|
|
|
श्रीमद् भागवत महापुराण
स्कंध १० वा - अध्याय ७० वा - अन्वयार्थ
भगवान श्रीकृष्णांची दिनचर्या आणि जरासंधाच्या कैदी राजांच्या दूताचे त्यांच्याकडे येणे - अथ - रात्र संपल्यानंतर - उषसि उपवृत्तायां - प्रातःकाळ आला असता - पतिभिः गृहीतकण्ठ्यः - पति जो श्रीकृष्ण त्यांनी आलिंगिलेल्या - माधव्यः - कृष्णाच्या स्त्रिया - विरहातुराः - श्रीकृष्णाचा विरह होईल म्हणून कष्टी झालेल्या - कूजतः कुक्कुटान् - आरवणार्‍या कोंबड्यांना - अशपन् - शाप देत्या झाल्या ॥१॥ मन्दारवनवायुभिः अलिषु गायत्सु - मंदार वृक्षांच्या उपवनातील सुगंधवायूमुळे भ्रमर गुंजारव करीत असता - अनिद्राणी वयांसि - निद्रेतून उठलेले पक्षी - बंदिनः इव - स्तुतिपाठक भाटांप्रमाणे - कृष्णं बोधयन्ति (इव) अरूरुवन् - श्रीकृष्णाला जणू जागे करण्यासाठी शब्द करिते झाले ॥२॥ वैदर्भी तु - रुक्मिणी तर - प्रियबाह्नन्तरं - प्रियपतीच्या दोन बाहूंच्या आत शिरलेली अशी - परिरम्भणविश्‍लेषात् - आलिंगनाचा बिघाड होईल ह्या भीतीने - अतिशोभनं तं मुहूर्तं (अपि) - अत्यंत शुभ असा तो ब्राह्ममुहूर्तही - न अमृष्यत् - सहन करिती झाली नाही ॥३॥ माधवः - श्रीकृष्ण - प्रसन्नकरणः - शांत आहेत इन्द्रिये ज्याची असा - ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय - ब्राह्ममुहूर्तावर उठून - वारि उपस्पृश्य - उदकाने आचमन करून - तमसः परं आत्मान दध्यौ - तमोगुणाच्या पलीकडे असणार्‍या आत्म्याचे ध्यान करिता झाला ॥४॥ (माधवः) एकं - श्रीकृष्ण, अद्वितीय अशा - स्वयंज्योतिः - स्वयंप्रकाश - अनन्यं अव्ययं - दुसर्‍या उपाधीने रहित व अविनाशी अशा - स्वसंस्थया नित्यनिरस्तकल्मषं - आत्मस्वरूपात नित्य रहात असल्यामुळे दूर केले आहेत दोष ज्याने अशा - अस्य उद्‌भवनाशहेतुभिः स्वशक्तिभिः - ह्या जगाची उत्पत्ति व संहार ह्याला कारणीभूत अशा स्वतःच्या शक्तींनी - लक्षितभावनिर्वृतिं - दर्शित केली आहेत अस्तित्व व आनंद ज्याची अशा - ब्रह्माख्यं - ब्रह्म नावाने असलेल्या परमेश्वराला ॥५॥ अथ - ब्रह्मध्यानानंतर - अमले अम्भसि यथाविधि आप्लुतः - निर्मळ उदकामध्ये शास्त्रात दिलेल्या नियमाप्रमाणे स्नान केलेला - वाससी परिधाय - दोन वस्त्रे धारण करून - सन्ध्योपगमादि क्रियाकलापं चकार - संध्योपासनादि अनेक दैनिक कृत्ये करिता झाला - हुतानलः सत्तमः (सः) - हवन केले आहे असा साधुश्रेष्ठ श्रीकृष्ण - वाग्यतः ब्रह्म जजाप - मौन धरून गायत्रीमंत्राचा जप करिता झाला. ॥६॥ आत्मवान् (सः) - अध्यात्मज्ञानसंपन्न श्रीकृष्ण - उद्यन्तं अर्कं उपस्थाय - उदयाला येणार्‍या सूर्याची स्तुति करून - आत्मनः कलाः - स्वतःचेच अंश अशा - देवान् ऋषीन् पितृन् तर्पयित्वा - देव, ऋषि, पितर यांचे तर्पण करून - वृद्धान् विप्रान् च अभ्यर्च्य - व वृद्ध ब्राह्मणांची पूजा करून - रुक्मशृङगीणां - सुवर्णाची शिंगे असलेल्या - साध्वीनां - गरीब - मौक्तिकस्रजां - मोत्यांच्या माळा घातलेल्या - पयस्विनीनां गृष्टीनां - दूध देणार्‍या व पहिल्यांदाच प्रसूत झालेल्या - सवत्सानां सुवाससां - वासरांसहित उत्तम वस्त्रे घातलेल्या - रूप्यखुराग्राणां धेनूनां बद्वं बद्वं - रुप्याने मढविलेली आहेत खुरांची टोके ज्यांच्या अशा १३०८४ गाई - क्षौ‌माजिनतिलैः सह - रेशमी वस्त्रे, मृगचर्म व तीळ ह्यांसह - अलंकृतेभ्यः विप्रेभ्यः - अलंकारांनी भूषविलेल्या गाई ब्राह्मणांना - दिने दिने ददौ - प्रतिदिवशी देता झाला. ॥७-९॥ गोविप्रदेवतावृद्धगुरून् भूतानि (च) - गाई, ब्राह्मण, देवता, वृद्ध, गुरू व भूते ह्यांना - सर्वशः नमस्कृत्य - सर्वप्रकारे वंदन करून - आत्मसंभूतीः मङगलानि समस्पृशत् - आपलेच असे जी कपिला गाय आणि इतर पवित्र पदार्थ त्यांना स्पर्श करिता झाला. ॥१०॥ नरलोकविभूषणं आत्मानं - मनुष्यलोकाला भूषणभूत अशा आपल्या देहाला - स्वीयैः वासोभिः भूषणैः - स्वतःच्या पीतांबरादि वस्त्रांनी व कौस्तुभादि अलंकारांनी - दिव्यस्रगनुलेपनैः - उत्तम पुष्पमाळा व उटी यांनी - भूषयामास - शोभविता झाला. ॥११॥ आज्यं तथा आदर्शं - तुपात व आरशात - (आत्मरूपं) अवेक्ष्य - स्वतःचे प्रतिबिंब पाहून - (च) गोवृषद्विजदेवताः (अवेक्ष्य) - आणि गाई, वृषभ, ब्राह्मण व देवता यांच्याकडे पाहून - च पौरान्तःपुरचारिणां सर्ववर्णानां कामान् - आणि नगरातील व अन्तःपुरातील सर्व वर्णांच्या लोकांचे हेतु - प्रदाप्य - पुरवून - कामैः प्रकृतीः प्रतोष्य - इष्ट वस्तूंनी प्रजांना संतुष्ट करून - प्रत्यनन्दत - आनंद देता झाला. ॥१२॥ अग्रतः स्रक्ताम्बूलानुलेपनैः विप्रान् संविभज्य - प्रथम माळा, तांबूल व चंदनाची उटी ब्राह्मणांना अर्पण करून - सुहृदः प्रकृतीः दारान् (संविभज्य) - मित्र, प्रजा व स्त्रिया ह्यांना ती देऊन - ततः स्वयम् उपायुङ्क्त - मग तो स्वतःसाठी घेई. ॥१३॥ तावत् - तितक्यात - सूतः - सारथी - सुग्रीवाद्यैः हयैः युक्तं - सुग्रीवादि प्रमुख घोडे जोडलेला - परमाद्‌भुतं स्यन्दनं - उत्तमोत्तम असा रथ - उपानीय - जवळ आणून - (श्रीकृष्णम्) प्रणम्य अग्रतः अवस्थितः - श्रीकृष्णाला नमस्कार करून त्यापुढे उभा राहिला. ॥१४॥ अथ - नंतर - सात्यक्युद्धवसंयुक्तः (सः) - सात्यकी व उद्धव यांसह श्रीकृष्ण - पाणिना सारथेः पाणी गृहीत्वा - आपल्या हाताने सारथ्याचे हात धरून - भास्करः पूर्वाद्रिम् इव - सूर्य जसा उदयाचलावर आरूढ होतो त्याप्रमाणे - तम् आरुहत् - त्या रथावर आरूढ झाला. ॥१५॥ अन्तःपुरस्त्रीणां सव्रीडप्रेमवीक्षितैः ईक्षितः - अन्तःपुरातील स्त्रियांच्या लज्जायुक्त प्रेमावलोकनांनी पाहिलेला - (ताभिः) कृच्छ्‌रात् विसृष्टः - त्यांनी कष्टाने अनुज्ञा दिलेला - जातहासः (सः) - किंचित हास्य करणारा तो - मनः हरन् निरगात् - त्यांची मने हरण करीत निघाला. ॥१६॥ अंग - हे राजा - सर्वैः वृष्णिभिः परिवारितः (सः) - सर्व यादवांनी वेष्टिलेला तो श्रीकृष्ण - सुधर्माख्यां सभां प्राविशत् - सुधर्मा नावाच्या सभेत प्रविष्ट झाला - यन्निविष्टानां षडूर्मयः न सन्ति - ज्या सभेत प्रविष्ट झालेल्या लोकांना सहा विकार होत नाहीत. ॥१७॥ तत्र परमासने उपविष्टः - तेथे श्रेष्ठ आसनावर बसलेला - यदूत्तमः विभुः - यादवश्रेष्ठ श्रीकृष्ण - स्वभासा ककुभः अवभासयन् - आपल्या कांतीने दिशा प्रकाशित करीत - नृसिंहैः यदुभिः वृतः - लोकांमध्ये श्रेष्ठ अशा यादवांनी वेष्टिलेला - यथा दिवि उडुराजः तारकागणैः - जसा आकाशात चंद्र नक्षत्रसमुदायांसह शोभतो तसा - बभौ - शोभता झाला. ॥१८॥ राजन् - हे राजा - तत्र - तेथे - उपमन्त्रिणः - विनोद करणारे - नटाचार्याः - नाटयशास्त्रात प्रवीण असे लोक - नानाहास्यरसैः - अनेक प्रकारच्या हास्य रसांनी - नर्तक्यः ताण्डवैः - नाच करणार्‍या वारांगना ताण्डव नृत्यांनी - पृथक् विभुं उपतस्थुः - निरनिराळ्या रीतीने श्रीकृष्णाची सेवा करित्या झाल्या.॥१९॥ सूतमागधबन्दिनः - पुराण-कथा सांगणारे स्तुतिपाठक व गायक - मृदङगवीणामुरजवेणुतालदरस्वनै - मृदंग, वीणा, डमरू, मुरली, टाळ व शंख यांचे शब्द करून - ननृतुः जगुः तुष्टुवुः च - नाचू लागले, गाऊ लागले व स्तुति करू लागले. ॥२०॥ तत्र - तेथे - आसीनाः केचित् ब्राह्मणाः ब्रह्म आहुः - बसलेले कित्येक ब्राह्मण वेदांचे निरूपण करीत होते - वादिनः च - आणि वाद्यप्रवीण गायक - पुण्ययशसां पूर्वेषां राज्ञां कथाः - पवित्र आहे कीर्ति ज्यांची अशा पूर्वीच्या राजांच्या कथा - अकथयन् - सांगत होते. ॥२१॥ राजन् - हे परीक्षित राजा - तत्र - त्या सभेत - अपूर्वदर्शनः एकः पुरुषः आगतः - ज्याचे दर्शन पूर्वी कधी झालेले नाही असा एक पुरुष आला - प्रतीहारैः भगवते विज्ञापितः - द्वाररक्षकांनी श्रीकृष्णाला कळविलेला - प्रवेशितः - आत आणिला गेला. ॥२२॥ सः परेशाय कृष्णाय नमस्कृत्य - तो पुरुष परमेश्वर श्रीकृष्णाला नमस्कार करून - कृताञ्जलिः - हात जोडलेला असा - राज्ञां जरासन्धनिरोधजं दुःखं आवेदयत् - जरासंधाने बंदीत टाकिल्यामुळे राजांचे दुःख सांगता झाला. ॥२३॥ च - आणि - ये नृपाः - जे राजे - तस्य दिग्विजये सन्नतिं न ययुः - त्याच्या दिग्विजयाच्या वेळी नम्र झाले नाहीत - (ते) द्वे अयुते - ते वीस हजार राजे - तेन गिरिव्रजे प्रसह्य आसन् - त्याने गिरिव्रज नामक किल्ल्यात बलात्काराने अटकवून ठेविले आहेत. ॥२४॥ कृष्ण कृष्ण अप्रमेयात्मन् - असंख्य रूपे धारण करणार्‍या व सर्वांची मने आकर्षण करणार्‍या हे श्रीकृष्णा - प्रपन्नभयभञ्जन - हे शरणागतांची भीति नष्ट करणार्‍या - भवभीताः पृथग्धियः वयं - संसाराला भ्यालेले भेदबुद्धीचे आम्ही - त्वां शरणं यामः - तुला शरण आलो आहो. ॥२५॥ विकर्मनिरतः - विरुद्ध कर्मांवर अत्यंत प्रेम करणारा - त्वदुदिते कुशले भवदर्चने स्वे कर्मणि प्रमत्तः - तू सांगितलेल्या कल्याणकारक भगवत्पूजनविषयक स्वकर्माविषयी दुर्लक्ष करणारा - अयं लोकः - हा लोक - बलवान् - बलिष्ठ असा - यः - जो - तावत् (एव) - तितक्याच - इह - ह्या ठिकाणी - सद्यः - तत्काळ - अस्य जीविताशां छिनन्ति - ह्या लोकांची जगण्याची आशा तोडून टाकितो - तस्मै अनिमिषाय (तुभ्यम्) नमः अस्तु - त्या काळस्वरुपी तुला नमस्कार असो ॥२६॥ ईश - हे श्रीकृष्णा - जगदिनः भवान् - जगाचा प्रभु असा तू - सद्रक्षणाय खलनिग्रहणाय च - साधूंच्या रक्षणासाठी व दुष्टांच्या नाशासाठी - लोके कलया अवतीर्णः - ह्या लोकी अंशरूपाने अवतरलास - कश्चित् अन्यः - कोणी एखादा - त्वदीयं निदेशम् अतियाति - तुझ्या आज्ञेचे उल्लंघन करितो - किंवा - तसाच - (त्वया रक्ष्यमाणः) जनः - तुझ्याकडून रक्षिला जाणारा मनुष्य - स्वकृतं ऋच्छति - आपल्या कर्माचे दुःखरुप फल भोगतो - तत् (किम् इति) न विद्मः - ते का ते आम्हाला समजत नाही ॥२७॥ ईश - हे श्रीकृष्णा - स्वप्नायितं नृपसुखं परतन्त्रं - स्वप्नाप्रमाणे असणारे राजसुख पराधीन आहे - शश्वद्‌भयेन मृतकेन धुरं वहामः - नित्य आहे भय ज्याला अशा मरणधर्मी शरीराने आम्ही संसाराचा भार धारण करितो - अतिकृपणाः (वयं) - अत्यंत दीन असे आम्ही - इह - येथे - त्वत् अनीहलभ्यं तत् आत्मनि सुखं - तुझ्यापासून निष्काम कर्मांना मिळणारे ते आत्मसुख - हित्वा - टाकून - तव मायया क्लिश्यामहे - तुझ्या मायेमुळे दुःखी होत असतो ॥२८॥ तत् - म्हणून - प्रणतशौकहराङ्‌घ्रियुग्मः भवान् - शरण आलेल्यांचा शोक दूर करणारे आहे दोन्ही चरण ज्याचे असा तू - बद्धान् नः - बद्ध झालेल्या आम्हाला - मगधाह्वयकर्मपाशात् वियुंक्ष्व - मगधराज जरासंध नामक कर्मपाशापासून मुक्त कर - अयुतमतङ्गजवीर्य बिभ्रत् यः एकः - दहा हजार हत्तींचे बळ धारण करणारा तो एकटा जरासंध - मृगराट् आवीः इव - सिंह जसा मेंढ्यांना त्याप्रमाणे - भूभुजः भवने रुरोध - राजांना बंदिखान्यात कोंडून ठेविता झाला ॥२९॥ उदात्तचक्र अजित - हे सुदर्शनचक्र धारण करणार्‍या अजिंक्य श्रीकृष्णा - यः वै - जो जरासंध खरोखर - त्वया - तुझ्याकडून - द्विनवकृत्वः - अठरा वेळा - मृधे - युद्धात - खलु भग्नः - अगदी पराभूत झाला - अनन्तवीर्यं (अपि) नृलोकनिरतं भवन्तं - अपरिमितपराक्रमी परंतु मनुष्यशरीरात आनंद मानणार्‍या अशा तुला - सकृत् जित्वा - एकदाच जिंकून - ऊढदर्पः - गर्विष्ठ झालेला - युष्मत्प्रजाः नः रुजति - तुमच्या प्रजा अशा आम्हाला पीडा देतो - तत् (यत् युक्तं तत्) विधेहि - तरी जे योग्य असेल ते करा ॥३०॥ इति मागधसंरुद्धाः - याप्रमाणे जरासंधाने अटकेत ठेविलेले - भवद्दर्शकाङ्‌क्षिणः (राजानः) - तुमच्या दर्शनाची इच्छा करणारे राजे - ते पादमूलं प्रपन्नाः - तुझ्या चरणाला शरण आले आहेत - (तेषां) दीनानां शं विधीयतां - त्या दीनांचे कल्याण करावे ॥३१॥ राजदूते एवं ब्रुवति - राजांचा दूत याप्रमाणे सांगत असता - परमद्युतिः देवर्षिः - अत्यंत तेजस्वी असा नारदऋषि - पिंगजटाभारं बिभ्रत् - पिंगट वर्णाच्या जटा धारण करणारा असा - यथा रविः (तथा) प्रादुरासीत् - जसा सूर्य तसा प्रगट झाला ॥३२॥ सर्वलोकेश्वरेश्वरः भगवान् कृष्णः - सर्व लोकपालांचा अधिपति असा भगवान श्रीकृष्ण - तं दृष्ट्वा - त्या नारदाला पाहून - ससभ्यः सानुगः मुदा उत्थितः - सभासद व सेवक ह्यांसह आनंदाने उठून उभा राहिला - शीर्ष्णा (च) ववन्द - व मस्तकाने वन्दन करिता झाला ॥३३॥ कृतासनपरिग्रहं मुनिं - आसनाचा स्वीकार केला आहे अशा मुनीला - तर्पयन् - तृप्त करून - श्रद्धया (च) विधिवत् सभाजयित्वा - आणि श्रद्धेने यथाविधि पूजून - सूनृतैः वाक्यैः बभाषे - गोड शब्दांनी बोलता झाला ॥३४॥ अद्य त्रयाणां लोकानां अकुतोभयं अपिस्वित् - आज त्रैलोक्याचे सर्व प्रकारे कुशल आहे ना? - लोकान् पर्यटतः भगवतः - त्रैलोक्यात भ्रमण करणार्‍या तुमचा - ननु भूयान् गुणः - खरोखर मोठा उपयोग आहे ॥३५॥ ते ईश्वरकर्तृषु लोकेषु किञ्चित् अविदितं नहि - तुला परमेश्वरनिर्मित लोकातील अमुक एक गोष्ट माहित नाही असे नाही - अथ पाण्डवानां चिकीर्षितं युष्मात् पृच्छामहे - म्हणून पांडवांच्या मनात काय करावयाचे आहे असे तुम्हाला विचारितो ॥३६॥ भूमन् विभो - हे महासमर्थ प्रभो श्रीकृष्णा - मया ते दुरत्ययाः मायाः बहुशः दृष्टाः - मी उलटून जाण्यास कठीण अशा तुझ्या माया पुष्कळ प्रकारे पाहिल्या - विश्वसृजः च मायिनः (ते) - आणि ब्रह्मदेवालाहि मोहित करणार्‍या तुझ्या - स्वशक्तिभिः भूतेषु चरतः - स्वतःच्या शक्तिंनी प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी संचार करणार्‍या - वन्हेः इव छन्नरुचः (ते प्रश्नः) - अग्नीप्रमाणे ज्याने आपली कांति आच्छादित केली आहे अशा तुझा प्रश्न - मे अद्‌भुतं न - मला आश्चर्यकारक वाटत नाही ॥३७॥ यत् विद्यमानात्मतया अवभासते (तत्) इदं - जे आत्म्याच्या अस्तित्वामुळे भासमान होते असे ते हे जग - स्वमायया सृजतः - आपल्या मायेने उत्पन्न करणार्‍या - नियच्छतः (च) - आणि संहार करणार्‍या - तव ईहितं साधु वेदितुं कः अर्हति - तुझ्या मनातील अभिप्राय चांगल्या रीतीने जाणण्यास कोण समर्थ आहे? - स्वविलक्षणात्मने ते तस्मै नमः - अचिन्त्यस्वरुप असा जो तू त्या तुला नमस्कार असो ॥३८॥ यः - जो - संसरतः - जन्ममरणाच्या फेर्‍यात सापडलेल्या - अनर्थवहात् शरीरतः विमोक्षणं न जानतः - अनर्थोत्पादक शरीरापासून सुटका करून घेण्याच्या मार्गाला न जाणणार्‍या - जीवस्य प्रदीपकं स्वयशः - जीवाला ज्ञानाचा प्रकाश देणारे स्वतःचे यश - लीलावतारैः प्राज्वालयत् - लीलेने घेतलेल्या अवतारांनी प्रकाशित करता झाला - तं त्वा अहं प्रपद्ये - त्या तुला मी शरण आलो आहे ॥३९॥ अथ अपि - तरी सुद्धा - नरलोकविडम्बनं ब्रह्म (त्वां) - मनुष्यलोकांचे अनुकरण करणार्‍या ब्रह्मरूपी तुला - पैतृष्वस्त्रेयस्य भक्तस्य च राज्ञः - आतेभाऊ व भक्त अशा धर्मराजाचे - चिकीर्षितं - मनात योजिलेले कार्य - आश्रावये - मी तुला सांगतो ॥४०॥ पाण्डवः नृपतिः - पंडुपुत्र धर्मराजा - पारमेष्ठ्यकामः - चक्रवर्ति पदाची ज्याला इच्छा आहे असा - मखेन्द्रेण राजसूयेन - यज्ञांमध्ये श्रेष्ठ अशा राजसूय यज्ञाने - त्वां यक्ष्यति - तुला पुजणार आहे - भवान् तत् अनुमोदतां - तू त्याला संमति द्यावी ॥४१॥ देव - हे श्रीकृष्णा - तस्मिन् क्रतुवरे - त्या श्रेष्ठ राजसूय यज्ञामध्ये - भवन्तं दिदृक्षवः सुरादयः - तुला पाहण्यास इच्छिणारे देवादिक - यशस्विनः राजानः च - आणि यशस्वी राजे - समेष्यन्ति वै - खरोखर येतील ॥४२॥ ईश - हे ईश्वरा - अन्तेवसायिनः (अपि) - चांडालादिक सुद्धा - ब्रह्ममयस्य तव - ब्रह्ममूर्ति अशा तुझ्या - श्रवणात कीर्तनात् ध्यानात् - श्रवणाने, कीर्तनाने व ध्यानाने - पूयन्ते - पवित्र होतात - उत ईक्षाभिमर्शिनः किम् (न पूयन्ते) - मग तुला अवलोकन व स्पर्श करणारे का न पवित्र होतील? ॥४३॥ भुवनमङ्गल - हे त्रैलोक्यमङ्गला श्रीकृष्णा - यस्य ते अमलं यशः - ज्या तुझे निर्मळ यश - दिवि - स्वर्गात - रसायां - पाताळात - भूमौ च - आणि पृथ्वीवर - दिग्वितानं प्रथितम् - दाही दिशांचे जणू छतच असे पसरले आहे - चरणांबु च - आणि तुझे पादोदक - दिवि मन्दाकिनी इति - स्वर्गात मंदाकिनी या नावाने - अधः भोगवती इति - पाताळात भोगवती नावाने - इह च गंगा इति - आणि ह्या लोकी गंगा या नावाने - विश्वं पुनाति - त्रैलोक्याला पवित्र करिते ॥४४॥ तत्र - त्या सभेत - आत्मपक्षेषु तेषु (जरासंधस्य) विजिगीषया (नारदवाक्यम्) अगृह्‌णत्सु - आपल्या पक्षातील ते यादव जरासंधाला जिंकण्याच्या इच्छेने नारदाने केलेले ते भाषण स्वीकारीत नाहीत असे पाहून - केशवः - श्रीकृष्ण - वाचः पेशैः - वाचेच्या मधुरपणाने - स्मयन् यं उद्धवं प्राह - हास्य करीत सेवक अशा उद्धवाला म्हणाला ॥४५॥ त्वं हि नः परमं चक्षुः - तू खरोखर आमचा श्रेष्ठ नेत्र आहेस - सुहृत् मन्त्रार्थतत्त्ववित् - मित्र व गुप्त गोष्टींचे तत्त्व जाणणारा आहेस - तथा - यास्तव - अत्र अनुष्ठेयं ब्रूहि - या बाबतीत काय करावे ते सांग - तत् श्रद्दध्मः करवाम (च) - ते आम्ही खरे मानू व करू ॥४६॥ सर्वज्ञेन अपि भर्त्रा - सर्वज्ञ अशाही स्वामी श्रीकृष्णाने - मुग्धवत् इति उपामन्त्रितः उद्धवः - अज्ञ मनुष्याप्रमाणे अशा रीतीने गुप्त मत विचारिलेला उद्धव - शिरसा निदेशं आधाय प्रत्यभाषत - मस्तकाने आज्ञा स्वीकारून उत्तर देऊ लागला ॥४७॥ अध्याय सत्तरावा समाप्त |