|
|
|
श्रीमद् भगवद्गीता गुणत्रयविभागयोगः ज्ञानाचें फल. उत्पन्न होणारें सर्व कार्य क्षेत्र-क्षेत्रज्ञसंयोगापासून होते, असे पूर्वाध्यायात सांगितले. पण तें कसें होते, हें प्रदर्शित करण्यासाठीं किंवा ईशपरतंत्र असलेल्या क्षेत्र-क्षेत्रज्ञाला जगत्कारणत्व आहे, कापिल सौख्यांच्या मताप्रमाणें स्वतंत्र असलेल्या पुरुषप्रकृतीला तें नाहीं, हा सिद्धान्त सांगण्यासाठी या अध्यायाचा आरंभ केला जातो. तसेंच 'प्रकृतिस्थत्व' -गुणांमध्ये आसक्ति हें संसाराचे कारण आहे, असें वर सांगितलें ( १३-२१ ). पण १ ते प्रकृतीचे गुण कोणते, २ कोणत्या गुणांत कसा असंग होतो, ३ ते पुरुषाला बद्ध कसे करतात, ४ गुणांपासून मोक्ष कसा होतो व ५ मुक्ताचे लक्षण काय ? हे सांगण्यासाठी-
श्रीभगवानुवाच - अन्वय : श्रीभगवानुवाच - श्रीकृष्ण म्हणाले - ज्ञानानां उत्तम पर ज्ञानं - पुनरपि सर्व ज्ञानांतील उत्तम व परम ज्ञान - भूयः प्रवक्ष्यामि - मी तुला परत सांगतो. - यत् ज्ञात्वा - जे ज्ञान जाणून - सर्वे मुनयः इतः - सर्व मुनि या शरीराच्या नाशानंतर - परां सिद्धिं गताः - सर्वोत्तम सिद्धाला प्राप्त झाले आहेत. १ व्याख्या : श्रीः । शरीरात्मविवेकेन संसारो जायते मृषा । इत्युक्तविशदार्थाय प्रस्तुतोऽध्याय ईर्यते ॥१॥ भगवान् पुरूषस्य संसारनिरसनोपायं वक्तुं अध्यायं आरभमाणः सन् तावत् संसारनिवर्तकं ज्ञानं अपृष्टमपि वात्सल्यात् श्रोतृबुद्धिप्ररोचनार्थं स्तौंति । परंभूय इति । हे अर्जुन ! अहं पूर्वं प्रथमं उक्तमपि भूयः पुनः ज्ञानानां सत्वरजस्तमात्मकानां प्रत्ययानां परं उत्कृष्टं ज्ञानं प्रकाशकं ज्ञानं प्रवक्ष्यामि प्रकर्षेण कथयामि । कथंभूतं ज्ञानम् । उत्तमं उग्दतं तमो तमोगुणः यस्मात् तत् उत्तमं सर्वे समस्ताः मुनयः यथाश्रुतं मननशीलाः मुनयः यत् ज्ञानं ज्ञात्वा स्वरूपत्वेन अनुभूय इतः देहपातात् उर्ध्वं परां सर्वोत्कृष्टां चरमपुरूषार्थलक्षणां सिद्धिं स्वरूपावस्थितिं गताः प्राप्ताः । मननेन मुनयो भूत्वा मुक्ताः अवभून्नित्यर्थः ॥१॥ अर्थ : श्रीकृष्ण म्हणाले - मीं तुला सर्व ज्ञानांतील उत्तम व परम ज्ञान सांगितलें. हे ज्ञान जाणून सर्व मुनि या शरीराच्या नाशानंतर सर्वोत्तम स्थितीला प्राप्त झाले आहेत. [ यापूर्वी सर्व अध्यायांमध्ये अनेकदा जरीसांगितले असले तरी मी पुनः तुला ज्ञानांतील उत्तम ज्ञान सांगतो. प्रस्तुत ज्ञानाचा विषय परब्रह्म असल्यामुळें व यज्ञादि इतर ज्ञानें मोक्षाला कारण होत नसून हेंच एक मोक्षाला कारण होत असल्यामुळें तें उत्तम आहे. श्रोत्याच्या अंतःकरणांत या ज्ञानाविषयीं रुचि उत्पन्न करण्यासाठीं ही दोन विशेषणे योजून फल-कथनाने त्याची स्तुति केली आहे. ] विवरण :
इदं ज्ञानं उपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । अन्वय : इदं ज्ञानं उपाश्रित्य - या ज्ञानाचा आश्रय करून - मम साधर्म्यं आगताः - माझ्या सारूप्यास आलेले ज्ञानी - सर्गे अपि न उपजायन्ते - सृष्टीच्या वेळीही उत्पन्न होत नाहीत - च प्रलये न व्यथन्ति - आणि प्रलयाच्या वेळी व्यथा, नाश पावत नाहीत. २. व्याख्या : पुनरपि ज्ञानस्तुत्या उक्तस्वरूपं निगमयति । इदमिति । मुनयः इदं वक्ष्यमाणत्वेन प्रतिश्रुतं ज्ञानं ज्ञप्तिस्वरूपं उपाश्रित्य अहं इति अंगीकृत्य मम सत्यज्ञानादिलक्षणस्य साधर्म्यं समानधर्मस्य भावः साधर्म्यं समानधर्मतां मद्रूपतां आगताः प्राप्ताः देहाध्यासेन मां विस्मृत्य संसारे अनुसरंतः संतः पुनः प्रबुद्धा इव भ्रमनिवृत्या स्वात्मानं मां प्राप्ताः । ननु-त्वत्प्राप्तौ को वा पुरूषार्थस्तवाह । ये मुनयः मम साधर्म्यं आगताः प्राप्ताः ते मुनयः सर्गेपि अनादिभूतसृष्टौ आरब्धायामपि नोपजायंते नोत्पद्यंते जन्मविक्रियां नानुभवंति व्हेत्यपरं प्रलये संहारकाले न व्यथंति मरणदुःखमपि नानुभवंति ॥२॥ अर्थ : या ज्ञानाचा आश्रय करून माझ्या सारूप्यास प्राप्त झालेले ज्ञानी सृष्टीच्या वेळीं उत्पन्न होत नाहींत व प्रलयाच्या वेळींही व्यथा-नाश पावत नाहींत. [ ते स्वात्मस्वरूपापासून कधींच च्युत होत नाहींत, असे म्हणून भगवानांनी या सिद्धीचे नित्यत्व दाखविले आहे. ] विवरण : कशाप्रकारचा क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ संयोग भूतांचे कारण आहे, तें सांगून ईश्वराचे बीजपरत्व. ज्ञानाची अशी स्तुति ऐकून तें श्रवण करण्यास उत्सुक झालेल्या अर्जुनाला अशा प्रकारचा क्षेत्र-क्षेत्रज्ञसंयोग भूतांचे कारण आहे, असें सांगतात-
मम योनिः महद् ब्रह्म तस्मि गर्भं दधाम्यहम् । अन्वय : मम योनि: - माझी त्रिगुणात्मिका प्रकृति (हें सर्व भूताचे कारण आहे. ती सर्व कार्यांहून मोठी असल्यामुळे ) - महत् ब्रह्म - महती, मोठी व आपल्या विकारांचें भरण पोषण करीत असल्यामुळें ब्रह्म आहे - तस्मिन् - त्या महत् ब्रह्मांत म्ह० भूतांच्या कारणांत - अहं गर्भं दधामि - मी सर्व भूतांच्या जन्माचे कारण, बीज स्थापितों - हे भारत - हे अर्जुना ! - ततः सर्वभूतानां संभवः भवति - त्यापासून सर्व भूतांची उत्पत्ति होते. ३. व्याख्या : प्रकृतिपुरूषाभ्यां भूतोत्पत्तिः भवति । इति स्वविवक्षितार्थं दर्शयति । मम योनिरिति । हे पार्थ ! मम प्रकृतिपुरूषयोः नियंतुः महत् अपरिच्छिन्नत्वात् महती ब्रह्मस्वकार्याणां वृद्धिहेतुत्वात् मूलप्रकृतिः योनिः गर्भाधानाश्रयं अस्ति । अहं तस्मिन् महति ब्रह्मणि मूलप्रकृतौयोनौ गर्भाधानाश्रये गर्भं भूतभौतिकविस्तारहेतुं चिदाभासं दधामि प्रक्षिपामि । पूर्वं प्रलयकाले उपरतायां प्रकृतौ लीनं संतं पुनः सृष्टिकाले सर्गोन्मुखायां प्रकृतौ अविद्याकामकर्माशयवंतं पुरूषसंज्ञकं क्षेत्रज्ञं भोगायतनेन क्षेत्रेण संयोजयामीत्यर्थः । हे भारत ! ततः तस्मात् क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात् सर्वभूतानां भूतभौतिकानां संभवः उत्पत्तिः भवति जायते ॥३॥ अर्थ :माझी त्रिगुणात्मिका प्रकृति सर्व भूतांचे कारण आहे. ती सर्व कार्यांहून मोठी असल्यामुळें महती व आपल्या विकारांचे भरणपोषण करीत असल्यामुळे ब्रह्म आहे. त्या महद्‌ब्रह्मांत म्ह० भूतांच्या कारणांत मी सर्व भूतांच्या जन्माचें कारण म्ह० बीज स्थापितो. हे अर्जुना, त्यापासून सर्व भूतांची उत्पत्ति होते. [ माझी प्रकृति-माया सर्व कारणांचे उपादान कारण आहे. ती सर्व कारणांहून मोठी असल्यामुळें महती व आपल्या विकारांचे भरण करीत असल्यामुळें ब्रह्म आहे. त्या महद्‌ब्रह्मास मीं हिरण्यगर्भाच्या - सर्व भूतांच्या जन्माचे कारण अशा बीजाला धारण करतो. क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ या प्रकृतिद्वयरूप शक्तीने युक्त असलेला मी-ईश्वर अविद्या-काम-कर्मादिकांच्या संसारांनीं युक्त असलेल्या क्षेत्रज्ञांचा क्षेत्रांशी संबंध करून देतो. त्या तसल्या गर्भाधानापासून हिरण्यगर्भाच्या उत्पत्तीच्या द्वारा सर्व भूतांची उत्पत्ति होते. ] विवरण :
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः संभवन्ति याः । अन्वय : कौन्तेय - हे अर्जुना ! - सर्वयोनिषु - देवादि सर्व योनींमध्यें - या: मूर्तय: संभवन्ति - ज्या मूर्ति, जे आकार, जीं शरीरे उत्पन्न होतात - तासां महत् ब्रह्म योनिः - त्या सर्व मूर्तींचे माझी प्रकृति उत्पत्तिस्थान आहे व - अहं बीजप्रदः पिता - मी बीज देणारा जनक आहें. ४. व्याख्या : सर्वत्र सर्वभूतोत्पत्तिः मदधिष्ठानाभ्यां प्रकृतिपुरूषाभ्यामेव भवति इति अभिप्रायेणाह । सर्वयोनीति । हे कौंतेय हे कुंतीपुत्र ! सर्वयोनिषु सर्वाश्च ताः योनयश्च सर्वयोनयः तासु सर्वयोनिषु चराचरोत्पत्तिनिमित्तेषु मनुष्यादिषु याः प्रसिद्धाः मूर्तयः स्थावरजंगमात्मिकाः शरीराकृतयः संभवंति उत्पद्यंते तासां मूर्तीनां महत् महती ब्रह्म प्रकृतिः योनिः मातृस्थानीया अस्ति । तत्र योनौ अहं बीजप्रदः बीजं गर्भाधानं प्रददातीति बीजप्रदः गर्भाधानादिकर्ता पिता जनकः अस्मि । मयैव प्रकृतिद्वारा सर्वं निष्पाद्यते इति यावत् ॥४॥ अर्थ : हे अर्जुना, देव, पितर, मनुष्य, पशु, मृग-हरणें इत्यादि सर्व योनींमध्ये ज्या मूर्ति-देहाकार उत्पन्न होतात, त्या मूर्तींची महद्‌ब्रह्म हीच सर्वावस्थेतील योनि-कारण आहे व मी ईश बीजप्रद-गर्भाधानाचा कर्ता-पिता आहे. [ प्रत्येक कार्याचें निरनिराळे कारण दिसते. तेव्हां महद्‌ब्रह्मच सर्वांचे कारण कसें, असा संशय येऊं नये, म्हणून त्याला सर्वावस्थेतील कारहेसमजावे. अर्थात् त्या त्या कारणाच्या रूपाने महद्‌ब्रह्मच अवस्थित असल्यामुळे सर्व मूर्तींचे कारण तेंच आहे. ] विवरण : प्रकृतिसंभव सत्त्वादि गुण व त्यांचें सविस्तर कार्य. आतां गुण कोणते व ते कसे बद्ध करतात, ते सांगतात-
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः । अन्वय : महाबाहो - हे पराक्रमी अर्जुना ! - सत्त्वं रजः तमः इति - सत्त्व रज व तम असे हे - प्रकृतिसंभवाः गुणाः देहे - प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेले गुण देहांत - अव्ययं देहिनं निबध्नन्ति - अव्यय देहवान् आत्म्याला बद्ध करतात. ५. व्याख्या : सत्वमिति । हे महाबाहो ! महांतौ दानकरणसमर्थौ बाहू हस्तौ यस्य सः महाबाहुः तत्संबुद्धौ हे महाबाहो सत्वं रजः तमः इति गुणाः त्रयः गुणाः प्रकृतिसंभवाः संतः प्रकृतेः मायायाः संभवः उत्पत्तिः येषां ते प्रकृतिसंभवाः देहे स्वकार्ये शरीरे देहिनं आध्यात्मिकसंबंधेन देहो विद्यते यस्य सः देही तं देहिनं साधिष्ठानं चिदाभासं निबध्नंति स्वकार्यैः सुखदुःखमोहादिभिः संयोजयंति । कथंभूतं देहिनम् । अव्ययं अविनाशिनं यथा जले प्रतिबिंबितः सूर्यः जलगतकंपवानिव दृश्यते विचार्यमाणे सति तद्विकाररहितः अव्ययः । तथा अयमपि देही गुणकार्यैः सुखदुःखमोहादिभिः विकारवानिव भासते । वस्तुतस्तु कूटस्थत्वात् अव्यय एव अस्ति इति भावः ॥५॥ अर्थ : हे पराक्रमी अर्जुना, सत्त्व, रज व तम हे प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेले गुण देहांत अव्यय देहवान् आत्म्याला बद्ध करतात. [ येथील गुण हा शब्द 'पारिभाषिक' आहे. त्यामुळें हे गुण रूप, रस इत्यादि गुणांप्रमाणे द्रव्याचा आश्रय केलेले नाहींत. ते अविद्यात्मक आहेत. रूपादि गुणांप्रमाणें ते क्षेत्रज्ञांच्या नित्य अधीन असतात. ] विवरण :
तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकं अनामयम् । अन्वय : तत्र - त्या तीन गुणांतील - सत्त्व - सत्त्व हा गुण - निर्मलत्वात् - निर्मल स्वच्छ असल्यामुळे - प्रकाशकं अनामयं (अस्ति) - प्रकाशक व पीडारहित, उपद्रवरहित आहे - हे अनध - हे निष्पाप अर्जुना - तत् सुखसंगेन - ते सत्त्व सुखाच्या संगाने, आसक्तीनें - च ज्ञानसंगेन बध्नाति - व ज्ञानाच्या संगानें ( आत्म्याला) बांधते. ६. व्याख्या : गुणाः देहिनं निबध्नंति इति उक्तं तत्र किं लक्षणः को गुणः केन कथं बध्नाति इत्यपेक्षायामाह । तत्र सत्वमिति । हे अनघ ! न विद्यते अधं पातकं यस्य सः अनघः तत्संबुद्धौ हे अनघ हे निष्पाप ! तत्र तेष्विति तत्र तेषु गुणेषु मध्ये सत्वं सत्वगुणः निर्मलत्वात् निर्मलस्य भावः निर्मलत्वं तस्मात् स्वच्छत्वात् प्रकाशकं आदर्शादिवत् असंगत्वेन समीपवर्त्तिपदार्थजातस्य प्रकाशं करोति तत् प्रकाशकं भास्वरं सुखसंगेन सुखेन संगः सुखसंगः तेन चेत्यपरं ज्ञानसंगेन ज्ञानेन संगः ज्ञानसंगः तेन देहिनं बध्नाति अहं सुखी अहं ज्ञानी इति मनोधर्माः तदभिमानिनि क्षेत्रज्ञे योजयति । कथंभूतं सत्वम् । अनामयं न विद्यते आमयो उपद्रवः यस्य तत् अनामयम् । निरूपद्रवं शांतमित्यर्थः ॥६॥ अर्थ : त्या तीन गुणांतील 'सत्त्व' हा गुण स्फटिक मण्याप्रमाणे निर्मल असल्यामुळें प्रकाशक व उपद्रवरहित आहे. हे निष्पाप अर्जुना, ते सत्त्व क्षत्रज्ञाला सुखाच्या संगाने व ज्ञानसंगानें बद्ध करते. [ 'मी सुखी' अशा अभिमानाने विषयरूप सुखाचा विषयी आत्म्यामध्ये जो खोटाच संबंध जोडणे, तेंच सुखामध्यें आसक्त करणें होय. तसेंच ज्याच्या योगाने विषयादिक जाणले जातात, तें ज्ञान म्ह० अंतःकरणाचा धर्म. त्याच्या योगाने 'मी ज्ञानी आहे' अशा विपरीत अभिमानाने सत्त्व गुण आत्म्याला बद्ध करतो. विवरण :
रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्ग समुद्‌भवम् । अन्वय : तृष्णासंगसमुद्भवं - विषयतृष्णा व विषयासक्ति यांचें कारण असें - रजः रागात्मकं विद्धि - रजोगुण कामात्मक आहे असें जाण - कौन्तेय - हे कुतीपुत्रा ! - तत् देहिन कर्मसंगेन निबध्नाति - ते रज देही आत्म्याला कर्माच्या आसक्तीने बद्ध करते. ७. व्याख्या : रजसो लक्षणं बंधकत्वं चाह । रज इति । हे कौंतेय ! त्वं रजः रजः संज्ञकं गुणं रागात्मकं रंजनस्वरूपं विद्धि जानीहि । कथंभूतं रजः । तृष्णासंगसमुद्भवं तृष्णा अप्राप्ते जिधृक्षा च संगः प्राप्ते त्यागामावः तृष्णासंगौ तृष्णासंगयोः समुद्भवः उत्पत्तिः यस्मात् तत् तृष्णासंगसमुद्भवं अथवा तृष्णासंगाभ्यां समुद्भवो यस्य तत् एतल्लक्षणं रजः कर्मसंगेन कर्मसु दृष्टादृष्टार्थेषु संगः अतिसंगः कर्मसंगः तेन देहिनं देहाभिमानवंतं निबध्नाति नितरां बध्नाति तृष्णासंगाभ्यां हेतुभ्यां रागात्मकं रजः कर्मसु संगं उत्पादयति । तेन कर्मसंगेन देही कोशकीटवत् संसारात् बहिर्गंतुं न शन्कोतीत्यर्थः । कर्मसु आसक्तोभवति ॥७॥ अर्थ : रजोगुण रागात्मक आहे, असे तूं जाण. राग म्ह० रंजन-आसक्ति, तो तृष्णा व प्रीति यांस उत्पन्न करणारा आहे. तो कर्मासक्तीनें क्षेत्रज्ञाला - देही आत्म्याला बद्ध करतो. [ अकर्ताच असलेल्या पुरुषाला रजोगुण 'मी करतो' अशा अभिमानानें प्रवृत्त करतो. ] विवरण :
तमस्तु अज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् । अन्वय : तु सर्वदेहिनां मोहनं - परंतु सर्व देहवानांना मोह पाडणारें, अविवेकी करणारे - तमः अज्ञानजं विद्धि - तम (म्ह० तिसरा तमोगुण ) अज्ञानापासून झालेले आहे, असे तूं जाण - भारत - हे भरतकुलोत्पन्न अर्जुना ! - तत् प्रमादालस्यनिद्राभिः निबध्नाति - ते तम प्रमाद, आलस्य व निद्रा यांच्यायोगानें प्राण्याला बद्ध करते. ८. व्याख्या : इदानीं तमोलक्षणं तद्बंधनप्रकारं च आह । तमस्विति । तुशब्देन तमसो निकृष्टत्वात् हेयत्वं नाम त्याज्यत्वं ध्वनितम् । हे भारत ! त्वं तमःआवरणात्मकं आवरणस्वरूपं अज्ञानजं अज्ञानात् जातं अज्ञानजं अज्ञानकार्यं विद्धि जानीहि । अज्ञानस्य अविद्यायाः द्वयं कार्यम् । द्वयं किम् । आवरणं विक्षेपः रजोमिश्रितेन तमसा विक्षेपः भवति केवलेन तमसा आवरणमेव उक्तम् । कथंभूतं तमः । सर्वदेहिनां सर्वे च ते देहिनश्च सर्वदेहिनः तेषां मोहनं स्वरूपाच्छादकम् । कदापि स्वरूपं न स्मारयति इति भावः । लक्षणं उक्तबंधनप्रकारं च दर्शयति । तत् तमः प्रमादालस्यनिद्राभिः प्रमादः कार्याकार्यानवधानं च आलस्यं जाड्यं च निद्रा मनोवसादः प्रमादालस्यनिद्राः ताभिः देहिनं निबध्नाति नितरां बध्नाति ॥८॥ अर्थ : पण या दोन गुणांच्या उलट, सर्व देहवानांना मोह पाडणारे - अविवेकी करणारें तम - तिसरा तमोगुण अज्ञानापासून झालेला आहे, असें तूं जाण. हे भरतकुलोत्पन्ना अर्जुना, ते तम प्रमाद, आलस्य व निद्रा यांच्या योगाने प्राण्याला बद्ध करते. [ या तीन श्लोकांत सत्त्वादि गुणांचे लक्षण व ते पुरुषाला बद्ध कसे करतात, तें सांगितले आहे. विवरण :
सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत । अन्वय : हे भारत - हे अर्जुना ! - सत्त्वं सुखे संजयति - सत्त्वगुण सुखांत संसक्त, आसक्त करतो. - रजः कर्मणि - रजोगुण कर्मामध्यें आसक्त करतो. - तु तमः उत - आणि तमोगुण तर - ज्ञानं आवृत्य प्रमादे संजयति - ज्ञानाला आच्छादित करून अनवधानांत संयुक्त करतो. ९. व्याख्या : सत्वादयः त्रयो गुणाः सुखादिसंगेन देहिनं निबध्नंति इति उक्तम् । सामर्थ्यं विना तदसंभवात् तेषां सामर्थ्यं दर्शयति । सत्वमिति । हे भारत ! सत्वं सत्वगुणः सुखे संजयति दुःखप्राप्तौ सत्यां देहिनं सुखाभिमुखं करोति । सुखे एव सत्यपि रजः रजोगुणः कर्मणि कर्ममात्रे संजयति संयोजयति । उत्तमस्तु तमोगुणोपि ज्ञानं दैववशेन यथाकथंचित् सत्संगेन उत्पद्यमानं आत्मकर्मविषयं ज्ञानं आवृत्य आच्छाद्य अविवेकवता संपाद्य प्रमादे प्रकर्षेण मादः गर्वः प्रमादः तस्मिन् प्रमादे सदुपदिश्यमानज्ञानानवधाने संजयति संयोजयति ॥९॥ अर्थ : हे अर्जुना, सत्त्वगुण सुखांत आसक्त होतो, रजोगुण कर्मामध्ये आणि तमोगुण ज्ञानाला आच्छादित करून अनवधानांत संयुक्त करतो. [ या श्लोकांत गुणांचा व्यापार संक्षेपतः सांगितला आहे. ] विवरण :
रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत । अन्वय : हे भारत, - हे अर्जुना ! - सत्त्वं रज: च तम: अभिभूय भवति - सत्त्वगुण हा रजोगुण व तमोगुण यांना पराभूत करून वाढतो. - रजः सत्त्वं च तमः (अभिभूय भवति) - रजोगुण हा सत्त्वगुण व तमोगुण यांना पराभूत करून उत्कर्ष पावतो - तथा तमः सत्त्वं व रजः (अभिभूय भवति) - तसेच तमोगुण हा सत्त्वगुण व रजोगुण यांना पराभूत करून स्वतः वृद्धि पावतो. १० व्याख्या : यदा यस्य गुणस्य आधिक्यं भवति तदा अन्यद्वयप्रतिबंधेन तस्य गुणस्य आविर्भावो भवति इति अभिप्रायेणाह । रजस्तमश्चेति । हे भारत ! सत्वं सत्वगुणः रजः रजोगुणः चेत्यपरं तमः तमोगुणः तान् अभिभूय तिरस्कृत्य प्रतिवध्येत्यर्थः । भवति आधिक्येन वर्तते तदा ज्ञानातिरेको भवतीत्यर्थः । तथा रजः रजोगुणं सत्वं सत्वगुणं चेत्यपरं तमः तमोगुणं अभिभूय तिरस्कृत्य भवति आधिक्येन वर्तते तदा कर्मप्रवृतिर्भवति । तथा तमः तमोगुणः सत्वं सत्वगुणं चेत्यपरं रजः रजोगुणं अभिभूय तिरस्कृत्य भवति आधिक्येन वर्तते तदा प्रमादालस्यनिद्राविर्भावो भवतीत्यर्थः ॥१०॥ अर्थ : हे भारता, सत्त्वगुण रजोगुण व तमोगुण यांना पराभूत करून वाढतो. रजोगुण सत्त्वगुण व तमोगुण यांना पराभूत करून उत्कर्ष पावतो आणि तसाच तमोगुणही सत्त्वगुण व रजोगुण यांना पराभूत करून स्वतः वृद्धि पावतो. [ रज व तम यांना निर्बल करून उत्कर्ष पावलेले सत्त्व आपलें ज्ञानसुखादि कार्य आरंभितें. सत्त्व व तम यांचा पराभव करून उत्कर्ष पावलेला रजोगुण कर्म, तृष्णा इत्यादि स्वकर्माचा आरंभ करतो. तसाच तमोगुण सत्त्वरजांना दुर्बल करून बुद्धि पावला असतां, ज्ञानाला आच्छादित करणें, इत्यादि कार्य करतो. ] विवरण :
सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते । अन्वय : यदा अस्मिन देहे - ज्यावेळीं या देहांत - सर्वद्वारेषु प्रकाशः उपजायते - श्रोत्रादि सर्व ज्ञानसाधनांच्या निमित्तानें प्रकाश म्ह० ज्ञान उत्पन्न होते - तदा - त्यावेळी - सत्त्वं उत विवृद्धं - सत्त्व वृद्धि पावले आहे, - इति विद्यात् - असे जाणावे. ११. व्याख्या : एवमन्योन्यतिरस्कारेण सत्वादीनां वृद्धौ चिन्हानि आह त्रिभिः । सर्वद्वारेष्विति । यदा यस्मिन् काले अस्मिन् जीवात्मनः भोगायतने देहे शरीरे सर्वद्वारेषु सर्वाणि समस्तानि च तानि द्वाराणि देहच्छिद्राणि सर्वद्वाराणि तेषु सर्वद्वारेषु श्रोत्रादींद्रियेषु प्रकाशः यथाशास्त्रं शब्दादिप्रकाशकं ज्ञानं उपजायते भवति तदा तस्मिन् काले पुरूषः सत्वं सत्वगुणं विवृद्धं विशेषेण वृद्धं विवृद्धं वृद्धिंगतं विद्यात् जानीयात् । एतानि सत्वगुणवृद्धिलिंगानि । उत इति अव्ययं पादपूराणार्थम् ॥११॥ अर्थ : ज्यावेळीं या देहांत श्रोत्रादि सर्व ज्ञानसाधनांच्या निमित्ताने प्रकाशज्ञान उत्पन्न होते, त्यावेळीं सत्त्व वृद्धि पावले आहे, असें जाणावे. [ श्रोत्रादि इंद्रिये आत्म्याच्या विषयानुभवाची द्वारें आहेत. त्या सर्व द्वारांच्या निमित्तानें या शरीरांत ज्ञानरूप प्रकाश जेव्हां उत्पन्न होतो, तेव्हा त्या चिन्हांवरूनच सत्त्वगुण अतिशय वृद्धि पावला आहे, असें जाणावे. विवरण :
लोभः प्रवृत्तिः आरंभः कर्मणां अशमः स्पृहा । अन्वय : हे भरतर्षभ, - हे अर्जुना ! - रजसि विवृद्धे (सति) - रजोगुणाची अतिशय बुद्धि झाली असतां - लोभ: प्रवृत्तिः - लोभाची प्रवृत्ति - कर्मणां आरम्भः - कर्माचा आरंभ - अशमः स्पृहा - अशांति इच्छा, तृष्णा - एतानि जायन्ते - ही चिहें उत्पन्न होतात. १२. व्याख्या : रजोगुणवृद्धिलिंगान्याह । लोभ इति । हे भरतर्षभ ! रजसि रजोगुणेविवृद्धे सति वृद्धिंगते सति एतानि लोभादीनि स्पृहांतानि चिन्हानि जायंते उत्पन्नानि भवंति । एतानि कानि । लोभः बहुधनागमेपि वृध्द्यभिलाषेण आगते सत्पात्रे दानाभावः चेत्यपरं प्रवृत्तिः नित्यं कुर्वद्रूपता आरंभः गृहादिनिर्माणोद्यमः कर्मणां अशमः इदं लौकिकं वा वैदिकं प्राप्तं कर्म कृत्वा इदं करिष्यामि इति संकल्प्य सततानुपरमः स्पृहा दृष्टादृष्टार्थेषु उच्चावचेषु वस्तुषु मम इदं स्यात् इति जिघृक्षा ॥१२॥ अर्थ : हे भरतश्रेष्ठा अर्जुना, रजोगुणाची अतिशय वृद्धि झाली असतां लोभ - परद्रव्य घेण्याची इच्छा; प्रवृत्ति-शरीराची सामान्य चेष्टा-हालचाल; काम्य व निषिद्ध लौकिक कर्माचा आरंभ, बाह्य व आंतर इंद्रियांची अशांति; हर्ष-रागादिकांची प्रवृत्ति व सर्व सामान्य कृष्णा हीं चिन्हें उत्पन्न होतात. [ रजो- गुणाची वृद्धि झाली असतां ही प्रतीत होतात. ] विवरण :
अप्रकाशो अप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । अन्वय : हे भरतर्षभ - हे अर्जुना - तमसि विवृद्धे (सति) - तमोगुण विशेषें करून वाढला असतां - अप्रकाशः च अप्रवृत्तिः - अविवेक,अज्ञान, व प्रवृत्तीचा अभाव - प्रमादः मोहः एव च - अनवधान व मोहच - एतानि जायन्ते - ही चिन्हें होतात. १३. व्याख्या : तमोगुणवृद्धौ यानि लिंगानि तान्याह । अप्रकाश इति । हे कुरूनंदन ! तमसि तमोगुणे विवृद्धे सति वृद्धिंगते सति एतानि लिंगानि जायंते उत्पन्नानि भवंते । एतानि कानि । अप्रकाशः कार्याकार्यविवेकाभावः चेत्यपरं अप्रवृत्तिः सदा अनुद्यमस्वभावता च प्रमादः सर्वत्र अनवधानं च मोहः देहगेहादौ अहं मम इति अभिनिवेशः ॥१३॥ अर्थ : हे कुरुवंशजा, समोगुण विशेषेंकरून वाढला असतां अविवेक, अज्ञान, प्रवृत्तीचा अभाव, अनवधान व मोह, ही चिन्हें उत्पन्न होतात. विवरण :
यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् । अन्वय : तु यदा सत्त्वे प्रवृद्धे - परंतु सत्त्वगुणाची अतिशय वृद्धिं झाली असतां - देहभृत् प्रलयं याति - देहधारण करणारा आत्मा प्रलयास प्राप्त होतो, मरतो - तदा उत्तमविदां - तेव्हां हिरण्यगर्भादिकांच्या तत्त्वाला जाणणाऱ्या लोकांच्या - अमलान् लोकान् प्रतिपद्यते - निर्मल, शुद्ध लोकास तो प्राप्त होतो. १४. व्याख्या : इदानीं मरणावसरे यस्मिन् गुणे विवृद्धे सति यत्फलं भविष्यति तत् आह द्वाभ्याम् । यदेति । यदा यस्मिन् मरणावसरे सत्वगुणे प्रवृद्धे सति वृद्धिंगते सति देहभृत् देहं बिभर्तीति देहभृत् जीवः प्रलयं प्रकर्षेण लयः मृत्युः प्रलयः तं मरणं याति प्राप्नोति तदा तस्मिन् मरणावसरे देहभृत् जीवः उत्तमविदां उत्तमं अश्वमेधादिना प्राप्य कार्यं ब्रह्म विदंति जानंति ते उत्तमविदः तेषां उत्तमविदां अथवा उत्तमान् हिरण्यगर्भादीन् विदंति उपासते तेषां लोकान् भोग्यत्वेन लोक्यंत इति लोकाः तान प्रतिपद्यते प्राप्नोति । कथंभूतान् लोकान् । अमलान् न विद्यंते मलाः येषु ते अमलाः तान् अमलान् रजस्तमप्रतिबंधराहित्येन सत्वाधिक्यात् प्रकाशमयान् ॥१४॥ अर्थ : परंतु जेव्हां सत्वगुणाची अतिशय वृद्धि झाली असतां देहधारण करणारा आत्मा-प्रलयास प्राप्त होतो-मरतो, तेव्हां हिरण्यगर्भादिकांच्या तत्त्वाला जाणणाऱ्या लोकांच्या निर्मल शुद्ध लोकांस प्राप्त होतो. [ रजोगुण व तमोगुण यांतील कोणत्या तरी गुणाचा उद्भव होणें हाच मल आहे. त्या मलानें रहित अशा आगमसिद्ध ब्रह्मलोकादिकांस तो प्राप्त होतो, असा याचा आशय. ] विवरण :
रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्‌गिषु जायते । अन्वय : रजसि प्रलयं गत्वा - रजोगुणात प्रलयाला प्राप्त होऊन म्ह० रजोगुण वाढला असतां जो मरतो तो - कर्मसंगिषु जायते - कर्मामध्ये आसक्ति ठेवणाऱ्या मनुष्यांमध्यें उत्पन्न होतो - तथा तमसि प्रलीन: - त्याचप्रमाणे तमोगुणात प्रलीन झालेला, तमोगुण वृद्धि पावला असतां मरण पावलेला - मूढयोनिषु जायते - पश्वादि मूढ योनीमध्यें उत्पन्न होतो. १५. व्याख्या : रजसीति । किंच देहभृत् देहं बिभर्तीति देहभृत् जीवः विवृद्धे वृद्धिंगते रजसि रजोगुणे प्रलयं प्रकर्षेण लयः मृत्युः प्रलयः तं प्रलयं मरणं गत्वा प्राप्य कर्मसंगिषु कर्मणः संगो येषामस्ति ते कर्मसंगिनः तेषु कर्मसंगिषु कर्माभिनिविष्टचेतस्सु जायते उत्पन्नो भवति । तथा देहभृत् जीवः विवृद्धे तमसि तमोगुणे प्रलीनः सन् प्रकर्षेण लीनः प्रलीनः मृतः सन् मूढयोनिषु मूढा अज्ञानाश्च ताः योनयश्च मूढयोनयः तासु मूढयोनिषु पश्वादिषु जायते उत्पन्नो भवति ॥१५॥ अर्थ : रजोगुणांत प्रलयाला प्राप्त होऊन म्ह० रजोगुण वाढला असतां जो मरतो, तो कर्मांमध्ये आसक्ति ठेवणाऱ्या मनुष्यांमध्ये उत्पन्न होतो. त्याचप्रमाणे तमोगुणांत-प्रलीन झालेला-तमोगुण वृद्धि पावला असतां मरण पावलेला पश्वादि मूढ योनीमध्ये उत्पन्न होतो. मरणाच्या द्वाराही जें फल प्राप्त होतें, तें गुणजन्यच असतें, असें या दोन लोकांत सांगितले आहे. ] विवरण :
कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् । अन्वय : सुकृतस्य कर्मणः सात्त्विकं निर्मलं फलं आहुः - पुण्य कर्माचे सात्त्विक, निर्मल फळ मिळतें असें सांगतात - तु रजसः फलं दुःखं - आणि रजो गुणाचें फल दुःख आहे - तमस: फलं अज्ञानं - तमोगुणाचे फल अज्ञान आहे. १६. व्याख्या : इदानीं प्राक्तनसत्वादिगुणसंस्कारोपचितं वर्तमानजन्मनि आविर्भूतं फलं एकेनाह । कर्मण इति । हे कौंतेय ! कर्मफलविदः पंडिताः सुकृतस्य पुण्यरूपस्य सात्विकस्य कर्मणः सत्वगुणात्मककर्मणः सात्विकं सत्वगुणप्रधानं निर्मलं निर्गतः मलः दोषः यस्मात् तत् निर्मलं यथा वर्णाश्रमविहितकर्माकरणप्रत्यवायजनितदोषरहितं फलं फलति तत् फलं फलति सत्वरूपेण प्रादुर्भवति इति आहुः कथयंति । रजसः रजोगुणस्य कर्मणः फलं इह जन्मनि आविर्भूतं दुःखं जन्मप्रभृतिदरिद्रादिनिमित्तं क्लेशानुभवं आहुः वदंति । पूर्वस्मिन् जन्मनि धनादिलोभेन दानाभावात् दरिद्रादिदुःखं भवति इति कथयंति तथा तमसः तमोगुणस्य कर्मणः तामसकर्मणः अज्ञानं सर्वत्र अविवेकं फलं आहुः । जन्मादारभ्य मरणावधिपठितेपि तदभावः । जन्मांतरकृततामसकर्मफलमित्यर्थः ॥१६॥ अर्थ : पुण्यकर्माचे सात्त्विक निर्मल फल असतें, असे सांगतात. पण रजोगुणाचे फल दुःख आहे व तमोगुणाचे फल अज्ञान आहे. [ वरील दोन श्लोकांतील हे तीन अर्थाचाच येथें संक्षेपाने अनुवाद केला आहे. ] विवरण :
सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । अन्वय : सत्त्वात् ज्ञानं संजायते - उत्कर्ष पावलेल्या सत्त्वगुणापासून ज्ञान उत्पन्न होते - च रजसः लोभ एव - रजोगुणापासून लोभच उत्पन्न होतो. - तमसः प्रमादमोहौ भवतः च अज्ञानं एव - तमोगुणापासून प्रमाद व मोह होतात आणि अज्ञानच उत्पन्न होते. १७. व्याख्या : सत्वादीनां निर्मलादि फलत्वे हेतुमाह । सत्वादीति । सत्वात् सत्वगुणात् ज्ञानं सारासारविवेकनैपुण्यं संजायते उत्पन्नं भवति तस्मात् ज्ञानात् निर्मलं फलं भवतीत्यर्थः । किंच रजसः रजोगुणात् लोभः उपार्जितेषु द्रव्येषु व्ययाभावः तेन व्ययाभावेन यावत् जीवश्च शरीरादिभोगाभावात् जन्मांतरे च हानाभावेन दरिद्रत्वात् । दुःखमेव रजसः फलमिति भावः । तमसः तमोगुणात् प्रमादमोहौ प्रमादः अकस्मादेव अनर्थोद्यमः च मोहः कार्याकार्यानवधारणं प्रमादमोहौ भवतः । चेत्यपरं तमसः तमोगुणात् अज्ञानं कार्यकारणसंघाते अहंकार इति अविवेकः भवति । प्रमादादित्रयं तमोगुणस्य कार्यं अज्ञानं स्वरूपावरणं तस्मात् भवतीत्यर्थः ॥१७॥ अर्थ : उत्कर्ष पावलेल्या सत्त्वगुणापासून ज्ञान होते. रजोगुणापासून लोभच उत्पन्न होतो. तमोगुणापासून प्रमाद, मोह व अज्ञान ही उत्पन्न होतात. [ गुणांपासून आणखी काय होते तें येथे सांगितले आहे. ] विवरण :
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । अन्वय : सत्त्वस्थाः ऊर्ध्वं गच्छन्ति- सत्त्वगुणवृत्तीमध्यें स्थित असलेले सात्त्विक, देवादिकांच्या लोकी जातात - राजसाः मध्ये तिष्ठन्ति- राजसलोक मध्यलोकी म्ह० मनुष्यांमध्यें राहतात. - जघन्यगुणवृत्तस्थाः - शेवटच्या निकृष्ट गुणाच्या वृत्तींत स्थित असलेले - तामसाः अधः गच्छन्ति - तामसवृत्ति जन अधोलोकीं जातात. १८. व्याख्या : इदानीं सत्वादिप्रवृत्तिशीलानां फलभेदमाह । ऊर्ध्वमिति । सत्वस्थाः सत्वे सत्वगुणे तिष्ठंति ते सत्वस्थाः सत्ववृत्तिस्थाः ऊर्ध्वं अभ्युदयलक्षणं स्वर्गं गच्छंति प्राप्नुवंति सत्वोत्कर्षतारतम्यात् । उत्तरोत्तरशतगुणानंदान् मनुष्यगंधर्वपितृदेवलोकान् सत्यलोकपर्यंतान् प्राप्नुवंतीत्यर्थः । राजसाः तृष्णाद्याकुलाः रजोगुणयुक्ताः मध्ये मनुष्यलोके तिष्ठंति मनुष्यलोके उत्पद्यंते । रंजनात्मकेन रजोगुणेन युक्ताः विषयभोगासक्त्या मनुष्यलोकमेव प्राप्नुवंतीत्यर्थः । तामसा तमोगुणयुक्ताः पामराः अधः निकृष्टां स्थावरादियोनिं गच्छंति प्राप्नुवंति । तमोगुणतारतम्यात् । तामिस्त्रादिषु निरयेषु उत्पद्यंते । कथंभूताः तामसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्थाः जघन्यः निकृष्टश्चासौ गुणः तमोगुणः जघन्यगुणः जघन्यगुणस्य वृत्तिं प्रमादादिवृत्तिं जघन्यगुणवृत्तिं जघन्यगुणवृत्तौ तिष्ठंतीति जघन्यगुणवृत्तिस्थाः ॥१८॥ अर्थ : सत्त्वगुणवृत्तामध्ये स्थित असलेले सात्त्विक देवादिकांच्या लोकीं जातात. राजसलोक मध्यलोकीं-राजस मनुष्यामध्ये रहातात. शेवटच्या निकृष्ट गुणाच्या वृत्तांत स्थित असलेले तामसवृत्तिजन अधोलोकीं जातात. [ सत्वस्थ शुभ ज्ञान व कर्म या सत्त्वगुणाच्या वृत्तामध्ये निष्ठा ठेवून रहाणारे देवादि ऊर्ध्वलोकी उत्पन्न होतात. राजसज्ञान व कर्म यांत निष्ठा ठेवणारे मनुष्यांमध्ये आणि निद्रा-आलस्यादि तमोगुणाच्या वृत्तांत स्थित असलेले मूड तामस पश्वादिकांमध्ये उत्पन्न होतात. ] विवरण : गुणापासून मोक्ष झाल्यानें ब्रह्मप्राप्ति. प्रकृतिस्थस्वरूप मिथ्या ज्ञानाने युक्त असलेल्या पुरुषाचा सुख-दुःख-मोह-रूप भोग्य गुणांमध्ये 'मी सुखी, दुःखी, मूढ आहे' अशा प्रकारचा जो संग, तेच पुरुषाच्या सदसद्योनींतील जन्माचे-संसाराचे कारण आहे, असे जें पूर्वाध्यायांत संक्षेपतः सांगितलें होतें, तेंच येथें ५ व्या लोकापासून सविस्तर सांगून आतां आत्म्याच्या यथार्थ ज्ञानाने गुणांपासून मुक्त होऊन ब्रह्मभावप्राप्ति होते, असें सांगावे म्हणून भगवान म्हणतात -
नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति । अन्वय : यदा द्रष्टा गुणेभ्य: अन्य कर्तारं न पश्यति - ज्या वेळी विद्वान् शरीर, इंद्रिये व विषय यांच्या आकाराने परिणत झालेल्या गुणांहून दुसरा कोणी कर्ता पहात नाही, - च गुणेभ्यः परं वेत्ति - आणि गुणांहून अगदीं विलक्षण असलेल्या साक्षिभूत आत्म्याला जाणतो - सः मद्भावं अधिगच्छति - तो विद्वान् माझ्या ईश्वरभावाला, माझ्या स्वरूपास प्राप्त होतो. १९ व्याख्या : एवं गुणसंगात् ब्रह्मादिस्थावरांतः संसारः वर्णितः । इदानीं संसारनिवृत्युपायं दर्शयति । नान्यमिति । द्रष्टा पश्यतीति द्रष्टा विवेकी यदा विद्याविद्यावस्थायां गुणेभ्यः सत्वादिगुणेभ्यः सकाशात् अन्यं अपरं कर्तारं करोतीति कर्ता तं कर्तारं नानुपश्यति नावलोकयति । अपि तु गुणा एव कर्माणि कुर्वंति आत्मा न करोति इति विचारेण आलोचयति । चेत्यपरं गुणेभ्यः सत्वादिगुणेभ्यः परं आत्मानं विलक्षणं अकर्तारं वेत्ति जानाति । गुणसाक्षिणं जानातीति भावः । सः आत्मानात्मदर्शी मद्भावं मम भावः मदतधर्मः मद्भावः तं मद्भावं मद्रूपतां प्रत्यग्ब्रह्मैक्यलक्षणांअधिगच्छति प्राप्नोति । मामेव प्रविशतीति भावः ॥१९॥ अर्थ : ज्यावेळीं विद्वान् शरीरेंद्रियें व विषय यांच्या आकारानें परिणत झालेल्या गुणांहून दुसरा कोणी कर्ता पहात नाहीं आणि गुणांहून अगदीं विलक्षण असलेल्या साक्षिभूत आत्म्याला जाणतो, तेव्हां तो विद्वान् मास्या ईश्वरभावाला - स्वरूपास प्राप्त होतो. विवरण :
गुणान् एतान् अतीत्य त्रीन् देही देह समुद्‌भवान् । अन्वय : देही देहसमुद्भवान् एतान् त्रीन् गुणान् अतीत्य - देहवान् आत्मा देहाच्या उत्पत्तीचें बीज अशा या तीन गुणांस उलंधून - जन्म मृत्यु जरा दुःखैः विमुक्त:- जन्म, मृत्यु, जरा व दुःखे यांजकडून सोडला गेलेला असा होत्साता - अमृतं अश्नुते - अमुतभावास प्राप्त होतो. अमृताचा, मोक्षाचा अनुभव घेतो. २० व्याख्या : मद्भावं गच्छति इति उक्तं तदेव दर्शयति । गुणानेतानिति । देही देहोऽस्यास्तीति देही विवेकी एतान् प्रकृतान् गुणान् सत्वादीन् अतीत्य अतिक्रम्य अनात्मत्वेन त्यक्त्वा जन्ममृत्युजरादुःखैः जन्म च मृत्युश्च जरा च दुःखं च जन्ममृत्युजरादुःखानि तैः जन्म जनकजननीरेतोसृग्धारोत्पत्तिः । मृत्युः शरीरवियोगः । जरा वलीपलितश्वेतालकालंकारवती । दुःखं आध्यात्मादिभेदभिन्नम् । जन्ममृत्युजरादुःखैः विमुक्तः सन् जीवन् असंस्पृष्टः सन् प्रारब्धकर्मणि क्षीणे सति अमृतं जन्ममरणरहितं स्वस्य वास्तवं रूपं ब्रह्म अश्नुते प्राप्नोति । तद्रूपो भवतीत्यर्थः । कथंभूतान् गुणान् । देहसमुद्भवान् गुणत्रयकार्यत्वात् देहस्य समुद्भवो येभ्यस्ते देहसमुद्भवाः तान् यद्वा बीजतरून्यायेन अन्योन्यहेतुत्वात् देहात् समुद्भवो प्रादुर्भावो येषां ते देहसमुद्भवाः तान् देहसमुद्भवान् ॥२०॥ अर्थ : अर्जुना, देहवान् आत्मा देहाच्या उत्पत्तीचे बीज, अशा या तीन गुणांस उल्लंघून जन्म, मृत्यु, जरा व दुःखे यांजकडून सोडला गेलेला असा होत्साता अमृतभावास प्राप्त होतो. [ विद्वान् वर सांगितलेल्या या मायोपाधिभूत- अनर्थरूप देहोत्पत्तीच्या बीजभूत-अविद्यामय तीन गुणांचे उल्लंघन करून जिवंतपणीच जन्म-मरणादिकांनीं रहित होत्साता मोक्षाचा अनुभव घेतो. ] विवरण : गुणातीत होण्याच्या उपाया- विषयीं प्रश्न व त्याचें प्रतिवचन. जिवंत असतांनाच गुणांचे अतिक्रमण करून अमृताचा अनुभव घेतो, असे प्रश्नबीज उपलब्ध झाले असतां-
अर्जुन उवाच - अन्वय : हे प्रभो कैः लिंगैः - हे प्रभो कोणत्या लिंगानी - एतान् त्रीन् गुणान् अतीतः भवति - या तीन गुणांना उल्लंघिलेला असा हा पुरुष होतो - किमाचारः - याचा आचार कसा असतो ? - च एतान् त्रीन् गुणान् - आणि या तीन गुणांचे तो - कथं अतिवर्तते - कोणत्या प्रकारे उल्लंघन करतो. २१ व्याख्या : गुणातीतः स्वरूपं भजते इति उक्तं श्रुत्वा अर्जुनः तल्लक्षणाचारोपायं जिज्ञासुः सन् पृच्छति । कैरिति । हे प्रभो हे सर्वसमर्थ ! देही कैः कतरद्भिः लिंगैः लीनं अज्ञातं गमयंति ज्ञापयंति तानि लिंगानि तैः लिंगैः लक्षणैः एतान् प्रस्तुतान् त्रीन् गुणान् सत्वादीन् अतीतः अतिक्रम्य वर्तत इति अतीतः वर्तमानः भवति । इति ज्ञायते इति शेषः । किंच किमाचारः सन् कः आचारो यस्य सः किमाचारः कथं केनोपायेन एतान् सत्वादीन् त्रीन् गुणान् अतिवर्तते अतिक्रम्य वर्तनं करोति एतत् मह्यं कथय । त्वदन्यः कः कथयिष्यति अपितु न कोपीत्यर्थः ॥२१॥ अर्थ : अर्जुन म्हणाला - हे प्रभो, कोणत्या लिंगांनी या तीन गुणांना उल्लंघिलेला असा हा पुरुष होतो ? म्ह० पूर्वी सिद्धीसाठी प्रयत्‍नाने अनुष्ठिलेलीं, पण पुढें यत्‍नावांचूनच सिद्ध झालेलीं अशीं गुणातीताचीं स्वाभाविक चिन्हें कोणती ? त्याचा आचार कसा असतो ? आणि तो या तीन गुणांना कोणत्या प्रकारें उल्लंघितो ? [ गुणातीत होण्याचा ज्ञान हा उपाय पूर्वीच सांगितलेला असल्यामुळें त्या उपायाचा प्रकार जाणण्याच्या इच्छेने येथें तिसरा प्रश्न आहे. ] विवरण :
अर्जुनानें गुणातीताचें लक्षण व गुणातीत होण्याचा उपाय विचारला असतां-
श्रीभगवानुवाच - अन्वय : हे पांडव - हे अर्जुना ! - प्रकाशं, प्रवृत्तिं - सत्त्वगुणाचें कार्य ज्ञान व सुख, रजोगुणाचे कार्य लोभ, दुःख वगैरे - च मोहं एव च संप्रवृत्तानि- आणि तमोगुणाचे कार्य अविवेक वगैरे ही प्रवत्त झाली असतां त्यांचा - न द्वेष्टि - द्वेष करीत नाही - (न) निवृत्तानि - व निवृत्ति झाली असतां त्यांची - न कांक्षति - आकांक्षा करीत नाही. २२. व्याख्या : गुणातीतलक्षणं सुगोप्यमपि प्रेमभक्तप्रार्थनासहिष्णुतया प्रश्नोत्तराननुक्रामति । हे पार्थ ! उपायपूर्वकं उप्र्यं वक्तव्यं इति न्यायेपि त्वप्रश्नानुरोधेन प्रथमं गुणातीतलक्षणं श्रुणु । प्रकाशमित्यादिना । हे पांडव हे पंडुपुत्र ! यः यतिः स्वच्छत्वात् ज्ञानकार्यं सत्वगुणं चेत्यपरं प्रवृत्तिं प्रवृत्तिस्वभावत्वात् रजोगुणं चेत्यपरं मोहं अविवेकमूलत्वात् तमोगुणं इमानि प्रकाशदीनि गुणकार्याणि मम असंस्पृष्टानि इति ज्ञात्वा किंच रजस्तमः कार्याणि प्रवृत्तिमोहादीनि मनोधर्मकाणि प्रवृत्तानि मनसि आविर्भूतानि मम अनिष्टकराणि अकल्याणकराणि किमर्थं प्रवृत्तानि इति विविक्तज्ञानेन न द्वेष्टि तथा सत्वकार्याणि प्रकाशादीनि निवृत्तानि निवृत्तिं गतानि मोहादिनिरासाय न कांक्षति तन्निरसनेन मम कल्याणं भवतु इति नेच्छति सः गुणातीतः उच्यते इति चतुर्थेनान्वयः ॥२२॥ अर्थ : श्रीकृष्ण म्हणाले - हे अर्जुना, सत्त्वगुणाचे कार्य ज्ञान व सुख, रजोगुणाचें कार्य लोभ-दुःखादि आणि तमोगुणाचे कार्य अविवेकादि, ही तीन गुणांची कार्ये विषयरूपानें उद्‌भूत झाली असतां ज्ञानी-गुणातीत त्यांचा द्वेष करीत नाहीं व तीं निवृत्त झालीं असतां त्यांची आकांक्षा करीत नाहीं. [ तीं सर्व कार्ये अनात्मरूप आहेत, असे यथार्थ जाणणारा, त्यांच्या ठिकाणीं अनुकूलता व प्रतिकूलता यांचा आरोप करून त्यांची इच्छा करीत नाहीं व द्वेषही करीत नाहीं. हें गुणातीताचे स्वानुभवसिद्ध चिन्ह आहे, ते दुसऱ्याला दिसण्यासारखे नाहीं. ] विवरण :
उदासीनत् आसीनो गुणैर्यो न विचाल्यते । अन्वय : उदसीनवत् आसीनः - उदसीनाप्रमाणें राहणारा - य: गुणैः न विचाल्यते - जो गुणांकडून विशेषेंकरून विवेकदर्शनावस्थेपासून ढळविला जात नाही, आत्मतत्त्वापासून दूर केला जात नाही, तर - यः गुणा: वर्तन्ते- जो शरीर व इंद्रिये यांच्या आकाराने परिणत झालेले गुण एकमेकांमध्यें राहतात, - इति एव - अशा प्रकारेंच, असें समजूनच - अवसिष्ठति - स्वरूपात राहतो; - न इङ्गते - तत्त्वापासून चलन पावत नाहीं. २३. व्याख्या : ननु - इदं स्वसंवेद्यलक्षणं परेण मादृशेन ज्ञातुं शक्यं इत्याशंक्य तस्य परसंवेद्यस्य लक्षणं वक्तुं किमाचारः इत्यस्य उत्तरमाह । उदासीन इति । यः यतिः परगृहवासी पांथः तदृहकार्येषु उदासीनवत् उदासीनेन तुल्यं उदासीनवत् उदासीन इव आस्ते । किंच गुणारंभके शरीरे उदासीन इव आस्ते । उदासीनस्य चिन्हं उच्यते । यः यतिः गुणैः प्रकाशादिभिः वा सुखदुःखादिभिः न विचाल्यते चलितो न भवति हर्षविषादादिकृतां मुखनेत्रादिविक्रियां न भजते । किंतु गुणा एव सत्वादय एव वर्तंते वर्तनं कुर्वंति न तु अहं इति । एवं प्रकारेण यः यतिः अवतिष्ठति स्वरूपेण निश्चलः तिष्ठति सः यतिः नेंगते स्वरूपं विहाय गुणतादात्म्यं न गच्छति । यत्तदोर्नित्यः संबंधः ॥२३॥ अर्थ : आतां गुणातीताचा आचार कसा असतो, तें सांगतो, ऐक. उपेक्षा करणारा उदासीन कोणाचाच पक्ष घेत नाहीं. त्याप्रमाणें गुणातीत होण्याचा उपाय जें ज्ञान त्याच्या मार्गांत असलेला हा आत्मज्ञ संन्यासी गुणांकडून म्ह० शब्दादि विषयांकडून विवेकदर्शनावस्थेपासून ढळविला जात नाहीं. तर शरीर, इंद्रिये व विषय यांच्या आकाराने परिणाम पावलेले गुण परस्परांमध्ये प्रवृत्त होतात, अशा निश्चयानें तो स्वरूपांत रहातो; त्यापासून चलन पावत नाहीं. [ इंद्रियाकार गुण विषयाकार गुणांत प्रवृत्त होतात, मी कूटस्थ आत्मा प्रवृत्त होत नाहीं, असें समजून, तो स्वरूपामध्येच अवस्थित होतो. ] विवरण :
समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः । अन्वय : समदुःखसुखः स्वस्थः - ज्याला सुख व दुःख सम आहे, जो स्वात्म्यामध्ये स्थित, प्रसन्न आहे - समलोष्टाश्मकाश्चनः - मातीचे ढेकूळ, दगड व सोने ज्याला सम आहे, - तुल्यप्रियाप्रियः - ज्याला प्रिय व अप्रिय समान आहे, - धीर: - धीमान् - तुल्यनिंदात्मसंस्तुति: - ज्याला निंदा व आत्मस्तुति तुल्य आहे. २४ व्याख्या : किंच ततोपि परसंवेद्यलक्षणं अनुवदति । समदुःख इति । कथंभूतः यः । समदुःखसुखः दुःखं प्रतिकूलं च सुखं अनुकूलं दुःखसुखे समे प्रातिभासिकस्वरूपे मिथ्यात्वेन तुल्ये दुःखसुखे यस्य सः समदुःखसुखः । तत्र हेतुः - स्वस्थः स्वे स्वरूपे तिष्ठतीति स्वस्थः स्वरूपात् अप्रच्युतस्वभावः अत एव स्वरूपातिरिक्तं न किमपि सत्यमिति दर्शनात् । समलोष्टाश्मकांचनः लोष्टं पांसुपिंडः च अश्मा पाषाणः च कांचनं सुवर्णं लोष्टाश्मकांचनानि समानि तुल्यानि लोष्टाश्मकांचनानि यस्य सः समलोष्टाश्मकांचनः । तथा तुल्यप्रियाप्रियः प्रियं प्रीतिविषयं च अप्रियं तद्विपरीतं प्रियाप्रिये तुल्ये आत्मत्वेन समे प्रियाप्रिये यस्य सः तुल्यप्रियाप्रियः । तत्र हेतुः धीरः धीमान् ज्ञानी । पुनः कथंभूतः यः । तुल्यनिंदात्मसंस्तुतिः आत्मनः संस्तुतिः आत्मसंस्तुतिः निंदा च आत्मसंस्तुतिश्च निंदात्मसंस्तुती तुल्ये निंदात्मसंस्तुती यस्य सः तुल्यनिंदात्मसंस्तुतिः आत्मानुसंधानात् निंदास्तुत्यादेः कुतोनुसंधानं स्यादित्यर्थः ॥२४॥ अर्थ : ज्याला सुख व दुःख समान आहेत, जो स्वात्म्यामध्यें स्थित-प्रसन्न आहे, ज्याला मातीचे ढेकुळ, दगड व सोने सम आहे, प्रिय व अप्रिय तुल्य आहे, जो ज्ञानी आहे व ज्या यतीला आपली निंदा-दोषकथन व स्तुति-गुणवर्णन तुल्य आहे, तो गुणातीत होय. विवरण :
मानापमानयोस्तुल्यः तुल्यो मित्रारिपक्षयोः । अन्वय : मानापमानयोः तुल्यः - मान व अपमान यांविषयींतुल्य, त्यांना सम मानणारा, - मित्रारिपक्षथो: तुल्यः - मित्रपक्ष व शत्रूपक्ष या दोन्ही पक्षी समान - सर्वारंभपरित्यागी - सर्व कर्मांचा सर्व प्रकारे त्याग करणारा असा जो पुरुष असतो - सः गुणातीतः उच्यते - तो गुणातीत म्हटला जातो. २५ व्याख्या : मानापमानयोरिति । किंच । पुनः कथंभूतः यः । मानापमानयोः मानः पूजा च अपमानः तिरस्कारः मानापमानौ तयोः तुल्यः समः प्राकृतपुरुषैः मानापमानौ शरीरं अनुलक्ष्य क्रियेते मानापमानाभ्यां मम किं इति अभिप्रायेण चेत्यपरं समाधानात् तुल्यः । तथा मित्रारिपक्षयोः अरीणां शत्रूणां पक्षः अरिपक्षः मित्रं च अरिपक्षश्च मित्रारिपक्षौ तयोः मित्रारिपक्षयोः तुल्यः समः । पुनः कथभूतः यः । सर्वारंभपरित्यागी सर्वे च ते आरंभाश्च सर्वारंभाः सर्वारंभान् कार्योद्यमान् परित्यक्तुं शीलं यस्य सः सर्वारंभपरित्यागी । एवं उक्तविशेषणैः यः पुरुषः युक्तः भवति सः पुरुषः गुणातीतः उच्यते कथ्यते ॥२५॥ अर्थ : मान-सत्कार व अपमान-तिरस्कार यांविषयी तुल्य, त्यांना समान मानणारा, मित्रपक्ष व शत्रुपक्ष या दोहींशीं समान, सर्व कर्मांचा सर्व प्रकारे त्याग करणारा असा जो पुरुष असतो, तो गुणातीत यति म्हटला जातो. [ येथें वरील तीन लोकांत उपेक्षकत्वादि जें धर्मज्ञात सांगितलें आहे, तें ज्ञानाचा उदय होईपर्यत यत्‍नसाध्य असतें. यास्तव विद्याधिकाऱ्याने ज्ञानाचे साधन या रूपाने त्याचें अनुष्ठान करावे. पण पुढें ज्ञानाचा उदय झाला असतां स्थिर झालेले - स्वभावतःच सिद्ध झालेलें तें धर्मजात जीवन्मुक्ताचे स्वानुभवसिद्ध लक्षण होऊन रहाते. मुमुक्षु व मुक्त यांच्या धर्मांत असा फरक आहे. विवरण :
आतां 'मुमुक्षु तीन गुणांचे उल्लंघन कसें करतो' या तिसऱ्या प्रश्नाचें प्रतिवचन देतात-
मां च यो अव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते । अन्वय : च यः मां - आणि जो मला - अव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते - अव्यभिचारी भक्तियोगानें माझी सेवा करतो - सः एतान् गुणान् समतीत्य - तो या गुणाचें उल्लंघन करून - ब्रह्मभूयाय कल्पते - ब्रह्यभावास समर्थ होतो. २६. व्याख्या : इदानीं कथं चैतान् त्रीन् गुणान् अतिवर्तते इत्यस्य उत्तरं एकेन श्लोकेनाह । मां चेति । यः यतिः अव्यभिचारेण न विद्यते व्यभिचारो भेदः यस्य सः अव्यभिचारः तेन भक्तियोगेन सप्रेमाखंडैकरसवाक्यार्थज्ञानेन मां ब्रह्मरूपं परमेश्वरं नारायणं सेवते भजते सः यतिः एतान् सत्वादीन् गुणान् अतीत्य अतिक्रम्य प्रत्यग्दृष्ट्या पराग्भूतान् कृत्वा ब्रह्मभूयाय ब्रह्मभावाय कल्पते योग्यो भवति ॥२६॥ अर्थ : जो यति किंवा कर्मी, अर्थात् मुख्य किंवा अमुख्य अधिकारी सर्व भूतांच्या हृदयाचा आश्रय करून राहिलेल्या मज नारायणाचें अव्यभिचारी भक्तीने सदा चिंतन करतो, तो या तीन गुणांचे उल्लंघन करून ब्रह्म होण्यास जीवन्मुक्तीस योग्य होतो. विवरण :
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहं अमृतस्य अव्ययस्य च । अन्वय : हि अहं - कारण मी प्रत्यगात्मा - अमृतस्य च अव्ययस्य - अविनाशी व विकार न पावणाऱ्या - च शाश्वतस्य धर्मस्य - व नित्य धर्मरूप - च ऐकान्तिकस्य सुखस्य - आणि अव्यभिचारी, नित्य सुख अशा - ब्रह्मणः प्रतिष्ठा - ब्रह्माची, परमात्म्याची प्रतिष्ठा आहे. २७. व्याख्या : ननु - यो मां तीव्रेण भक्तियोगेन भजति सः मद्भजनसामर्थ्यात् गुणान् अतिहाय ब्रह्मरूपो भवति । कथं अन्यभजनेन अन्यप्राप्तिः इत्याशंक्य अहमेव सर्वात्मकं ब्रह्म इत्युपलक्षणत्वेन अध्यायार्थं उपसंहरति । ब्रह्मणोहमिति । अहं त्वदुपदेष्टा ब्रह्मणः सत्यज्ञानादिलक्षणस्य प्रतिष्ठा प्रतिरूपं तिष्ठतीति प्रतिष्ठा प्रतिमा अस्मि । यत् सत्यज्ञानानंतादिरूपं सर्वात्मकं अव्यक्तं ब्रह्म तदेवाहं मूर्तिमान् । यथा सर्वावभासकं महाभूततेजोराशिसूर्यमंडलं तद्वदहं ब्रह्मणः प्रतिष्ठानीभूता प्रतिमेत्यर्थः । तथा अमृतस्य मोक्षस्य अहं प्रतिष्ठा स्वरूपं अस्मि । हीति निश्चयेन । कथंभूतस्य अमृतस्य । अव्ययस्य न विद्यते व्ययो कालत्रयेपि नाशः यस्य सः अव्ययः तस्य । चेत्यपरं तथा शाश्वतस्य शश्वत् निरंतरं भवः शाश्वतः तस्य शाश्वतस्य शश्वत्स्वभावस्य धर्मस्य श्रुद्धसत्वात्मकस्य प्रतिष्ठा प्रतिमा अहं अस्मि । हीति निश्चयेन । चेत्यपरं तथा ऎकांतिकस्य निरतिशयस्य मानुषादिब्रह्मांतातिशयरहितस्य सुखस्य परमानंदस्य अहं प्रतिष्ठा स्वरूपं अस्मि । ‘ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहम्’ इत्यनेन ब्रह्मपदं लक्षितम् । ‘अव्ययस्यामृतस्य’ इत्यनेन ज्ञानपदं लक्षितम् । ‘शाश्वतस्य च धर्मस्य’ इत्यनेन सत्यपदं लक्षितम् । ‘सुखस्यैकांतिकस्य’ इत्यनेन अनंतपदं लक्षितम् । ‘सत्यं ज्ञानमनंतं ब्रह्म’ इति श्रुतेः ॥२७॥ इति श्रीबालबोधिन्यां श्रीमद्‌भगवद्‌गीताटीकायां चतुर्दशोऽध्यायः ॥१४॥ अर्थ : कारण मी प्रत्यगात्मा अविनाशी, विकार न पावणाऱ्या व नित्यधर्मरूप आणि अव्यभिचारी-नित्य सुख, अशा मह्याची म्ह० परमात्म्याची प्रतिष्ठा आहे. [ या श्लोकाचा-१ ब्रह्माची-परमात्म्याची मी प्रत्यगात्मा प्रतिष्ठा आहे, म्ह० मी प्रत्यगात्मा अपरोक्ष अनुभवाने परमात्त्मत्वाने निश्चय केला जातो, असा एक अर्थ व २ ब्रह्माची म्ह० सविकल्प ब्रह्माची मी निर्विकल्प ब्रह्म प्रतिष्ठा - आधार आहे, असा दुसरा अर्थ केला जातो. अमृतत्वादि चारी विशेषणे दोन्ही पक्षी ब्रह्माचींच आहेत. या अध्यायांत क्षेत्र-क्षेत्रज्ञांचा संयोग हें संसाराचे कारण सांगितले. पांच प्रश्नांच्या निरूपणानें सम्यग्ज्ञानच सर्व अनर्थाचे निवर्तक आहे, असे उपपादन केले आणि गुणांकडून चंचल केलें न जाणें, हें मुमुक्षूचें यत्‍नसाध्य साधन व मुक्ताचे अयत्‍नसिद्ध लक्षण निश्चित केले. ] विवरण : ॥ हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ |