शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

एक चंदनाचे लाकूड दुर्गंधयुक्त पाणी इत्यादींच्या संपर्कात आले. त्यामुळे चंदनाचा मूळचा दिव्य सुगंध दबून जाऊन त्याला वाईट वास येऊ लागला. चंदनावरील हा बाह्य दुर्गंधाचा लेप घासून नष्ट केला तर त्या चंदनाचा मूळचा सुगंध प्रगट होतो. असाच प्रकार प्रत्यगात्म्याच्या बाबतीत होतो. अंतःकरणात अनेक वासना आहेत. त्या वासनारूपी धुळीचा लेप हा परमात्मविषयक बुद्धी-वृत्तीवर बसला आहे. साहजिकच ती वृत्ती दबून गेली आहे; ती प्रत्ययाला येत नाही. या स्थितीत ती धूळ जर ज्ञानाच्या घर्षणाने/पुसण्याने दूर झाली, तर प्रत्यगात्मविषयक वृत्ती माणसाच्या प्रतीतीला येते. म्हणजे असे - अंतःकरणात अनात्म-विषयक वासना आहेत. त्या वासनांनी 'प्रत्यगात्मा/परमात्मा म्हणजे मी' ही वृत्ती (श्लोक २७०) दबून गेली आहे. अशा स्थितीत 'मी म्हणजे प्रत्यगात्मा अथवा परमात्मा' या ज्ञानाचा सतत मारा (संघर्ष) झाला तर अनात्म-वासना (श्लोक २६९) नष्ट होऊन जाते, आणि मग 'मी म्हणजे परमात्मा, प्रत्यगात्मा आहे', अशी शुद्ध वृत्ती माणसाला प्रगटपणे जाणवू लागते. हाच भाग वेगळ्या शब्दांत पुढील श्लोक २७७ मध्ये सांगितला आहे.

गुरूकडून ज्ञान होण्यापूर्वी 'मी प्रत्यगात्मा आहे' ही वृत्ती होतीच. पण माणूस अज्ञानाने अनात्म वस्तूंना आत्मा मानू लागला; त्यांची जाळीच झाली. त्या जाळ्याखाली 'मी प्रत्यगात्मा आहे', ही वृत्ती लुप्तप्राप्त झाली. परंतु नंतर 'प्रत्यगात्मा मी आहे', अशी दृढ भावना/निष्ठा मनात घट्ट झाली आणि ती सतत (नित्य) टिकून राहिली, तेव्हा अनात्म-वासनांची जाळी नष्ट झाली, आणि 'प्रत्यगात्मा मी आहे' ही वृत्ती आपोआप स्वतःहून प्रगटपणे साधकाच्या मनात उमटली आणि ती चमकू लागली. हाच भाग वेगळ्या शब्दांत पुढील श्लोक २७८ मध्ये सांगितले आहे.

अनात्मा म्हणजे आत्मा अशा या अनात्म-वासना एकदम नष्ट होऊन जात नाहीत; कारण त्या कितीतरी काळ मनात घर करून बसलेल्या असतात. त्या दूर होण्यास 'मी अनात्मा नसून आत्मा आहे' ही वृत्ती हळूहळू मनात घट्ट होत जावयास हवी. जसजशी मनाची ही वृत्ती वाढत जाईल, तसतशा अनात्मवासना मनातून दूर होऊ लागतात आणि त्या संपूर्णपणे नष्ट होऊन जातात. तसे झाले की मी आत्मा/प्रत्यगात्मा' आहे, ही जाणीव कोणताही अडथळा/प्रतिबंध न येता मनात प्रकाशत राहते. हे कसे घडते ते श्लोक २७९- २८७ मध्ये सांगितले आहे. तसे घडण्यास अनात्म पदार्थांवरचा आत्म्याचा अध्यास (श्लोक २७०) दूर व्हावयास हवा. म्हणून या सर्व श्लोकांत 'स्वाध्यासापनयं कुरु' हा ध्रुवपदवजा चरण वापरला आहे.

येथे 'योगिन्' शब्दाने केवलाद्वैताचा 'ज्ञानयोगी' अभिप्रेत आहे. या योग्याने स्वतःचे मन स्वतःच्या अंतरात्म्यावर केंद्रित करावयाचे आहे. मनाच्या संकल्प/ विकल्पामुळे वासना उद्‌भूत होतात. मन हे प्रत्यगात्मावर एकाग्र झाले असता संकल्पविकल्प मावळतात; त्यामुळे मनातील वासनांचा नाश होतो. हे सर्व होण्याला मुमुक्षूने आपल्या अध्यासाचा नाश करावयास हवा. 'देह इत्यादी अनात्म पदार्थ म्हणजे मी/ आत्मा' असा अध्यास आहे (श्लोक २७० पहा). अनात्मा आत्मा वाटतो याचे कारण अज्ञान. कार्यकारणाचे अनन्यत्व लक्षात घेतले तर अज्ञान म्हणजेच अध्यास आहे. तेव्हा वासनांचा नाश घडवून आणण्यास मन हे आत्मरूप करण्याचा अभ्यास व्हावयास हवा.

मनात संकल्प, विकल्प येतात याचे कारण मनावर सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांचा प्रभाव आलटून पालटून पडतो. म्हणून या तीन गुणांचा प्रभाव नष्ट होऊन, गुणातीत झाल्यास अध्यास दूर होतो.

सत्त्व आणि रज हे गुण वाढले की तमोगुण नष्ट होतो म्हणजे निष्प्रभ होतो अणि मग तो मनावर काही परिणाम करू शकत नाही. सत्त्वगुणाचा प्रकर्ष झाला की रजोगुण नष्ट होतो म्हणजे तो मनावर प्रभाव पाडू शकत नाही. सत्त्व हा गुणही शुद्ध सत्त्वगुणाने नष्ट होतो म्हणजे तो मनावर प्रभाव पाडू शकत नाही. मग या शुद्ध सत्त्वगुणाचा आश्रय घेतला की स्वतःचा अध्यास दूर करता येतो. सत्त्व-रज- तम या नेहमीच्या तीन गुणांपेक्षा शुद्धसत्त्व वेगळा आहे. त्याला भगवद्‌गीतेने 'नित्य सत्त्व' (२.४५) म्हटले आहे तर रामदासस्वामींनी त्याला 'चौथा गुण' म्हटले आहे. खरं म्हणजे शुद्ध तत्त्वाला 'गुण' म्हणता येत नाही; कारण तो तीनही गुणांच्या पलीकडे आहे. पण त्याची कल्पना यावी म्हणून त्याला 'शुद्ध सत्त्वगुण' असे म्हटले जाते. या शुद्ध सत्त्वाचा आश्रय घेतलेला गुणातीत पुरुष हा अध्यास नष्ट करू शकतो.

कर्मामुळे माणसाला जन्म-मरण आहे. माणसाचा वर्तमानकालीन देह आणि जीवन हे प्रारब्ध कर्मानुसार ठरलेले आहे. तेव्हा 'मी माझे' अशी देहावरील ममता टाकली तरी तो प्रारब्धकर्मानुसार मरेपर्यंत टिकून राहणार आहे. ही गोष्ट, हे शिष्या, तू निश्चितपणे समजून घे. तेव्हा शरीराची चिंता सोड आणि मनाने निश्चल हो आणि मग धैर्य धरून मन आत्म्यावर केंद्रित कर. तसे करण्याचा प्रयत्‍न कर आणि मग स्वतःचा अध्यास दूर कर.

ब्रह्मावरील अध्यस्त जगातील शरीरांच्या उपाधीत असलेले ब्रह्म म्हणजे प्रत्यगात्मा. त्या प्रत्यगात्म्याचे बुद्धीत पडलेले प्रतिबिंब म्हणजे जीव. बुद्धीतील अहंकारामुळे जीव स्वतःला प्रत्यगात्म्यापासून वेगळे मानू लागला. खरे म्हणजे जीव म्हणून प्रत्यगात्म्यापेक्षा वेगळे असे तत्त्व नाही. जीव म्हणजेच प्रत्यगात्मा म्हणजे ब्रह्मच आहे. म्हणून देह इत्यादी अनात्म पदार्थ म्हणजे मी असे जो जीव मानतो, त्याचा निषेध केला तर 'मी ब्रह्म आहे', ही बुद्धी दृढ होईल. वासनांच्या प्रभावामुळे 'मी ब्रह्म आहे' या गोष्टीचा जीवाला विसर पडला आहे. म्हणून 'मी ब्रह्म आहे' या निश्चयाने माणसाने स्वतःचा अध्यास दूर करावयाचा आहे.

श्रुती = उपनिषदे) सांगतात - हे सर्व ब्रह्म आहे, हे सर्व आत्मा आहे (सर्वं खल्विदं पब्रह्म/ ऐतदात्म्यमिदं सर्वम् । ) रज्जू-सर्प, शुक्ती-रजत इत्यादी दृष्टांताच्या आधारे तर्क केल्यावर कळते की ब्रह्मावर भासणारे विश्व हे ब्रह्मच आहे. ब्रह्मावर /प्रत्यगात्म्यावर मन केंद्रित केल्यास निदिध्यासाने 'मी ब्रह्म आहे' असा अनुभव येतो. अशाप्रकारे शृती, तर्क, आणि स्वतःचा अनुभव यांच्या आधाराने, 'दिसते ते सर्व ब्रह्म आहे', 'ब्रह्माखेरीज अन्य काही नाही', हे जाणून घ्यावे. वासनांच्या प्रभावाने कधीतरी जगाचा आभास खरा वाटून पुनः द्वैत/अध्यास भासत असेल, तर वरील तीन गोष्टींच्या आधाराने हा स्वतःचा अध्यास दूर करावयाचा आहे.

आत्मा क्रियारहित आहे. 'अनादान-विसर्ग' हे शब्द उपलक्षणेने सर्व क्रिया सूचित करतात. अक्रिय आत्म्याचे ठायी मन एकनिष्ठ करून माणसाने आपला अध्यास दूर करावयाचा आहे. मन आत्मरूप होऊन निश्चल झाल्यावर अविद्याजन्य विक्षेप/अध्यास टाकता येतो.

'अन्नादान-विसर्गाभ्यामीषन्नास्ति क्रिया मुनेः' असा जो पाठभेद दिला जातो, तो प्रस्तुत स्थळी अप्रासंगिक आहे.

'तत्त्वमसि', 'अहं ब्रह्मास्मि' इत्यादी उपनिषदांतील वाक्ये, जीव आणि ब्रह्म यांचे ऐक्य सांगतात. या वाक्यावरून कळून येणारे जीव-ब्रह्माच्या ऐक्याचे ज्ञान दृढ व्हावे म्हणून स्वतःचा अध्यास दूर करावयाचा आहे.

'तत्त्वमसि 'वाक्याचा खुलासा श्लोक २४३ - २५१ मध्ये झाला आहे. श्लोक २४२ मध्ये 'अहं ब्रह्मास्मि' वाक्याचा खुलासा आहे.

सर्वसाधारणपणे 'देह म्हणजे मी' अशी समजूत असते. ती नष्ट झाल्यावरच 'मी ब्रह्म आहे' ही बुद्धी स्थिर होते. त्यासाठी सावधानपणाने आणि प्रयत्‍नपूर्वक मन हे आत्म्याशी जुडवावे लागते. तसे झाल्यावर अध्यास दूर होतो. जीव आणि ब्रह्म एकच आहेत हे ज्ञान दृढ झाले की 'मी देह आहे' हा अध्यास दूर होतो.

'युक्तात्मा' म्हणजे 'आत्म्याचे/ब्रह्माचे ठिकाणी मन एकाग्र करून' असाही अर्थ होईल.

अज्ञानजन्य अध्यासामुळे जीव आणि जग हे ब्रह्मापेक्षा वेगळे आहेत अशी प्रतीती माणसाला येत असते. पण ही प्रतीती स्वप्नाप्रमाणे मिथ्या आहे. हे ज्ञान होईपर्यंत स्वतःचा अध्यास म्हणजे अज्ञान दूर करण्याचा प्रयत्‍न सातत्याने करावयास हवा.

खरे म्हणजे 'मी ब्रह्म/आत्मा आहे' हे सतत स्मरणात असावयास हवे. पण त्याचे काही कारणांनी विस्मरण होते. ही कारणे अशी - (१) निद्रा - निद्रेत अज्ञान असते. साहजिकच 'मी ब्रह्म/आत्मा आहे' हे स्मरण निद्रेत होऊ शकत नाही. (२) लोकवार्ता या शब्दाचे अनेक अर्थ पुढीलप्रमाणे होऊ शकतात - (i) लोकांशी वार्तालाप - माणसाला बोलण्याचे व्यसन असते. मन बोलण्यात गुंतले की आत्म्याची विस्मृती होते. (ii) जगात घडणाऱ्या गोष्टी - जगात नाना प्रकारच्या गोष्टी-संप, बंद, अतिवृष्टी, वादळ, अनावृष्टी, इत्यादींबद्दल बोलणे/विचार करीत राहिल्यावर आत्म्याचे स्मरण कसे होणार ? (iii) समजा आपला एखादा नातेवाईक परगावी/परदेशी गेला आहे. त्याची वार्ता जाणून घेण्यास जर मन गुंतले तर आत्मा कसा आठवणार ? (iv) लोकांच्या वार्ता/गप्पा ऐकण्यात वेळ गेला तर कुठला आत्मा ? (v) लोकांची निरनिराळी मते असतात. उदा., कुणी द्वैत खरे म्हणतो; कुणी प्रकृति-पुरुष मानतो; कुणी ईश्वर कर्ता म्हणतो; इत्यादी. या मतमतांचा विचार करण्यात मन गुंतले तर आत्म्याचा विचार कसा येणार ? (vi) लोकवार्ता म्हणजे जगातील शेती, व्यापार, त्यांचे विषयी चर्चा करीत बसल्यास आत्मा कसा आठवणार ? (viii) लोकांचा व्यवहार नानाप्रकारचा असतो. लोकांचे रीतिरिवाज इत्यादी भिन्न असतात. त्यांचा तपशील गोळा करण्यात वेळ गेला तर आत्म्याकडे लक्ष देण्यास वेळ कुठे राहील ? (३) शब्द, स्पर्श इत्यादी विषयः - मागे श्लोक ७८ मध्ये पाहिल्याप्रमाणे, शब्द इत्यादी पाच विषय आकर्षक आणि सुखकारक वाटतात. त्या पाचही विषयांच्या मागे लागल्यास आत्मा हा विषय बाजूलाच पडणार.

'मी आत्मा आहे' हे स्मरण होण्यात वरील तीन अडथळे आहेत. ते दूर झाल्याशिवाय सतत आत्मचिंतन होणार नाही.

माणूस आपल्या देहाला 'मी-माझे' म्हणत असतो. देहाचा वियोग म्हणजे मरण. त्याला तो भीत असतो. देहावरील आसक्ती दूर झाल्याशिवाय आत्म्याविषयी ममता वाटणार नाही. म्हणून. गुरू शिष्याला सांगतो - समाजात ज्याप्रमाणे आपण वावरताना चांडाळाला दूर ठेवतो, त्याप्रमाणे देहाला दूर ठेव. जुन्याकाळी समाजात चांडाळ हा बहिष्कृत होता. त्याची सावलीसुद्धा अंगावर पडू नये अशी काळजी घेतली जात असे. चांडाळाप्रमाणे आपण देहाला दूर ठेवावे असे गुरू म्हणतो. त्याचा अर्थ असा - चांडाळ हा मळ इत्यादींनी युक्त असल्याने तो वर्ज्य आहे. तसाच स्थूल देह मलिन आहे. मुळात त्यांची उत्पत्ती ही मळातून झालेली आहे. आईबापांच्या मळातून - देह उत्पन्न होतो. पूर्वीच्या कल्पनेप्रमाणे स्त्रीचे रज आणि पुरुषाचे वीर्य- यांच्या संयोगातून स्थूल देह तयार होतो. स्त्रीचे रज/विटाळ हा तर घाणेरडा असतोच, आणि जननेंद्रियातून बाहेर पडणारे पुरुषाचे वीर्य हेही मळ आहे असे मानले जाते. आणखी असे - स्थूल देह हा हाडे, कातडे, मांस, रक्त इत्यादी घाणेरड्या पदार्थांनी भरलेला आहे. देह हा बाहेरून कितीही गोंडस दिसला तरी तो आतून 'मळाचे आगर' आहे. अशाप्रकारे देह हा घाणेरडा, मलिन आहे हे लक्षात घेऊन त्याला दूर ठेवावयाचे आहे. पण अशा देहातच आत्मा आहे आणि देह आहे तोवरच आत्मसाक्षात्कार करून घ्यावयाचा आहे. मग या देहाला दूर कसे ठेवता येणार ? याचे उत्तर असे - लाक्षणिक अर्थाने देहाला दूर ठेवायचे आहे. म्हणजे असे - 'मी देह आहे, देह माझा आहे' ही आसक्ती जर दूर झाली तर आपण देहापासून दूर झालो असा अर्थ होतो. म्हणजे देहाची आसक्ती टाकणे म्हणजे देह दूर करणे होय. 'घाणेरडा देह म्हणजे मी नव्हे' ही भूमिका पक्की झाली आणि 'मी शुद्ध आत्मा आहे' ही खात्री पटली, तर देहावरील आसक्ती दूर होऊ शकते. अशाप्रकारे देहावरील आसक्ती टाकून देऊन, 'मी ब्रह्म/आत्मा आहे' असा निदिध्यास करून आपण ब्रह्मरूपच होऊन जावयाचे आहे. एकदा का आपण ब्रह्म झालो की मग या जगात काहीही प्राप्तव्य उरत नाही. आपले जीवन कृतकृत्य-कृतार्थ-होते. असे गुरूला सांगावयाचे आहे.

घटाच्या उपाधीने महाकाशाला घटाकाश अशी संज्ञा येते. तो घट फुटला, घट ही उपाधी नष्ट झाली की आपोआपच घटाकाश महाकाशात लीन होते. तसे देहाची उपाधी दूर झाली की उपाधीमुळे झालेला प्रत्यगात्मा हा परमात्म्यात लीन होऊन जातो, परमात्म्याशी एकरूप होतो. आता देहाची उपाधी दूर करण्यास देहाचा नाश करावयाचा नाही. देहावरची आसक्ती दूर होणे म्हणजेच देहाची उपाधी दूर होणे असा अर्थ आहे. अशाप्रकारे देहाची उपाधी/आसक्ती दूर झाली की प्रत्यगात्मा परमात्म्याशी एकरूप होऊन जातो. मग एकच एक परमात्म-तत्त्व उरते. आता बोलायला काही शिलकच नाही. म्हणून मौनपणे राहावे असे गुरू म्हणतो.

देहाची उपाधी/आसक्ती दूर झाली की प्रत्यगात्मा परमात्म्यात लीन होऊन जातो. (श्लोक २९०). हा परमात्मा सद्‌रूप आणि स्वयंप्रकाशी आहे आणि तो पिंड आणि ब्रह्मांड यांचे अधिष्ठान आहे. गुरू म्हणतो - हे शिष्या, तू जेव्हा स्वतःच परमात्मा होशील, तेव्हा परमात्मरूप अशा तुझ्या अधिष्ठानावर आरोपित असणारे पिंड आणि ब्रह्मांड हे तुला जाणवणारच नाहीत. तेव्हा ते दूर करण्याचा म्हणजे त्यांच्या वरील आसक्ती दूर करण्याचा प्रश्नच उद्भवणार नाही.

मलभांड म्हणजे घाणेरडे भांडे अथवा घाणीने भरलेले भांडे. ते आपण दूर ठेवतो. त्याप्रमाणे पिंड-ब्रह्मांडाच्या कल्पना परमात्मरूप झालेल्याने मनातसुद्धा आणू नयेत.

परमात्मरूप झाल्यावर, देहावरील 'मी' ही जाणीव आता 'मी परमात्मा आहे' अशा स्वरूपात परमात्म्यात लीन करावयाची आहे. हे झाले स्थूल देहाच्या बाबतीत. लिंगदेहावरही आपली आसक्ती असते. उदा., मी म्हणजे इंद्रिये, मी म्हणजे मल, इत्यादी. लिंगदेहावरील ही आसक्तीसुद्धा 'मी परमात्मा आहे' या स्वरूपात परमात्म्यात प्रविष्ट करून टाकावयाची आहे. आता, स्थूल आणि सूक्ष्म या देहावरील आसक्ती, अहंबुद्धी दूर झाल्यावर 'प्रत्यगात्मा' हाच 'परमात्मा' होत असल्याने, फक्त परमात्माच उरला आहे. त्या परमात्मरूप स्थितीत साधकाने सतत राहवयाचे आहे. म्हणजे 'मी परमात्मा आहे' ही बुद्धीच सतत राहवयास हवी.

एखाद्या आरशात नगराचे प्रतिबिंब पडते. त्याप्रमाणे ब्रह्मावर जगाचा आभास होतो. प्रतिबिंब हे बिंब नसून ते बिंबाप्रमाणे भासते. प्रतिबिंबाप्रमाणे जग हे भासमान आहे. ज्या ब्रह्मावर जगाचा आभास होतो, ते ब्रह्म शाश्वत, नित्य सत्य आहे. 'ते ब्रह्म मी आहे', असा साक्षात्कार शिष्यास व्हावयास हवा. तरच तो कृतकृत्य होईल. कृतकृत्य म्हणजे कृतार्थ. कृतार्थ होणे म्हणजे जन्माचे सार्थक करून घेणे आहे. येथे ब्रह्मावरील जगाच्या आभासासाठी दिलेले आरशातील प्रतिबिंबाचे उदाहरण चमत्कारिक वाटते, ते योग्य वाटत नाही.

सत्य, अद्वितीय इत्यादी असणारे ब्रह्म हे मुमुक्षूचे स्वतःचे सत्य स्वरूप आहे; देह हे त्याचे खरे स्वरूप नाही; कारण ते ब्रह्मावर अध्यस्त असणाऱ्या जगातील भासमान शरीर आहे. ब्रह्मरूप झाल्यावर हे मिथ्या शरीर टाकून द्यावे याचा अर्थ इतकाच की 'मिथ्या शरीर म्हणजे मी' असा असणारा अहंकार सोडून द्यावा. जसे - आपले खरे स्वरूप लक्षात येताच नट हा घेतलेल्या पात्राचा वेष टाकून देतो.

ब्रह्मावर भासणाऱ्या मिथ्या जगातील स्थूल शरीर हे दृश्य आहे, ते जगाप्रमाणे मिथ्याच आहे. ते क्षणिक आहे; काही काळ टिकणारे आहे. याउलट 'मी' (अहं) हा सतत टिकणारा आहे. म्हणून दृश्य शरीर हे 'मी' असत नाही. जागृती, स्वप्न आणि सुषुप्ती या माणसाच्या तीनही अवस्थांत 'मी सर्व जाणतो' अशी प्रतीती येत असते. ती प्रतीती क्षणिक असणाऱ्या अहंकारामुळे कशी बरे येईल ?

या श्लोकात 'हे दृश्य' म्हणजे 'हे दृश्य विश्व' असा अर्थ नाही. कारण तसे घेतल्यास 'मी सर्व जाणतो' या वाक्याची संगती लागत नाही. ही गोष्ट पुढील २९६- २९७ श्लोकावरून स्पष्ट होते.

'मी म्हणजे देह नव्हे, मी म्हणजे इंद्रिये नव्हे' असा निषेध करीत आपण ज्या 'अहं' पर्यंत पोचतो, तो प्रत्यगात्मा आहे, आणि तो अज, नित्य आहे, असे श्रुति सांगते. प्रत्यगात्मा हा या शरीराच्या उपाधीत सापडलेला आहे. तो क्षणिक असणाऱ्या सत् आणि असत्‌पेक्षा वेगळा आहे.

स्थूल देह आणि सूक्ष्म देह हे दोघेही विकार पावणारे आणि क्षणिक आहेत. ते दोन्ही देह म्हणजे 'अहं' नव्हे; कारण प्रत्यगात्मरूपी 'अहं' हा स्वतः निर्विकार/ न बदलणारा असेल, तरच तो त्या दोन देहांचे सर्व विकार जाणू शकेल. मनाचे संकल्पविकल्प, स्वप्न आणि सुषुप्ती यांमध्ये ते दोन्हीही देह नाहीत (असत्त्व) अथवा क्षणिक आहेत, हे पुनःपुनः कळून येत असते. उदा., जागृत अवस्थेत स्थूल देह कार्यप्रवण असतो. स्वप्न अवस्थेत सूक्ष्म देहातील मन/बुद्धी कार्यशील असते, तर सुषुप्तीमध्ये ते दोन्हीही देह हे अभावरूप झालेले असतात. पण या सर्व अवस्थांचा मूलभूतपणे साक्षी असणारा प्रत्यगात्मा मात्र न बदलणारा असतो. तो आहे तसाच विकाररहित चैतन्यरूपात असतो.

स्थूल आणि सूक्ष्म हे दोन्हीही देह बदलणारे, क्षणिक, भासमान आहेत. म्हणून हे शिष्या ते देह म्हणजे 'मी' असा अभिमान टाकून दे. मग तीनही काळांत आणि तीनही अवस्थांत न बदलता राहणारा, अविकारी, अखंड ज्ञानस्वरूप असा स्वतःचा प्रत्यगात्मा कळून येईल. तो कळल्यावर, हे शिष्या, तुला शांती प्राप्त होईल.

येथे स्थूल देहाला 'ओले प्रेत' म्हटले आहे. दीर्घकालीन बेशुद्धीत गेलेला माणूस हा प्रेतवत्‌च असतो. श्वासोच्छवास आहे म्हणून तो जिवंत वाटतो. श्वासोच्छ्वास संपला की स्थूल शरीर हे प्रेतच आहे. म्हणजे ते प्रेताप्रमाणे त्याज्य आहे. प्रेताला कुणी घरी सांभाळून ठेवीत नाही. जिवंतपणीही स्थूल शरीर हे तुच्छ, प्रेतवत् असते. निद्रेतही स्थूल शरीर प्रेतवत् असते.

स्थूल शरीराच्या आश्रयानेच कुल, गोत्र, नाम, रूप (= आकार व रंग), आश्रम यांचा निर्देश धर्मशास्त्रे सांगतात. स्थूलदेह एखाद्या विशिष्ट गोत्रात, कुळात जन्माला आलेला असतो, उदा., भारद्वाज, कौशिक इत्यादी गोत्रातील कुळे निरनिराळी आडनावे असणारी असतात. कुळात जन्मलेल्या स्त्री-पुरुषाला काहीतरी रूपरंग व आकार- असते आणि त्याला काहीतरी नाव दिलेले असते. हा देह चार वर्णांपैकी कोणत्यातरी वर्णात असतो. पहिल्या तीन वर्णांसाठी चार आश्रम धर्मशास्त्रे सांगतात (श्लोक २५६ ). अशा या स्थूलदेहाशी संबंधित अशा प्रत्येक गोष्टीवर माणूस अभिमान बाळगत असतो.

लिंग म्हणजे सूक्ष्म शरीर. सूक्ष्म शरीरात इंद्रिये, प्राण, अंतःकरण असतात. इंद्रिये म्हणजे मी असा अभिमान माणूस बाळगतो. तसेच अंतःकरण हे कर्तृत्वाचा अभिमान धारण करते (श्लोक १०६) म्हणजे मी भोक्ता असा अभिमान बाळगत असते.

स्थूल आणि सूक्ष्म देहावरील हे अभिमान टाकून द्यावयाचे आहेत. म्हणजे स्थूल व सूक्ष्म देह म्हणजे मी असा अभिमान टाकून द्यावयाचा आहे आणि तसे केल्यावर उरतो तो प्रत्यगात्मा. प्रत्यगात्मा हा अखंड आनंदस्वरूपी आहे. अभिमान टाकून आपण अखंड आनंदस्वरूपी प्रत्यगात्मा व्हावयाचे आहे.

मुमुक्षू माणसाला मोक्षमार्गावर अनेक प्रतिबंधांना/अडचणींना तोंड द्यावे लागते. उदा., काम, क्रोध, इत्यादी विकार. ते सर्व प्रतिबंध संसाराचे म्हणजे जन्ममरणाचे कारण असणे शक्य आहे. पण त्या सर्व विकारांमध्ये/अडचणीत मूळ विकार आहे अहंकार. तो प्रथम म्हणजे प्रमुख प्रतिबंध आहे. म्हणून संत सांगतात - अहंकार असेपर्यंत आत्मसाक्षात्कार होत नाही.

येथे 'प्रथम' म्हणजे 'पहिला' असा अर्थ घेता येणार नाही. कारण केवलाद्वैत मतानुसार, अहंकार हा पहिला विकार नाही. तथापि, एका वेगळ्या दृष्टिकोनाने अहंकार हा पहिला विकार ठरू शकेल - बुद्धीमध्ये प्रत्यगात्म्याचे प्रतिबिंब पडताच अहंकार प्रगट होतो आणि तोच स्थूल देह, सूक्ष्म देह इत्यादींवर अभिमान धारण करून 'मी कर्ता, मी भोक्ता' असे मानू लागतो (श्लोक १०५- १०६) आणि या अहंकारामुळेच कर्मेंही बंधनकारक होऊन, अहंकार हा संसाराचे मुख्य कारण बनतो.

'संत्वन्ये' या ऐवजी 'संत्यन्ये'असा पाठभेद आहे. त्याचा अर्थ इतर प्रतिबंध 'आहेत' असा होतो.