गंधर्वादि भोग कैसे कैसे ॥ आणि इंद्रादि झाले कर्मविद्यावशें ॥
सुखाहून न सुखसातिश जैसें ॥ तैसें सांगावें जीवाहिता ॥ ७१ ॥
मुख्य हेतू माझिये अंतरीचा ॥ निवाडा व्हावा ज्ञात्याचा सुखाचा ॥
जेणे इतर कृत्रिम सुखाभासाचा ॥ उबंगोन जीवा वीट यावा ॥ ७२ ॥
प्रश्न रामाचा ऐकून ऐसा ॥ सदाशिव तुष्टला अति मानसा ॥
बोलता झाला परम आवेशा ॥ श्रुतियुक्ति अनुभवें ॥ ७३ ॥
प्रथम इंद्रादि रूपत्व जे पावले ॥ तें फळ विद्या की कर्माचे सांगतो वहिले ॥
नंतर अन्य जें जें त्वां पुसिलें ॥ तें अनुक्रमें बोलू ॥ ७४ ॥

कर्मविद्येचिया अनुसारें ॥ इंद्रादि देव होती खरें ॥
तेचि कैसें ऐकिजे उत्तरें ॥ बोलिजेताहे ॥ ७५ ॥
शत अश्वमेध जेणे करावे ॥ तेणेंचि एक स्वर्गी इंद्र व्हावें ॥
म्हणून मुख्य फल कर्माचे जाणावें ॥ परी साह्य उपासना पाहिजे ॥ ७६ ॥
मी एक ईश्वरचि यज्ञभोक्ता ॥ ऐसें न कळून यज्ञही करितां ॥
तो इंद्र नव्हेचि तत्त्वतां ॥ मी क्षोभतां विघ्न करीं ॥ ७७ ॥
म्हणोन यज्ञभोक्ताची एकी ॥ ऐसें जाणोन स्वाहाकार टाकी ॥
त्याचा यज्ञ होऊन इंद्रलोकीं ॥ निर्विघ्नपणे इंद्र होय ॥ ७८ ॥
तस्मात् उपासनाही पाहिजे ॥ तेणें स्वर्गी देवत्व लााहिजे ॥
यास्तव कर्म उपासना फळ सहजें ॥ असे इंद्रत्व व्हावया ॥ ७९ ॥
उपासनेवीण जरी यज्ञ सिद्धी जाय ॥ तरी तो कामुक स्वर्गवासी होय ॥
पुढे तयाच्या कर्माचा होतां क्षय ॥ जन्मे पूर्वरीती ॥ २८० ॥
जरी उपासना कर्म उभययोगें ॥ अश्वमेध करी लागवेगें ॥
शत होतां इंद्र होय अंगें ॥ उणे असतां अन्य देव ॥ ८१ ॥
त्याहून जरी उणें उणें ॥ तरी पितर गंधर्वादि होणें ॥
असो हे फळ उभयांच्या गुणें ॥ होतसे जीवा ॥ ८२ ॥
परी याचि कल्पी नव्हे देव ॥ पुढील कल्पी होईल स्वयमेव ॥
आतां झाला तरी मनुष्य गंधर्व ॥ देवगंधर्वही नव्हे ॥ ८३ ॥
या कल्पी येणें देव व्हावें ॥ तरी पहिल्या देवी कोठे जावें ॥
उपदेवादि जरी होय स्वभावें ॥ तरी मत्सर परााधिकें ॥ ८४ ॥
ब्रह्मदेवाचे दिनांती ॥ चौदा इंद्र जरी होती ॥
परी ते सर्व नेमिलेचि असती ॥ आतां नवा नव्हे सहसा ॥ ८५ ॥
तथापि जरी आतांचि झाला ॥ इंद्रपदीं जाऊन बैसला ॥
तरी तो नाश पावेल वहिला ॥ नहुषा ऐसा ॥ ८६ ॥
तस्मात् या कल्पी शतमख कर्त्तिया ॥ पुढिले कल्पी इंद्रत्व ये तया ॥
असो जरी इंद्रत्वही आलिया ॥ पराधिकत्वें सुख नव्हे ॥ ८७ ॥
एकाहून एक सुखें आधिक ॥ ती पुढे बोलिजेती निश्चयात्मक ॥
तस्मात् ऐशयासी साधावया प्रवर्तक ॥ होती ते पढतमूर्ख ॥ ८८ ॥
एकाचें इंद्रत्व जाऊनियां ॥ पुढे येत असे दुसरिया ॥
तरी नाशवंत कां न म्हणावें तया ॥ आणि पुढे होणार तें उधार ॥ ८९ ॥
पुढिलें कल्पी होय म्हणनी ॥ जाणावें शास्त्रप्रतीती कडूनी ॥
हा कल्प केव्हां जाईल सरूनी ॥ आणि पुढे दुजा येणार कधीं ॥ २९० ॥
कल्पान्त होण्यास बहुत अवधी ॥ अनेक कर्मे घडणार मधीं ॥
मख जे झाले शतावधि ॥ ते क्षीण होती अन्य भोगें ॥ ९१ ॥
तथापि यज्ञ होणेचि आधी दुर्लभ ॥ यदाकदाचित् झाला जरी लाभ ॥
तरी नाश पावेल पुढे अशुभ ॥ पूर्ववत् आहे ते आहे ॥ ९२ ॥
एवं नाशवंत आणि उधार ॥ इच्छिती ते पढतमूर्ख नर ॥
निजसुख पावावया पडिलें अंतर ॥ येऊनिया नरदेहा ॥ ९३ ॥
असो इतरांसी काज नाहीं ॥ परी साधकां सांगणे उभवून बाही ॥
कीं न पडावे अन्य प्रवृत्ति प्रवाहीं ॥ एका ज्ञानेंवीन ॥ ९४ ॥
ज्ञानेंकडून में सुख पाविजे ॥ तें ब्रह्मयानेही न लाहिजे ॥
तेंचि आतां कैसें बोलिजे ॥ श्रोत्रियानंदासी ॥ ९५ ॥
सर्व सुखाचे शत शत गुणें ॥ गणित ब्रह्मयापर्यंत होणे ॥
परि श्रोत्रिय सुख में पूर्णपणे ॥ तें वर्णितां न ये ॥ ९६ ॥
तें सुख जाणे ज्याचें तोचि ॥ येरांसी कळेना कधींचि ॥
असो वर्णना कीजे त्या सुखाची ॥ परी येर सुखें अवधारा ॥ ९७ ॥
प्रथम मानुषानंद चक्रवर्तीचा ॥ कैसा तोचि बोलिजे वाचा ॥
येर मनुष्याहून तयाचा ॥ आनंद थोर शतगुणें ॥ ९८ ॥
परी चक्रवर्ती जरी असिला ॥ सर्व लक्षणीं तरीच सुख होय तयाला ॥
एक उणे असतां राजाचेही सुखाला ॥ उणीवता असे ॥ ९९ ॥
श्रोत्रिय सुखासी इतुकें न लगे ॥ तें सुख लक्ष्यरूपचि झाला अंगें ॥
आतां राजियाची लक्षणे ती प्रसंगें ॥ बोलूं कोणकोणती ॥ ३०० ॥

तरुण आणि अति सुंदर ॥ बळवान निरोगी आणि शूर ॥
सप्तद्वीप भूमीचें राज्य एकछत्र ॥ निष्कंटक भोगी जरी ॥ १ ॥
तरीच सुख राजिया असे ॥ एक उणें तरी सुख नसे ॥
श्रोत्रियाच्या देहा होवो भलतैसें ॥ परी सुखाचा लेश उणा नव्हे ॥ २ ॥
तरुण असतां राजिया सुख ॥ नातरी वृद्धपणी नव्हे देख ॥
जरी विरूप असल्या अतिदुःख ॥ तस्मात् युवा आणि सुंदर असावा ॥ ३ ॥
युवा संदरही जरी असिला ॥ तरी रोग होतां वाया गेला ॥
म्हणून आरोग्यता असावी देहाला ॥ तरीच सुख ॥ ४ ॥
युवा सुंदर आरोग्यता ॥ असतां निर्बळां सुख नव्हे तत्त्वतां ॥
तरी शरीर दृढ आणि सैन्य असंख्याता ॥ असे तरी सुख ॥ ५ ॥
सैन्यही जरी असतां वाडीपरी ॥ स्वतः राजा पडिला भ्याड ॥
तरी तो सुखी होईल काय द्वाड ॥ तस्मात् शूरत्व असावें ॥ ६ ॥
इतुक्यांही लक्षणसी पूर्ण जाहला ॥ तरी सर्व सुखासी नाहीं पावला ॥
सप्तद्वीपांतून एक देश जरी उरला ॥ तरी तळमळ असे ॥ ७ ॥
तस्मात् सप्तही द्वीप वसुमतीचें ॥ राज्य असावें स्वाधीन साचें ॥
इतुके असतांही सुख तें न वचें ॥ कोणी शत्रू जन्मतां ॥ ८ ॥
शत्रूही कोठे कोणी नाहीं ॥ दुजा राजा नसे सहसाही ॥
त्यासीच निष्कंटक म्हणावें पाहीं ॥ तरीच होय सुख ॥ ९ ॥

लक्षणेसी अलंकृत ॥ तोचि राजा आनंदभरित ॥
येर मनुष्याहूनि शतगुणित ॥ असे तयाचा ॥ ३१० ॥
इतुकें न लगे ज्ञानियासी ॥ तो उपाधीरहित सुखाचा राशी ॥
विसर्जिले देहादि प्रपंचासी ॥ स्वप्नसुखापरी ॥ ११ ॥
देह तरुण की वृद्ध बाळ ॥ बलवान असे किंवा निर्बळ ॥
रोगी की आरोग्यता पुष्कळ ॥ तया संबंध नाहीं ॥ १२ ॥
तया देहाचे शूरत्व काय करावें ॥ अथवा चांगुले तरी काय वाळवून ठेवावें ॥
राज्य नसतांही सर्व तादात्म्य असावें ॥ जग मीच म्हणूनी ॥ १३ ॥
तयाचिये सुखाची मर्यादा ॥ कधीही झालीच नाहीं वेदा ॥
तो कासया पडेल विषयछंदा ॥ कृत्रिम सुखाचे ॥ १४ ॥
तयाचे सुखांत सर्व सुखें असतां ॥ तया कोणती राहे उणीवता ॥
चक्रवर्तियें इंद्राचे वैभव ऐकतां ॥ निजराज्य तुच्छ करी ॥ १५ ॥
तेव्हां इंद्रत्व इच्छी आपणा व्हावें ॥ तें जरी स्वतः प्राप्त नव्हे ॥
तरी वांछी गंधर्वत्व तरी यावें ॥ अधिक असे म्हणूनि ॥ १६ ॥

प्रस्तुत तपाने जे गंधर्वत्व पावले ॥ ते मनुष्यगंधर्व बोलिले ॥
त्यांचे सुख जरी अनुमानिलें ॥ तरी शतगुण राजियाहून ॥ १७ ॥
देह आरोग्य अमृतपान ॥ दिव्य स्त्री आरुढावया विमान ॥
सदां विचरे अकुंठितं गमन ॥ म्हणून रायाहून शतगुणें ॥ १८ ॥
परी देवगंधर्वासी पाहतां ॥ निज वैभवा ये उणिवता ॥
तस्मात् शतगुणें आनंद तत्त्वतां ॥ देवगंधर्वाचा ॥ १९ ॥
जे पूर्वकल्पी साधनें करूनी ॥ पावलेती गंधर्वयोनि ॥
ते देवगंधर्व आगंतुक म्हणूनी ॥ मनुष्यगंधर्वा तुच्छ करीती ॥ ३२० ॥
परी ते देवगंधर्वही आर्यमादिकां ॥ पाहतां तुच्छ करिती आपुल्या सुखा ॥
म्हणती कव्याचा विभाग यांसी निका ॥ तो आम्हां कोठें ॥ २१ ॥
एवं पितरांपासून ब्रह्मदेवावरी ॥ सुखें अधिक उत्तरोत्तरीं ॥
तेंचि अल्पसे बोलिजे वैखरी ॥ परी ज्ञात्याची सरी न येचि त्या ॥ २२ ॥

राजा मनुष्यगंधर्व देवगंधर्व ॥ यांचे एकाहून एक थोर वैभव ॥
तैसीच उत्तरोत्तर ऐश्वर्ये सर्व ॥ शत शत गुणे असतीं ॥ २३ ॥
पितृगण चिरलोकवासी ॥ त्याहून सुख आजानदेवांसी ॥
परी तें तुच्छ असे ज्ञानियासी ॥ कांकविष्टे सम ॥ २४ ॥
देवगंधर्वाच्याही परीस ॥ सुख असे आर्यमादि पितरांस ॥
परी तयांचाही होय विरस ॥ चिरलोकवासियापुढें ॥ २५ ॥
कल्पारंभापासून नाशापर्यंत ॥ राहती ते चिरलोकवासी समस्त ॥
आणि भोगही पितरांहूनि शतगुणित ॥ तेव्हां सुख थोर चिरवासियांचें ॥ २६ ॥
पितरांसी कोणी मृत्युलोकीं ॥ कव्य आर्पिता ते होती सुखी ॥
तस्मात् परतंत्रता पितरांची तैशी निकी ॥ चिरलोकवासिया नव्हे ॥ २७ ॥
असो पितरांहून सुख अधिकं ॥ चिरलोकवासिया शतगुणें निकें ॥
परी आजानदेवापुढे फिकें ॥ होय पाहतांचि ॥ २८ ॥
आजानदेव म्हणजे उपदेव ॥ तयांचा देवसभेसी थोर गौरव ॥
म्हणोन चिरलोकांहून त्यांचे वैभव ॥ शतगुणें अधिक ॥ २९ ॥
तेणेही सूर्यादिकां पाहतां ॥ त्यांचे वैभवा ये उणीवता ॥
तस्मात् सुखी असती सर्व देवता ॥ आजान देवांहूनी ॥ ३३० ॥

सर्व देवता इंद्र बृहस्पती ॥ तयांच्याही पुढे कर्दमादि प्रजापति ॥
इतुक्यांचे आनंद उत्तरोत्तर अधिक असती ॥ ब्रह्मदेवासहित ॥ ३१ ॥
वसुरुद्रादित्य देवता ॥ आजान देवांहून समस्ता ॥
सुखरूप असती शतगुणिता ॥ परी इंद्राच्या आज्ञाधार ॥ ३२ ॥
इंद्रही गुरूच्या आज्ञेत चाले ॥ तरीच त्याचें इंद्रपद राहिलें ॥
म्हणोन इंद्रानंदाहून आगळे अथिलें ॥ सुख तें बृहस्पतीचें ॥ ३३ ॥
कर्दम दक्षादि प्रजापति ॥ ते तरी सृष्टिकर्ते म्हणविती ॥
तयांस आदिकरून बृहस्पति ॥ होती तृणतुच्छ ॥ ३४ ॥
म्हणोन बृहस्पतीच्या शतगुणीं ॥ आनंद प्रजापतीचा श्रुति वर्णी ॥
एवं ह्या दहा आनंदाच्या श्रेणी ॥ ब्रह्मदेवाच्या पोटीं ॥ ३५ ॥
तो तरी स्वयंभू म्हणवीत ॥ एकदांचि सर्वां उत्पन्न करीत ॥
तयाच्या आनंदाचें पहातां गणित ॥ शतगुणें प्रजापतीच्या ॥ ३६ ॥
या प्रवृत्ति मार्गाच्या प्रवाहीं ॥ ब्रह्मया परता दुसरा नाहीं ॥
सर्वदां सुखभरित पाहीं ॥ इंद्रादि आज्ञाधार ज्याचे ॥ ३७ ॥
येथे कोणी भावील चित्ता ॥ की सुखाची असावी एकरूपता ॥
कारण की कर्म उपासनेचे संपादिता ॥ भिन्नता नसावी तरी ऐकें ॥ ३८ ॥

जैसे जैसें कर्म अधिक ॥ आणि उपासनाही न्युनाधिक ॥
त्या रीती प्रवृत्ति ज्ञान विवेक ॥ आणि सुखही तैसें असे ॥ ३९ ॥
जयाची कर्मउपासना थोडी ॥ तयास तितुकीच ज्ञानप्रौढी ॥
सुखही तैसेंच होतसे परवडी ॥ अधिक होय कैसें ॥ ३४० ॥
जयाची कर्मउपासना बहुत ॥ तयासी प्रवृत्तिज्ञानही अदभुत ॥
सुखही होतसे अत्यंत ॥ अधिकार भेदें ॥ ४१ ॥
जैसे सर्वही पापपुण्ये कडूनी ॥ समानत्वे पावती मनुष्ययोनी ॥
परी जयाचे पापपुण्य थोडें दोनी ॥ तयासी सुख अल्पसें ॥ ४२ ॥
जयाचें पापपुण्य बहुत ॥ तयासी सुख असे अद्भुत ॥
तैसें देवांसी तारतम्य असत ॥ कर्मज्ञान तैसें सुख ॥ ४३ ॥
मनुष्याशी पापपुण्य योगें ॥ जैसें सुख तैसें दुःखही भोगे ॥
तेणेंचि परी देवांसी भोगणे लागे ॥ सुखदुःख दोन्ही की सुखचि ॥ ४४ ॥
ऐसें कवणे असतां पुशिलें ॥ याचे उत्तर पाहिजे ऐकिलें ॥
जेथें सुख तेथे असे ठेविलें ॥ दुःखही वाढूनी ॥ ४५ ॥
जेथे सुखाची उणिवता ॥ तेथें दुःखही तेतुलेंचि तत्त्वतां ॥
जेथे सुखाची आधिकता ॥ तेथें अधिक दुःख ॥ ४६ ॥
कारण की देहाचें सुख मानिलें ॥ तेव्हां दुःखही न जाय दवाडिलें ॥
अरे कर्माचे देह घडले ॥ सुखदुःख भोग घ्यावया ॥ ४७ ॥
सुखदुःखें दोन्हीही असती ॥ म्हणोनीच यांचें नांव प्रवृत्ति ॥
या उभयांवीन केवळ सुखमूर्ति ॥ निवृत्तिरूप ज्ञाता ॥ ४८ ॥
जें आधिष्ठान या भ्रमाप्रति ॥ तेथून सर्व सुखें उमटतीं ॥
ते एक परब्रह्मचि निश्चिती ॥ आदि मध्य अवसानीं ॥ ४९ ॥
ऐसें परब्रह्म ज्ञानेंकडून ॥ ज्ञाता अंगें झाला सच्चिद्घन ॥
तयाचे सुखाची मर्यादा कवण ॥ करूं शकेल ॥ ३५० ॥
तेव्हां महत्सुख श्रोतियाचें ॥ श्रुति बोलून मौन धरी वाचें ॥
तेथे या अन्य विषय सुखदुःखाचे ॥ लेशही स्पर्शतीना ॥ ५१ ॥
तयासी एवढे सुख कासयाने ॥ प्राप्त झाले पुसतां कवणें ॥
तरी ऐकोत वचन सावधपणें ॥ श्लोकार्थीचें ॥ ५२ ॥

श्रोत्रिय जो का ज्ञाता पूर्ण ॥ अकामहत पापपुण्य विहीन ॥
ऐसा जो ब्रह्मविद् ब्राह्मण ॥ त्याच्या सुखा अंत नाहीं ॥ ५३ ॥
जी उत्तरोत्तर असतीं वर्णिलीं ॥ सुखें तयाची गणना केली ॥
परी इतुकीही लोपन गेलीं ॥ श्रोत्रिय सुखाच्या लेशीं ॥ ५४ ॥
लेश म्हणजे म्हणावें कणासी ॥ जैशी सागरामाजी खसखशी ॥
तैसी श्रोत्रियसुखाच्या लेशी ॥ अंतर्भूतता सर्व सुखां ॥ ५५ ॥
मी कैलासवासी महाविष प्रगटतां ॥ निज सामर्थ्य झालों प्रा्शितां ॥
त्यांतील अणु गळून पडिला खालुता ॥ त्याची सर्व विषें झाली ॥ ५६ ॥
तैसा श्रोत्रियाचे सुखांतून ॥ एक कण पडला गळून ॥
त्यांची ही विषयसुखें संपूर्ण ॥ ब्रह्मयासहित अक्राही ॥ ५७ ॥
असोआतांतें केवढें कैसे ॥ अनुमानून पहा मानसें ॥
जें सुख अकृत्रिम सदा असे ॥ श्रोत्रियाच्या ठायीं ॥ ५८ ॥
एका कामाचिये हननें ॥ केवढीया सुखास पावणें ॥
नातरी प्रवृत्ती प्रवाही पडणें ॥ केवळ कामासाठीं ॥ ५९ ॥
मी देह एक बळकट केलें ॥ यास्तव माझें माझें करूं लागले ॥
स्त्री पुत्र धन कृषि राज्यादि वहिलें ॥ इच्छितां मेले कितेक ॥ ३६० ॥
कवणासी कर्मयोगें मिळे ॥ कवणासी इच्छितां लेंशही न मिळे ॥
परी हे जन कैसे हो आंधळे ॥ नेणती असार ॥ ६१ ॥
एक ते स्वर्गभोग इच्छूनी ॥ कर्मे करिती अतिसायासें कडूनी ॥
एक ते इंद्रादि व्हावे म्हणूनी ॥ शतमखादि करिती ॥ ६२ ॥
त्यांतही कोणी कोणी पावती ॥ स्वर्गस्थ देवादिकही होती ॥
कोणी कोणी तो करूनि मुकती ॥ क्षीण होतां अन्य भोगें ॥ ६३ ॥
तथापि जरी ते पद पावले ॥ तरी तें सुख असे केतुले ॥
आपुलें महत् सुखा मात्र अंतरले ॥ पडिले जन्म मृत्यू मुखीं ॥ ६४ ॥
असो जे शूर तेहीं मिथ्या जाणोनी ॥ इच्छचि टाकिली जाळनी ॥
अक्राही आनंदाच्या श्रेणी ॥ काकविष्ठेसम केल्या ॥ ६५ ॥
आधी मीपणासीच त्यागिलें ॥ तेथें माझें म्हणून कोठे उरलें ॥
तस्मात् इच्छेचे निसंतान केलें ॥ स्वात्मबोधेकडूनी ॥ ६६ ॥
मी कर्ताचि नव्हे भोक्ता कवण ॥ ऐसा निश्चय गेला बाणून ॥
तेव्हां पापपुण्याचे निसंतान ॥ सहजचि झालें ॥ ६७ ॥
पापपुण्य दोहीशी नाम पाप ॥ या विरहित तोचि निष्पाप ॥
ऐसा निष्पाप अकामहत ज्याचे रूप ॥ ब्रह्म तेंचि तो पावतसे ॥ ६८ ॥
ब्रह्मसुखासी पावतो म्हणून ॥ नं पवे तया वेगळा असून ॥
तो अंगोंच झाला जाणणे त्यागून ॥ ब्राह्मणश्रेष्ठ ॥ ६९ ॥
तस्मात् ऐशिया सुखाची प्राप्ति व्हावी ॥ ऐसें वाटेल जयाचे जीवीं ॥
तेणें ब्रह्मादि तृणांत पदें त्यागावीं ॥ ओकिल्या ओकापरी ॥ ३७० ॥
ब्रह्मयासी जें सुख नाहीं ॥ तें सुख ज्ञानियां सर्वदांही ॥
येथे कोणी संशय करी पाही ॥ की ब्रह्मदेवही ज्ञाता ॥ ७१ ॥
तोही ब्रह्मानंदींच मग्न असे ॥ आणि सत्यलोकवासिया ज्ञान देतसे ॥
तरी श्रोत्रियाचे सुख ब्रह्मया नसे ॥ हा वाटे विरोध ॥ ७२ ॥
तरी अवधारा प्रवृत्ति सुखासी ॥ साम्यता कल्पू नये निवृत्तीसी ॥
निवृत्ति सुख असे अविनाश जयासी ॥ तें प्रवृत्तींत तुळूं नये ॥ ७३ ॥
ब्रह्मया प्रवृत्तीचा अभिमान ॥ तेधवां मुके ब्रह्मसुखालागून ॥
अभिमान त्यागें होय जरी अभिन्न ॥ तरी तेंचि सुख श्रोत्रियाचें ॥ ७४ ॥
तया श्रोत्रिय सुखापुढें ॥ विरिंची पदाचें सुख केवढें ॥
तया प्रवृतिसुखी किंचित् न जोडे ॥ श्रोत्रियाचे सुख ॥ ७५ ॥
निवृत्ति सुख केवढे कैसें ॥ साधका अनुमानावें मानसें ॥
म्हणोन प्रवृत्तिसुखाचें कांहींसें ॥ तारतम्य सांगितलें ॥ ७६ ॥
येर्‍हवीं निवृत्तीसी तुळना ॥ प्रवृत्तीसी सहसा असेना ॥
या सुखाची सातिशयें होय गणना ॥ तें सुख निरतिशय ॥ ७७ ॥
कर्मविद्येच्या अधिकपणें ॥ सुखप्रवृतीचे अधिक उणें ॥
येथेही कोणी कल्पील मनें ॥ कीं श्रोत्रिय सुखा तारतम्य असे ॥ ७८ ॥
उणें ज्ञान तरी उणे असे सुख ॥ ज्ञानाधिक्ये सुख अधिक ॥
तरी ऐसे कल्पू नये निश्चयात्मक ॥ तेथे न्यूनाधिक नाहीं ॥ ७९ ॥
त्रिपुटी खंडून अभिन्न झालें ॥ तें अपरोक्षज्ञान एकच संचलें ॥
ज्ञानचि न्यूनाधिक नसतां वहिले ॥ सुख न्यूनाधिक कोठूनी ॥ ३८० ॥
संशयात्मक जें का ज्ञान ॥ तया ज्ञानासी ज्ञान म्हणे कोण ॥
अभिन्न पूर्णपणे जें समाधान ॥ तें सर्वांचे एकचि ॥ ८१ ॥
माझें आणि तुज विष्णूचें ॥ ब्रह्मयाचे आणि सनत्कुमाराचें ॥
भूत भावी की वर्तमान ज्ञात्याचें ॥ ज्ञान दुजें नाहीं ॥ ८२ ॥
देहसंबंधाकडे पाहिलें ॥ तरी दिसती थोर धाकुले ॥
परी अभिन्नस्वरूप जे अंगें झाले ॥ तेथें भेद नाहीं ॥ ८३ ॥
एक श्रोत्रिय म्हणनि श्रुति बोलिली ॥ हे सर्वांची ज्ञानस्थिति पाहिजे कळली ॥
हे किल्ली जयास प्राप्त झाली ॥ तो सर्वसुखाचा कंद ॥ ८४ ॥
तयाहून परता सुखी कवण ॥ दुजा नाहीच जन्मला अझून ॥
मी ईश्वर जरी घे प्रवृत्तीचा अभिमान ॥ तरी मुकें तया सुखा ॥ ८५ ॥

तस्मात् हे दशरथात्मजा ॥ आत्मज्ञानाहून अपरं कोण दुजा ॥
नाहीं नाहीं हे बोलणे समजा ॥ अति निष्कर्षाचें ॥ ८६ ॥
सुख तया ब्रह्मानंदाचें ॥ जें वाणी मना अगम्य साचें ॥
कोणत्या कर्मे कधीही न वेचे ॥ अथवा वृद्धीही न पवे ॥ ८७ ॥
आत्मज्ञाना परतें कांहीं ॥ दुजें श्रेष्ठ त्रैलोकी नाहीं ॥
यासी वेद साधू असती ग्वाही ॥ सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ ८८ ॥
उपासकांहीं तें प्राप्त नव्हे ॥ तें कर्मे कैसेनि प्राप्त व्हावें ॥
योगाभ्यासा तो दुरी दुरावे ॥ मा अन्य क्रिया बापुडी ॥ ८९ ॥
हे असो इंद्रादिक देव ॥ तेणेंचि परी ब्रह्मा स्वयमेव ॥
तया सुखाचा नेणती लव ॥ आत्मज्ञानावांचूनी ॥ ९० ॥
तें अभिन्नसुख एकदां दृढ झालें ॥ म्हणजे कधीही नवजाय नासलें ॥
अथवा कवणे कर्मे वृद्धीस पावलें ॥ हेही घडेना ॥ ९१ ॥
ज्ञान झालिया देहाकारें ॥ पूर्ववचि ज्ञाता उरे ॥
तयाचा देह तरी सदां वावरे ॥ पूर्वील परीच ॥ ९२ ॥
तेणें यज्ञादिक कर्मे जरी केलीं ॥ तरी त्या सुखा वृद्धि नाही झाली ॥
अथवा अनंत पातकें देहा घडलीं ॥ तरी क्षीण नव्हे सुख ॥ ९३ ॥
जें सुख साधनें संपादावें ॥ तोंच साधनवृद्धीने दुणावें ॥
साधनेंवीण क्षीणही व्हावें ॥ तैसें सुख हे नसे ॥ ९४ ॥
ऐताचि जो ब्रह्मानंद ॥ सुखदुःखावीण स्वानंदकंद ॥
ज्ञानविचारें झाला अभेद ॥ ब्रह्मविद् ब्रह्मचि ॥ ९५ ॥
तें सुख देहाच्या क्रियेनें ॥ कधी नव्हे अधिक उणें ॥
देहचि त्यागिला असे जेणें ॥ मी असे म्हणून स्वप्नवत् ॥ ९६ ॥
ऐसा अकर्ता झाला देहीं असून ॥ करीत होत्सातां देहाचरण ॥
तयासी न स्पर्शती शुभाशुभे दोन ॥ पुण्य किंवा पाप ॥ ९७ ॥

पातक कर्माचिये कडून ॥ न लिंपे जयाचें अपरोक्ष ज्ञान ॥
तस्मात् अन्यत्र या सर्वांहून ॥ अधिकपणे एक ज्ञाता ॥ ९८ ॥
कर्म करितां दोन निपजती ॥ पुण्यपातकें सहजगति ॥
मी कर्ता म्हणतां अभिमाने पावती ॥ अज्ञानी सुखदुःख ॥ ९९ ॥
तें कर्तेपण ज्ञानिया असेना ॥ जयासी देहबुद्धि नुठे स्वप्ना ॥
तेणें पापपुण्यासी दिलें दाना ॥ तिळपात्र पूर्ण ॥ ४०० ॥
स्वप्नींची कर्मे अनेक ॥ होतां नातळतीं जागरी लोक ॥
तैसें देहाचे कर्म सकळिक ॥ विसरलाच ज्ञाता ॥ १ ॥
अहो हे म्यां काय पाप केलें ॥ कांहींही मज पुण्य नाहीं घडलें ॥
हे खर्खरेचि मनाचे तुटले ॥ देहबुद्धि त्यागें ॥ २ ॥
अथवा मज कधी पाप नाहीं घडलें ॥ जें केलें तें पुण्यरूप केलें ॥
याही अभिमाना नाहीं स्पर्शलें ॥ चित्त ज्ञानियाचें ॥ ३ ॥
तरी तयासी कवाणये रीतीं ॥ पापपुण्ये ही संभवतीं ॥
तस्मात् ज्ञानियासी न स्पर्शती ॥ देहाची कर्मे ॥ ४ ॥
बहुत कासया बोलावें ॥ त्याचें जितुकें वर्तणे अघवें ॥
तें कधींच तया न स्पर्शावें ॥ ज्ञानवान म्हणुनि ॥ ५ ॥
तस्मात् सर्वांमाजी ज्ञाता श्रेष्ठ ॥ त्यासम दुजा नाहीं कोणी वरिष्ठ ॥
तो जरी शास्त्रिय लौकिकांसी भ्रष्ट ॥ अथवा शास्त्रलौकिकें यथायुक्त ॥ ६ ॥
तरी तो देवांहूनही अधिक ॥ आदि करूनि ब्रह्मादिक ॥
मी ईश्वरही तयाचा पाईक ॥ वेदबंदीजन ॥ ७ ॥
ऐसें ज्ञानियाचे महात्म्य जाणोनि ॥ जे परतती सर्व कर्माहूनी ॥
आणि सेवा करिती काया वाचा मनीं ॥ तें ज्ञाना अधिकारी ॥ ८ ॥
अथवा कर्म आणि उपासना ॥ यथारीती करी धर्माचरणा ॥
वरी ज्ञातयाचे शरण चरणा त्याचें सफळ होय करणें ॥ ९ ॥

जो कोणी ज्ञानियाचे चरणीं ॥ लक्ष ठेवून प्रवर्ते कर्माचरणीं ॥
तयासि अक्षयी फळ होय ज्ञान पावूनी ॥ येथे संशय नाहीं ॥ ४१० ॥
कर्म करीत असतां ज्ञाता ईश्वर ॥ ऐंसा भाव अंतरीं दृढतर ॥
तयासी त्वरित ये ज्ञानाधिकार ॥ कर्मी अंतर पडतांही ॥ ११ ॥
अंतःकरण शद्धि होतांक्षणीं ॥ तया एकवेळ उपदेशे कडूनी ॥
अपरोक्षता ठसावे अभिन्नपणीं ॥ जेणे सहज मोक्षरूप होय ॥ १२ ॥
या परतें अक्षयी फळ कोणते ॥ करणेंचि नाही उरलें जयातें ॥
पावावयाचें नुरले तयातें ॥ यारीतीं पूर्ण झाला ॥ १३ ॥
आतां कल्प जरी होऊन गेला ॥ तरी अन्यथात्व नाही पावला ॥
ऐसा अक्षयी फळाचा लाभ झाला ॥ ज्ञातयाचें प्रसादें ॥ १४ ॥
अथवा उपासना जो करी ॥ भाव ज्ञानियाचे चरणावरी ॥
तयासीही ज्ञान होऊन झडकरी ॥ अक्षयीं फळ तें लाभे ॥ १५ ॥
इतुकेंही न घडेचि जयासी ॥ नुसता भाव ठेवी ज्ञानियाचे चरणासी ॥
तयाचा सफळ होय पुण्यराशी ॥ पाप तरी न बाधी ॥ १६ ॥
भाव ही नसतां जयाला ॥ आणि ज्ञाता सदनी जेवून गेला ॥
तरी तयासी फळलाभ काय झाला ॥ तोचि सांगू ऐकें ॥ १७ ॥

कोटि ब्राह्मणाचे संतर्पण | होतां जें फळ मनुष्यालागून ॥
ते फळ अवश्य होय जरी भोजन ॥ ज्ञाता सहज करून गेला ॥ १८ ॥
मग आदरें जो जेववी ॥ ईश्वरभाव ठेवून जीवीं ॥
तो तरी सर्व सांडून उठाठेवी ॥ मोक्षमार्गी लागे ॥ १९ ॥
ज्ञाता ईश्वर म्हणती कैसा ॥ तरी निजांगें ब्रह्म जरी अपैसा ॥
तरी कां ईश्वर नव्हेल सहसा ॥ जो तया अधिष्ठान ॥ ४२० ॥
ज्ञानियाची सहसा बरोबरी ॥ हा मायिक ईश्वर ना करी ॥
त्याची सेवा करी ॥ अहोरात्री ॥ २१ ॥

कारण ज्ञानियासी जें दिधलें ॥ खान पान वस्त्र धन वहिले ॥
ते पुण्य कोटिगुणित बोले ॥ ईश्वरचि स्वयें ॥ २२ ॥
ऐसें असून जे पापी सदा ॥ ज्ञानिया द्वेषिती करिती निंदा ॥
तयाच्या पापा नाही मर्यादा ॥ जरी महा पुण्यवान् ॥ २३ ॥

ज्ञानी ब्रह्मविद् ब्राह्मणासी ॥ जो नराधम सदां निंदी द्वेषी ॥
तो शुष्क होऊन मरे अंध तमासी ॥ जाय यास्तव की ज्ञाता ईश्वर ॥ २४ ॥
जो ज्ञानियासी देखों न शके ॥ म्हणे हे कर्मभ्रष्ट निश्चयात्मकें ॥
यांचे तोंड न पहावें कौतुकें ॥ उपासकें की कर्मियानें ॥ २५ ॥
यांसी सत्कर्म ना उपासना ॥ ना प्रवर्तेचि भजन पूजना ॥
उगा शब्दज्ञानें करी वल्गना ॥ सर्व मिथ्या म्हणूनि ॥ २६ ॥
यासी साधुत्व तरी असे कैचें ॥ उगें ढोंग वाढविलें फुकाचें ॥
या रीती छळण करी जो ज्ञान्याचें ॥ तो नर नव्हे अधमाधम ॥ २७ ॥
जरी कदाचित् बोलोन न दाखवी ॥ परी अंतरी द्वेषाची ग्रंथी पडावी ॥
ऐशिया चांडाळा कोणती पदवी ॥ प्राप्त होय तें बोलूं ॥ २८ ॥
तयाचें पुण्य काहीही असतां ॥ तें शुष्क होऊन मावळून जाय तत्त्वतां ॥
पुढे मरणांती यातना भोगून समस्ता ॥ पाषाण कोरडा होय ॥ २९ ॥
तेणें इंद्रपद यावया जोगें ॥ कर्म केले असेल निजांगें ॥
परी जरी ज्ञानिया द्वेषू लागे ॥ तरी शून्य पडे त्यावरी ॥ ४३० ॥
उपासना ही दृढ ऐशी ॥ मी आणि विष्णु समान जयासी ॥
परी निंदी जो का ज्ञानियासी ॥ तरी शून्य पडे त्यावरी ॥ ३१ ॥
जरी स्वरूपता मुक्ति पावला ॥ अथवा सगुण सायुज्ये वरिला ॥
परी जो द्वेषील ज्ञानियाला ॥ तरी शून्य पडे त्यावरी ॥ ३२ ॥
बहुत काय योगसिद्धि पाऊनी ॥ जरी जावू पाहे सत्यलोक स्थानीं ॥
परी जरी ज्ञानियासी द्वेषी मनीं ॥ तरी शून्य पडे त्यावरी ॥ ३३ ॥
हे महान पुण्यवंता ऐसी गति ॥ मा येर अल्पाचे पुण्य तें किती ॥
शून्य पडोन समस्ताप्रति ॥ शुष्क होऊन मरे ॥ ३४ ॥
तया यमयातनेचे भोग नाना ॥ किती म्हणोन नव्हे गणना ॥
शेवटी स्थावरत्वाचें पावे जनना ॥ अंधतमरूप ॥ ३५ ॥
परी स्थावर वृक्षही नव्हे ॥ कारण तेथें ओलावा राहताहे ॥
हा कोरडे पाषाणत्व लाहे ॥ जे न झिजे कल्पवरी ॥ ३६ ॥
उपेगा पडे ऐसा ही सुपाषाण ॥ कदापि नव्हे नव्हे जाण ॥
तरी जयाचें नित्य वसतीस्थान ॥ शौचस्थळीं की त्या कर्मी ॥ ३७ ॥
लय काळी सृष्टीही जळतां ॥ तो जळून जाईल अवचिता ॥
पुनः दुसरे कल्पी सृष्टि उद्भवतां ॥ कीटक होय नरकीं ॥ ३८ ॥
असो रामा हे किती सांगावें ॥ ज्ञानिया द्वेषणे नव्हे बरवें ॥
तस्मात् तोचि ईश्वर येथें न ध्यावे ॥ कुतर्क कवणेही ॥ ३९ ॥
बाह्या उभारूनि सांगे शंकर ॥ कवणाचीच निंदा न करो कोणी नर ॥
त्या मध्ये ज्ञाता तरी परमात्मा ईश्वर ॥ त्याची सुतरां न करावी ॥ ४४० ॥
असो रामा तुवां होतें पुसिलें ॥ की सर्वांसी ज्ञात्याचें माहात्म्य पाहिजे कळलें ॥
तें तुजलागी सविस्तर असे बोलिलें ॥ निषेधून ब्रह्मदेवानंदादि ॥ ४१ ॥
ऐसें अभिन्नज्ञान वस्तुतंत्र ॥ कोण वर्णील होऊन स्वतंत्र ॥
इहलोक की सत्यलोकादि परत्र ॥ मुक्तीसहित तृणतुच्छ ॥ ४२ ॥
ऐसें ज्ञान हे प्राप्त जया ॥ त्याचे वर्णन नव्हे वेदराया ॥
परी साधक जे कर्तृतंत्र उपाया ॥ प्रवर्तले त्यांचेही माहात्म्य नेणवे ॥ ४३ ॥
वस्तुतंत्रता या नांव ज्ञान ॥ कर्तृतंत्रता तें उपासन ॥
जयासी सदां ध्येय ध्यातृ ध्यान ॥ निर्गुणोपास्तिरूप ॥ ४४ ॥
सूर्यापूर्वी जेवीं अरुणोदय ॥ तेवीं निर्गुणोपासन सन्निध होय ॥
ज्ञानापूर्वी जरी प्राप्त हा उदय ॥ तरी ज्ञानसूर्य तत्क्षणी प्रगटे ॥ ४५ ॥
हेही असो निर्गुणोपासना ॥ परी अंतरंगें ध्यायील सगुणा ॥
तोही माघारा कदां परतेना ॥ सत्संग असतां ॥ ४६ ॥
येथे शिवाचें अंतरींचा हेतु ॥ रामें पुसावी उपासनेची मातु ॥
अभ्यासेंवीण ज्ञान में निवांतु ॥ तें सदृढ नव्हे ॥ ४७ ॥
म्हणोन उपासनेचें करी वर्णन ॥ कारण घडावें मुख्य निर्गुणोपासन ॥
तेंहीं जया अलभ्य तरी ध्यान ॥ सगुणाचे घडावें ॥ ४८ ॥

जो का उपासनापर नर ॥ तो न पडेचि प्रवृत्तिओघीं साचार ॥
तस्मात् हे नृपा नर होवोत उपासना तत्पर ॥ आणि तुज ऐसें सुखरूप ॥ ४९ ॥
जो ज्ञाता जे पावला पदवी ॥ तेचि निर्गुणोपासके पावावी ॥
हे कधीच वाणी अन्यथा न व्हावी ॥ विचारें तेंचि अभ्यासें ॥ ४५० ॥
जो अभिन्नता पावला ॥ विचारें खंडूनियां त्रिपुटीला ॥
त्या त्रिपुटीचा भाव जेथें उरला ॥ तेचि कर्तृतंत्रता ॥ ५१ ॥
ध्येय मात्र गोचर असूनी ॥ अनुसंधान अतूट एकतानी ॥
तेंचि ध्यान आणि तया लागूनी ॥ उपासनाही नाम ॥ ५२ ॥
ऐशिया ध्यानी जो सदां रत ॥ तो सध्यांचि अपरोक्षा पावत ॥
ज्ञानी ध्यानी हा मात्र नामसंकेत ॥ परी ते एकरूप ॥ ५३ ॥
अज्ञानासीही ओलांडूनी ॥ त्रिपुटीरूप राहिला ध्यानीं ॥
तो कासया येईल परतूनी ॥ प्रवृतीकडे ॥ ५४ ॥
निर्गुणोपासक तरी न फिरे ॥ परी सगुणोपासकही न ये माघारें ॥
जयासी अंतर्ध्यान साचोकारें ॥ बहिरंगता सांडूनी ॥ ५५ ॥
तयाचेही स्थिर होऊनि अंतर ॥ निर्गुण स्वरूपाचा साक्षात्कार ॥
तया होय ध्यानीं होतांचि तत्पर ॥ जया नाम अपरोक्ष ज्ञान ॥ ५६ ॥
तस्मात् सगुणोपासनही जयासी ॥ तो न फिरे माघारा प्रवृत्तीसी ॥
परंपरासाधन द्वारेंशी ॥ वस्तुतंत्रता पावे ॥ ५७ ॥
जो क्रममुक्तीसी गेला ॥ ज्याचा प्रकार मागें बोलिला ॥
तोहि अधोगतीस नाही आला ॥ पावला ब्रह्मयासह कैवल्य ॥ ५८ ॥
हेही उपासनायोगें झालें ॥ याहून पर ते या मार्गा नाही गेले ॥
खावे लागती बहुत झोले ॥ म्हणोनिया ॥ ५९ ॥
सगुणद्वारा निर्गुण होइजे ॥ यास्तव हे परंपरा साधन बोलिजे ॥
निर्गुणोपासन तें तरी सहजें ॥ ज्ञानांगचि असे ॥ ४६० ॥
शुद्ध ज्ञानासी थोर अधिकार ॥ पाहिजे तेव्हांचि होइजे वस्तुतंत्र ॥
ऐसा कवण असे जन्मला नर ॥ तो असो मध्यमें ध्यान करावें ॥ ६१ ॥
ध्यानानुसंधान दृढ जयासी ॥ तोचि एक सुखी आणि पुण्यराशी ॥
जें सुख ज्ञानिया असें अविनाशी ॥ तेंचि हा भोगी वृत्तीने ॥ ६२ ॥
महान् श्रोत्रियसुख में बोलिलें ॥ तेंचि या उपासकाचे भोग्य झालें ॥
तस्मात् हे नृपा जीवास घडलें ॥ पाहिजे उपासन ॥ ६३ ॥
हे न घडे बापा जो काळ ॥ तोंवरी सगुणध्यान करावें निर्मळ ॥
परी बहिरंगाचा न व्हावा विटाळ ॥ साधकां सहसा ॥ ६४ ॥
इतुकें बोलोन सदाशिव ॥ मौनें उगा वैसला स्वयमेव ॥
आतां पुढील अध्यायीं रामराव ॥ प्रश्न करील उपासनेचा ॥ ६५ ॥
शिव सांगेल दोनी निवडूनी ॥ सगुणोपास्ती आणि कैसा भाव निर्गुणी ॥
साधकें तें एकाग्रभावें ऐकुनी ॥ ध्याने ज्ञाना पावावें ॥ ६६ ॥

इति श्रीमद्वेदेश्वरी ॥ शिवगीता पद्मपुराणांतरीं ॥
जीवगति निरूपणानकारी ॥ एकादशोध्यायः ॥

श्रीसद्गुरुर्जयति ॥ ॐ ॥ ॐ ॥ ॐ ॥

॥ श्रीमद्‌वेदेश्वरी एकादशोऽध्यायः समाप्तः ॥