मागचा अध्याय
पुढचा अध्याय


॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥

॥ देविगीता ॥

॥ अथ चतुर्थोऽध्यायः - अध्याय चवथा ॥

हिमालय उवाच -
योगं वद महेशानि साङ्‌ग संवित्प्रदायकम् ।
कृतेन येन योग्योऽहं भवेयं तत्त्वदर्शने ॥ १ ॥
हिमालय म्हणाला, हे महेश्वरि, ज्याचे अनुष्ठान केल्याने मी तत्त्वदर्शनास योग्य होईन असा आत्मज्ञानदायक योग मला सांग. १.

श्रीदेव्युवाच -
न योगो नभसः पृष्ठे न भूमौ न रसातले ।
ऐक्यं जीवात्मनोराहुर्योगं योगविशारदाः ॥ २ ॥
श्रीदेवी म्हणाली, हे पर्वता, योग स्वर्गावर नाहीं, भूलोकी नाही किंवा रसातलांतही नाही, तर जीवात्म्याचे जे ऐक्य तो योग असे योगांत निष्णात असलेले सांगतात. २.

तत्प्रत्यूहाः षडाख्याता योगविघ्नकरानघ ।
कामक्रोधौ लोभमोहौ मदमात्सर्यसंज्ञकौ ॥ ३ ॥
हे निष्पापा, त्याला विघ्न करणारे काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद व मत्सर या नांवांचे सहा प्रत्यूह आहेत. ३.

योगाङ्‌गैरेव भित्त्वा तान्योगिनो योगमाप्नुयुः ।
यमं नियममासनप्राणायामौ ततःपरम् ॥ ४ ॥
प्रत्याहारं धारणाख्यं ध्यानं सार्धं समाधिना ।
अष्टाङ्‌गान्याहुरेतानि योगिनां योगसाधने ॥ ५ ॥
योगी पुरुष योगाच्या योगाने त्यांना नाहींसे करून टाकून योगसिद्धि मिळवितात, यम, नियम, तदनंतर आसन, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा व समाधिसह ध्यान हीं आठ अंगें योग्यांच्या योगसाधनाकरितां सांगितली आहेत. ४-५.

अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यं दयाऽऽर्जवम् ।
क्षमा धृतिर्मिताहारः शौचं चेति यमा दश ॥ ६ ॥
अहिंसा, सत्य, अस्तेय (चोरी न करणे), ब्रह्मचर्य, दया, सरळपणा, क्षमा, धैर्य, मिताहार व शौच (निर्मलपण) असे दहा यम आहेत. ६.

तपः सन्तोष आस्तिक्यं दानं देवस्य पूजनम् ।
सिद्धान्तश्रवणं चैव ह्रीर्मतिश्च जपो हुतम् ॥ ७ ॥
तप, संतोष, आस्तिकपणा, दान, देवाचे पूजन, वेदांतसिद्धांतांचे श्रवण, अकार्याची लाज, सच्छास्त्राविषयी मति, मंत्रजप व हवन करणे, ७,

दशैते नियमाः प्रोक्ता मया पर्वतनायक ।
पद्मासनं स्वस्तिकं च भद्रं वज्रासनं तथा ॥ ८ ॥
हे दहा नियम, हे पर्वतश्रेष्ठा, मी तुला सांगितले. पद्मासन, स्वस्तिकासन, भद्रासन, वज्रासन आणि तसेच ८

वीरासनमिति प्रोक्तं क्रमादासनपञ्चकम् ।
ऊर्वोरुपरि विन्यस्य सम्यक्पादतले शुभे ॥ ९ ॥
वीरासन हीं क्रमानें पांच आसने सांगितलेली आहेत. आपली शुभ पावलें मांड्यांवर चांगल्या प्रकारे ठेवावीं. ९.

अङ्‌गिष्ठौ च निबध्नीयाद्धस्ताभ्यां व्युत्क्रमात्ततः ।
पद्मासनमिति प्रोक्तं योगिनां हृदयंगमम् ॥ १० ॥
व उलट हातांनी त्यांचे आंगठे घट्ट धरावेत; ( म्ह० उजव्या हाताने डाव्या पायाचा व डाव्या हाताने उजव्या पायाचा आंगठा पाठीमागून धरावा ). या आसनाला पद्मासन असे म्हणतात. हे योग्यांना हृदयंगम वाटते. १०.

जानूर्वोरन्तरे सम्यक्कृत्वा पादतले शुभे ।
ऋजुकायो विशेद्योगी स्वस्तिकं तत्प्रचक्षते ॥ ११ ॥
स्वच्छ पावलें मांडी व गुडघा यांच्याबरोबर मध्ये घालून, शरीर सरळ ठेवून, बसावे. यालाच स्वस्तिकासन असे म्हणतात. ११.

सीवन्याः पार्श्वयोर्न्यस्य गुल्फयुग्मं सुनिश्चितम् ।
वृषणाधः पादपार्ष्णी पाणिभ्यां परिबन्धयेत् ॥ १२ ॥
सीवणीच्या दोन्ही बाजूला दोन्ही घोटे अगदी घट्ट बसवून वृषणाच्या खाली असलेल्या पायांच्या खोटा हातांनीं घट्ट एकत्र धराव्या. १२.

भद्रासनमिति प्रोक्तं योगिभिः परिपूजितम् ।
ऊर्वोः पादौ क्रमान्न्यस्य जान्वोःप्रत्यङ्मुखाङ्‌गुली ॥ १३ ॥
या आसनाला भद्रासन असे म्हणतात. योग्यांना हे अतिशय मान्य आहे. डाव्या मांडीवर उजवें व उजव्या मांडीवर डावे पाऊल ठेवून त्यांची बोटे गुडघ्यांत शिरकवावींत. १३.

करौ विदध्यादाख्यातं वज्रासनमनुत्तमम् ।
एकं पादमधः कृत्वा विन्यस्योरुं तथोत्तरे ॥ १४ ॥
व त्यावर हात ठेवावे. याला निरुपम वज्रासन असे म्हणतात. एक पाय खाली ठेवावा. त्यावर दुसरी मांडी ठेवावी. १४.

ऋजुकायो विशेद्योगी वीरासनमितीरितम् ।
ईडयाकर्षयेद्वायुं बाह्यं षोडशमात्रया
धारयेत्पूरितं योगी चतुःषष्ट्या तु मात्रया ॥ १५ ॥
व योग्याने देह सरळ ठेवून बसावे. या आसनाला वीरासन अशी संज्ञा आहे. सोळा वेळ प्रणवाचा उच्चार करीत डाव्या नाकपुडीने बाह्य वायूचे आकर्षण करावे. १५.

सुषुम्नामध्यगं सम्य द्वात्रिंशन्मात्रया शनैः ॥ १६ ॥
चौसष्ट प्रणवोच्चार होईपर्यंत त्याला योग्यानें सुषुम्नमध्ये कोंडून धरावें. १६.

नाड्या पिङ्‌गलया चैव रेचयेद्योगवित्तमः ।
प्राणायाममिमं प्राहुर्योगशास्त्रविशारदाः ॥ १७ ॥
नंतर योगश्रेष्ठानें बत्तीस प्रणवोच्चार होईतो पिंगला नाडीने म्ह० उजव्या नाकपुडीने हळू हळू त्याला बाहेर सोडावें. योगशास्त्रांत निष्णात असलेले लोक याला प्राणायाम असे म्हणतात. १७.

भूयो भूयः क्रमात्तस्य बाह्यमेवं समाचरेत् ।
मात्रावृद्धिः क्रमेणैव सम्यग्द्वादश षोडश ॥ १८ ॥
सारांश, ह्याप्रमाणे क्रमाक्रमाने इडा, पिंगला इत्यादिकांत बाह्य वायूचे ग्रहण करावें व बारा, सोळा इत्यादि क्रमानें प्रणवोच्चाराचीही वृद्धि करावी. १८.

जपध्यानादिभिः सार्थं सगर्भं तं विदुर्बुधाः ।
तदपेतं विगर्भं च प्राणायामं परे विदुः ॥ १९ ॥
जप, ध्यान इत्यादिकांसहवर्तमान केलेल्या प्राणायामाला सगर्भ व त्याहून विरहित अशा प्राणायामाला विगर्भ असे योगवेत्ते म्हणतात. १९.

क्रमादभ्यस्यतः पुंसो देहे स्वेदोद्‍गमोऽधमः ।
मध्यमः कंपसंयुक्तो भूमित्यागः परो मतः ॥ २० ॥
ह्याप्रमाणे क्रमाने अभ्यास करणार्‍या पुरुषाला घाम येऊ लागला असतां तो अधम, शरीर कंपयुक्त झाले असतां तो मध्यम व त्याच्या शरीराने भूमीला सोडले असतां तो उत्तम प्राणायाम होतो. २०.

उत्तमस्य गुणावाप्तिर्यावच्छीलनमिष्यते ।
इन्द्रियाणां विचरतां विषयेषु निरर्गलम् ॥ २१ ॥
शास्त्रोक्त गुणांची प्राप्ति होई तो या उत्तम प्राणायामाचा अभ्यास करावा असे शास्त्रमत आहे. विषयांचे ठिकाणी प्रवृत्त होणार्‍या इंद्रियांना त्यांच्यापासून निर्विघ्नपणे २१

बलादाहरणं तेभ्यः प्रत्याहारोऽभिधीयते ।
अङ्‌गुष्ठगुल्फजानूरुमूलाधारलिङ्‌गनाभिषु ॥ २२ ॥
व बलात्काराने परत फिरविणे यालाच प्रत्याहार असें म्हणतात. आंगठे, घोटे, गुडघे, मांड्या, मूळाधार, लिंग, नाभि यांच्या ठिकाणी २२

हृद्ग्रीवाकण्ठदेशेषु लंबिकायां ततो नसि ।
भ्रूमध्ये मस्तके मूर्ध्नि द्वादशान्ते यथाविधि ॥ २३ ॥
व हृदय, ग्रीवा, कंठस्थान, तदनंतर, लांब नाक, भिवयांचा मध्यप्रदेश, मस्तक, मूर्धा व शेवटचे ब्रह्मरंध्र इत्यादि ठिकाणीं शास्त्रोक्तरीत्या प्राणवायूचें जें धारण करणें ती धारणा होय, असे सांगतात. २३.

धारणं प्राणमरुतो धारणेति निगद्यते ।
समाहितेन मनसा चैतन्यान्तरवर्तिना ॥ २४ ॥
आत्मन्यभीष्टदेवानां ध्यानं ध्यानमिहोच्यते ।
समत्वभावना नित्यं जीवात्मपरमात्मनोः ॥ २५ ॥
वृत्तिरहित व चैतन्यामच राहणार्‍या अंतःकरणानें त्याच ठिकाणीं अत्यंत प्रिय अशा देवतेचे जे चिंतन करणें तेच या शास्त्रांतील ध्यान होय, असे सांगतात. जीवात्मा व परमात्मा यांच्या ऐक्याविषयीं जी सतत भावना करणें २४-२५

समाधिर्माहुर्मुनयः प्रोक्तमष्टाङ्‌गलक्षणम् ।
इदानीं कथये तेऽहं मन्त्रयोगमनुत्तमम् ॥ २६ ॥
तिलाच मुनि समाधि असे म्हणतात. असो. अष्टांगांचे लक्षण सांगितले, आतां, हे पर्वता, मी तुला अत्युत्तम असा मंत्रयोग सांगते. २६.

विश्वं शरीरमित्युक्तं पञ्चभूतात्मकं नग ।
चन्द्रसूर्याग्नितेजोभिर्जीवब्रह्मैक्यरूपकम् ॥ २७ ॥
हे हिमालया, हें शरीर विश्व (ब्रह्माण्डच) आहे. कारण, हेही पंचभूतात्मक, चंद्र, सूर्य, अग्नि इत्यादिकांनी युक्त व जीवब्रह्मैक्यरूप आहे. २७.

तिस्रः कोट्यस्तदर्धेन शरीरे नाडयो मताः ।
तासु मुख्या दश प्रोक्तास्ताभ्यस्तिस्रो व्यवस्थिताः ॥ २८ ॥
शरीरांत साडेतीन कोटी नाडी आहेत असे सांगितलेले आहे. त्यांत दहा मुख्य आहेत व त्यांतूनही तीन विशेष व्यवस्थेने राहिलेल्या आहेत. २८.

प्रधाना मेरुदण्डेऽत्र चन्द्रसूर्याग्निरूपिणी ।
इडा वामे स्थिता नाडी शुभ्रा तु चन्द्ररूपिणी ॥ २९ ॥
सुषुम्नानामक प्रधाननाडी या शरीराच्या पृष्ठभागी आहे. ती चंद्र, सूर्य व अग्निरूपी आहे. इडा नाडी डाव्या बाजूला आहे व ती शुभ्र आणि चंद्ररूपी आहे. २९.

शक्तिरूपा तु सा नाडी साक्षादमृतविग्रहा ।
दक्षिणे या पिङ्‌गलाख्या पुंरूपा सूर्यविग्रहा ॥ ३० ॥
जी पिंगलाख्य नाडी उजव्या बाजूस असते ती पुरुषरूपी, सूर्यासारखी तेजस्वी, शक्तिस्वरूपी व साक्षात् अमृतात्मक आहे. ३०.

सर्वतेजोमयी सा तु सुषुम्ना वह्निरूपिणी ।
तस्या मध्ये विचित्राख्ये इच्छाज्ञानक्रियात्मकम् ॥ ३१ ॥
अग्नीसारखी देदीप्यमान असणारी सुषुम्ना सर्व तेजोमय आहे. तिच्यामध्ये विचित्रानामक नाडी आहे. ३१.

मध्ये स्वयंभूलिङ्‌गं तु कोटिसूर्यसमप्रभम् ।
तदूर्ध्वं मायाबीजं तु हरात्माबिन्दुनादकम् ॥ ३२ ॥
तिच्यामध्ये इच्छा, ज्ञान व क्रियारूप व कोटिसूर्यांसारखे तेजस्वी स्वयंभूलिंग आहे. त्यावर हकार, रकार व ईकाररूप बिंदुनादात्मक मायाबीज असते. ३२.

तदूर्ध्वं तु शिखाकारा कुण्डली रक्तविग्रहा ।
देव्यात्मिका तु सा प्रोक्ता मदभिन्ना नगाधिप ॥ ३३ ॥
त्याच्यावर दीपज्योतीसारखी लाल आकृतीची कुंडली आहे. ती देवरूप आहे असे सांगतात. हे पर्वतश्रेष्ठा, ती मद्‌रूपच आहे. ३३.

तद्‍बाह्ये हेमरूपाभं वादिसान्तचतुर्दलम् ।
द्रुतहेमसमप्रख्यं पद्मं तत्र विचिन्तयेत् ॥ ३४ ॥
तिच्या बाहेरच्या बाजूला पिवळ्या रंगाचे, व, श, ष, आणि स या चार वर्णांनी युक्त चार दलांचे, व मढविलेल्या सोन्याप्रमाणे तेजस्वी अशा कमलाचे चिंतन करावें. ३४.

तदूर्ध्वं त्वनलप्रख्यं षड्दलं हीरकप्रभम् ।
वादिलान्तषड्वर्णेन स्वाधिष्ठानमनुत्तमम् ॥ ३५ ॥
त्याच्यावर अग्नीसारखें, उज्ज्वल हिर्‍यासारख्या वर्णाचे, सहा दलांचें व ब, भ, म, य, र, आणि ल या सहा वर्णांनी युक्त असें कमल कल्पावें. ३५.

मूलाधार षट्कोणं मूलाधारं ततो विदुः ।
स्वशब्देन परं लिङ्‌गं स्वाधिष्ठानं ततो विदुः ॥ ३६ ॥
मूलाधार व षट्कोणयुक्त असे ते असल्यामुळे त्याला मूलाधार या नांवाने ओळखतात व परलिंग स्वशब्दवाच्या असल्यामुळें त्याला स्वाधिष्ठान असे समजतात. ३६.

तदूर्ध्वं नाभिदेशे तु मणिपूरं महाप्रभम् ।
मेघाभं विद्युदाभं च बहुतेजोमयं ततः ॥ ३७ ॥
त्याच्याही वर नाभिकमलप्रदेशीं मणिपूरसंज्ञक महातेजस्वी, मेघाच्या व विद्युल्लतेच्या आकृतीचें व त्यामुळेंच अतिशय तेजस्वी असे जे कमल आहे ३७.

मणिवद्‌भिन्नं तत्पद्मं मणिपद्मं तथोच्यते ।
दशभिश्च दलैर्युक्तं डादिफान्ताक्षरान्वितम् ॥ ३८ ॥
ते रत्नाप्रमाणें तेजाच्या योगानें विकसित असल्यामुळें त्याला मणिपद्म असें म्हणतात. ते ड पासून फ पर्यंत जी बारा अक्षरे आहेत त्यांनी युक्त अशा बारा पाकळ्यांनी युक्त आहे. ३८.

विष्णुनाऽधिष्ठितं पत्रं विष्ण्वालोकनकारणम् ।
तदूर्ध्वेऽनाहतं पद्ममुद्यदादित्यसन्निभम् ॥ ३९ ॥
ते कमल विष्णूचें अधिष्ठान असल्यामुळे विष्णुदर्शनास कारण होते. त्याच्याही वर अनाहतसंज्ञक कमल आहे त्याची कांति उदयकालच्या सूर्यासारखी असून, ३९

कादिठान्तदलैरर्कपत्रैश्च समधिष्ठितम् ।
तन्मध्ये बाणलिङ्‌गं तु सूर्यायुतसमप्रभम् ॥ ४० ॥
क पासून ठपर्यंत जी बारा अक्षरे त्यांनी युक्त अशी त्याला बारा दले आहेत. त्या कमलामध्ये हजार सूर्यासारख्या कांतीचें ४०

शब्दब्रह्ममयं शब्दानाहतं तत्र दृश्यते ।
अनाहताख्यं तत्पद्मं मुनिभिः परिकीर्तितम् ॥ ४१ ॥
बाणलिंग आहे. त्या ठिकाणी प्रयत्नावांचून उत्पन्न होणारे वेद दिसतात. त्या कमलाचें अनाहत असे नांव मुनींनी सांगितले आहे. ४१.

आनन्दसदनं तत्तु पुरुषाधिष्ठितं परम् ।
तदूर्ध्वं तु विशुद्धाख्यं दलषोडशपङ्‌कजम् ॥ ४२ ॥
ते रुद्राधिष्ठित श्रेष्ठ पद आनंदाचे गृह आहे. त्यावर विशुद्धनामक सोळा दळांचे कमळ आहे. ४२.

स्वरैः षोडशभिर्युक्तं धूम्रवर्णं महाप्रभम् ।
विशुद्धं तनुते यस्माज्जीवस्य हंसलोकनात् ॥ ४३ ॥
त्यांची सोळा दॐ सोळा स्वरांनी युक्त आहेत; व ते धूम्र वर्णाचे पद्म अति प्रखर आहे. जीवाला परमात्मस्वरूप दाखवून त्याला अत्यंत शुद्ध करीत असल्यामुळेंच ४३

विशुद्धं पद्ममाख्यातमाकाशाख्यं महाद्‌भुतम् ।
आज्ञाचक्रं तदूर्ध्वे तु आत्मनाऽधिष्ठितं परम् ॥ ४४ ॥
ह्या पद्माचे विशुद्ध पद्म असे नांव प्रसिद्ध झाले आहे. त्याच्याही वर आकाशनामक अति अद्भुत कमल आहे तेंच आज्ञाचक्र होय, ते आत्म्याचे श्रेष्ठ अधिछान आहे. ४४.

आज्ञासङ्‌क्रमणं तत्र तेनाज्ञेति प्रकीर्तितम् ।
द्विदलं हक्षसंयुक्तं पद्मं तत्सुमनोहरम् ॥ ४५ ॥
त्या ठिकाणीं (सर्व भूत, भविष्य व वर्तमान) आज्ञा उत्पन्न होतात म्हणजे आता यापुढे तू असे वागावेंस इत्यादि ईश्वराच्या आशा तेथून सुटतात ) म्हणून त्याला आज्ञाचक्र असें म्हटले आहे. ते अत्यंत मनोहर कमल ह व क्ष या दोन अक्षरांनी युक्त आहे. ४५.

कैलासाख्यं तदूर्ध्वं तु रोधिनी तु तदूर्ध्वतः ।
एवं त्वाधारचक्राणि प्रोक्तानि तव सुव्रत ॥ ४६ ॥
त्यावर कैलासचक्र व त्याच्याही वर रोधिनी संज्ञक चक्र आहे. असो. हे सदाचारी पर्वता, ह्याप्रमाणे आधारचक्रें मी तुला सांगितली. ४६.

सहस्रारयुतं बिन्दुस्थानं तदूर्ध्वमीरितम् ।
इत्येतत्कथितं सर्वं योगमार्गमनुत्तमम् ॥ ४७ ॥
हजार अरांनी युक्त असलेलें जें परमात्म्याचे स्थान ते सर्वांच्या वर आहे असे शास्त्रांत सांगितलेले आहे. सारांश, हा सांगितलेला सर्व उत्तम योगमार्ग जाणून ४७,

आदौ पूरकयोगेनाप्याधारे योजयेन्मनः ।
गुदमेढ्रान्तरे शक्तिस्तामाकुञ्च्य प्रबोधयेत् ॥ ४८ ॥
प्रथमतः पूरकाच्या योगानें वायु घेऊन व त्याचा कुंभक करून मनास मूलधारीं न्यावे. नंतर गुद व मेढ्र यांच्यामध्ये असलेली जी शक्ति कुंडलिनी तिला त्या वायूने पीडा देऊन जागृत करावे. ४८.

लिङ्‌गभेदक्रमेणैव बिन्दुचक्रं च प्रापयेत् ।
शंभुना तां पराशक्तिमेकीभूतां विचिन्तयेत् ॥ ४९ ॥
आणि क्रमानें पूर्वोक्त स्वयंभू इत्यादि लिंगांचा भेद करून शेवटच्या बिंदुचक्रीं न्यावें. ती शक्ति परमात्म्या शंकराशीं ऐक्य पावली आहे असे चिंतन करावें. ४९.

तत्रोत्थितामृतं यत्तु द्रुतलाक्षारसोपमम् ।
पाययित्वा तु तां शक्तिं मायख्यां योगसिद्धिदाम् ॥ ५० ॥
त्या ठिकाणी पातळ केलेल्या लाक्षारसाप्रमाणे उत्पन्न झालेलें जें अमृत ते त्या योगसिद्धि देणार्‍या मायासंज्ञक शक्तीला पाजून ५०

षट्चक्रदेवतास्तत्र सन्तर्प्यामृतधारया ।
आनयेत्तेन मार्गेण मूलाधारं ततः सुधीः ॥ ५१ ॥
व सहाही चक्रांत असणार्‍या देवतांना अमृतधारेनें तृप्त करून नंतर त्याच मार्गानें तिला शहाण्याने मूलाधाराप्रत आणावें. ५१.

एवमभ्यस्यमानस्याप्यहन्यहनि निश्चितम् ।
पूर्वोक्तदूषिता मन्त्राः सर्वे सिध्यन्ति नान्यथा ॥ ५२ ॥
जरामरणदुःखाद्यैर्मुच्यते भवबन्धनात् ।
ये गुणाः सन्ति देव्या मे जगन्मातुर्यथा तथा ॥ ५३ ॥
ते गुणाः साधकवरे भवन्त्येव चान्यथा ।
इत्येवं कथितं तात वायुधारणमुत्तमम् ॥ ५४ ॥
ह्याप्रमाणे प्रतिदिनीं निश्चयानें अभ्यास करणार्‍या साधकाचेच पूर्वी सांगितलेले सर्व दूषित मंत्रही सिद्ध होतात. अन्यथा प्राणी जरा, मरण, दुःख इत्यादिकांपासून व संसारबंधनापासून मुक्त होत नाही. माझे देवी जगन्मातेचे जे असे गुण आहेत ते तसेच साधकश्रेष्ठामध्ये येतात. हें मी सत्य सत्य सांगत आहे. बाबा हिमालया, ह्याप्रमाणें उत्तम वायुधारण मी तुला सांगितलें. ५२-५४.

इदानीं धारणाख्यं तु शृणुष्वावहितो मम ।
दिक्कालाद्यनवच्छिन्नदेव्यां चेतो विधाय च ॥ ५५ ॥
आतां सावधानपूर्वक धारणासंज्ञक अंग मजपासून श्रवण कर. दिशा व काल यांनी मर्यादित न होणार्‍या अशा मज देवीच्या ठिकाणीं चित्त स्थिर करून ५५

तन्मयो भवति क्षिप्रं जीवब्रह्मैक्ययोजनात् ।
अथवा समलं चेतो यदि क्षिप्रं न सिध्यति ॥ ५६ ॥
तदावयवयोगेन योगी योगान्समभ्यसेत् ।
मदीयहस्तपादादावङ्‌गे तु मधुरे नग ॥ ५७ ॥
चित्तं संस्थापयेन्मन्त्री स्थानस्थानजयात्पुनः ।
विशुद्धचित्तः सर्वस्मिन्‌रूपे संस्थापयेन्मनः ॥ ५८ ॥
जीव ब्रह्म यांचे ऐक्य आहे अशी भावना केल्यानें साधक त्वरित मद्‌रूप होतो. किंवा रागादि मलांनी युक्त असलेले चित्त जर त्वरित सिद्ध न झाले तर साधकाने माझ्या अवयवांशीं चित्त संयुक्त करून योगाभ्यास करावा. हे पर्वता, माझ्या सुंदर अशा हस्तपादादि अंगांच्या ठिकाणी मंत्रवान् साधकानें चित्ताची स्थापना करावी; आणि क्रमाने प्रत्येक स्थानाचा जय केल्यामुळे ज्याचे अंतःकरण शुद्ध झालें आहे अशा पुरुषाने माझ्या सर्व स्वरूपीं मनाची संस्थापना करावी ५६-५८.

यावन्मनोलयं याति देव्यां संविदि पर्वत ।
तावदिष्टमिदं मन्त्री जपहोमैः समभ्यसेत् ॥ ५९ ॥
हे हिमालया, या संविद्‌रूप देवीच्या ठिकाणीं मनाचा लय होईपर्यंत मंत्रयुक्त साधकानें जप, होम इत्यादिकांच्या योगाने दृढ अभ्यास करावा. ५९.

मन्त्राभ्यासेन योगेन ज्ञेयज्ञानाय कल्पते ।
न योगेन विना मन्त्रो न मन्त्रेण विना हि सः ॥ ६० ॥
मंत्राभ्यास व योग यांच्या योगानें ज्ञेयाचे ज्ञान होऊ शकते. कारण, योगावांचून मंत्र नाही व मंत्रावांचून योग नाहीं. ६०.

द्वयोरभ्यासयोगो हि ब्रह्मसंसिद्धिकारणम् ।
तमःपरिवृते गेहे घटो दीपेन दृश्यते ॥ ६१ ॥
तस्मात् , दोघांचाही अभ्यास करीत रहाणें हेंच ब्रह्मसिद्धीला कारण आहे. सारांश, अंधकाराने भरून गेलेल्या गृहांतील घट दीपाने दिसतो. ६१.

एवं मायावृतो ह्यात्मा मनुना गोचरीकृतः ।
इति योगविधिः कृत्स्नः साङ्‌गः प्रोक्तो मयाऽधुना ॥ ६२ ॥
मायेने आच्छादित झालेला आत्मा मनूला अशा प्रकारच्या अभ्यासानेंच दिसला. असो. हे पर्वता, असा हा सांग योगविधि मी तुला आज सांगितला आहे. ६२.

॥ इति श्रीदेवीभागवते देवीगीतायां चतुर्थोऽध्यायः ॥
॥ चवथा अध्याय समाप्त ॥ ४ ॥


GO TOP