शंकराचार्यकृत् ’विवेकचूडामणि’

व्यवहारात आपण म्हणतो 'तो हा देवदत्त आहे' (सोऽय देवदत्तः) येथे 'स' म्हणजे भूतकाळात पाहिलेला म्हणजे भूतकालविशिष्ट देवदत्त, आणि 'अयं' म्हणजे आत्ता पाहिलेला म्हणजे वर्तमानकाठ्यविशिष्ट देवदत्त असा अर्थ आहे. म्हणून या वाक्यात 'सः 'आणि 'अयं 'या शब्दांच्या वाच्यार्थांत 'भूतकालविशिष्ट 'आणि 'वर्तमानकालविशिष्ट' हे विरुद्ध अर्थ सोडून, नुसता 'देवदत्त' इतकाच अर्थ घेतला जातो, आणि अशाप्रकारे 'देवदत्त एकच आहे' म्हणजे देवदत्ताचे एकत्व आपणास कळून येते, ते भागलक्षणेने. याचप्रमाणे 'तत्त्वमसि' वाक्यात भागलक्षणा घेऊन, तत् आणि त्वं पदाच्या वाच्यार्थांतील 'मायोपाधिक' आणि 'पंचकोश उपाधिक' हे विरुद्ध अंश सोडून देऊन, केवळ 'चैतन्य'(= ब्रह्म) इतकाच अर्थ घ्यावयाचा आहे. अशाप्रकारे भागलक्षणेने 'तत्' आणि 'त्वं' या दोन्ही पदांवरून 'अखंडैकरस ब्रह्म/ चैतन्य' हा अर्थ कळून येतो. म्हणजेच जीव आणि ब्रह्म यांचे एकत्व कळून येते.

वरील श्लोक २५१ मध्ये 'सदात्मनोः' म्हणजे सत् ब्रह्म आणि आत्मा म्हणजे जीवात्मा असा अर्थ आहे. चैतन्यरूपाने ते दोघेही एकच आहेत. म्हणजे ब्रह्म हे अखंडैकरस आहे आणि जीवही अखंडैकरस आहे, म्हणून ते दोघे एकच आहेत. याच श्लोकात 'ब्रह्मात्मनोः' मध्ये ब्रह्म आणि आत्मन् म्हणजे जीवात्मन् असा अर्थ आहे.

'तत्त्वमसि 'हे उपनिषदांतील एक महावाक्य आहे. ते जीव आणि ब्रह्म यांचे ऐक्य दाखविते. याचप्रमाणे शेकडो महावाक्यांत जीव ब्रह्मांचे ऐक्य अभिप्रेत आहे, असे दाखवून देता येते. येथे 'शेकडो' ही अतिशयोक्ती आहे.

'अस्थूलं' इत्यादी श्रुतीचे वचन म्हणजे बृहदारण्यक उपनिषदातील (३. ८. ८) वचन आहे. या वाक्यात याज्ञवल्क्य गार्गीला सांगतो की अक्षर ब्रह्म हे 'अस्थूल, अनणु' इत्यादी आहे; ते विश्वापेक्षा संपूर्णपणे वेगळे आहे. आता, ब्रह्म हे एकमेव सत् आहे, तसे विश्व नाही; म्हणून ते असत्, मिथ्या आहे. म्हणून या श्रुति- वचनांच्या आधाराने, असत् अशा विश्वाचा निषेध/निरास करावयाचा आहे. तसे केल्यावर जे उरते ते स्वतः सिद्ध असणारे ब्रह्म आहे. ते आकाशाप्रमाणे व्यापक, असंग आहे ते तर्काने कळत नसल्याने ते अप्रतर्क्य आहे. ज्या गोष्टी प्रत्यक्ष इत्यादी प्रमाणांनी कळतात त्यांच्याविषयी तर्क करता येतो; ब्रह्म हे प्रत्यक्ष इत्यादी प्रमाणांनी कळणारे नाही; म्हणून ते तर्काचाही विषय होत नाही. गुरू शिष्याला म्हणतो, 'हे शिष्या, या असत् जगात तू देह, इंद्रिये इत्यादींपैकी कशाला तरी 'मी' म्हणजे स्वतःचा आत्मा मानीत आहेस. पण ते खरे नाही.' इदं' शब्दाने बोधित होणारे आणि प्रत्ययाला येणारे हे विश्व ब्रह्मावर अध्यस्त असल्याने ते खरे नाही, ते मिथ्या आहे. खरे फक्त सत् ब्रह्म आहे. आणि हे जे ब्रह्म आहे, तेच, हे शिष्या, तुझा आत्मा आहे. तेव्हा अखंड ज्ञानरूप असणारा तुझा आत्मा हा अखंड ज्ञानस्वरूप ब्रह्मच आहे. म्हणून हे शिष्या, 'मीच ब्रह्म आहे' असे तू जाणून घे.

मातीपासून बनलेले पदार्थ हे मातीपेक्षा भिन्न नसतात. त्याप्रमाणे सत् अशा ब्रह्मापासून निर्माण झालेले विश्व हे ब्रह्मापेक्षा वेगळे नाही. येथे हे लक्षात घ्यावे - ब्रह्मापासून विश्वाची साक्षात् उत्पत्ती केवलाद्वैत वेदांतात मान्य नाही. म्हणून सत् ब्रह्मापासून निर्माण झालेले विश्व याचा अर्थ अविद्येने ब्रह्मावर अध्यस्त असणारे विश्व असा आहे. (श्लोक २३२ - २३३).

सत्य असणारे ब्रह्म हे केवळ एकमेव एक आहे. साहजिकच ब्रह्माप्रमाणे असणारा सच्चिदानंद प्रत्यगात्मा हा ब्रह्मच आहे. म्हणून 'तत्त्वमसि' हे वाक्य त्या दोहोंचे एकत्व सांगणारेच आहे. प्रत्यगात्म्याचे स्वरूप मागे श्लोक २१३, २१९ इत्यादींमध्ये आलेले आहे.

झोपेत अज्ञान असते, त्यातच स्वप्न पडते. स्वप्नात काय वाटेल ते दिसते; पण जागृत झाल्यावर ते मिथ्या आहे हे कळते, त्याप्रमाणे जागृती अवस्थेतसुद्धा भासणारे देश, काल, इत्यादी मिथ्या आहेत, कारण ते स्वतःच्या अज्ञानाचे कार्य आहेत म्हणजे अज्ञानाने ब्रह्मावर आरोपित आहेत. केवळ अधिष्ठानरूप ब्रह्म सत्य आहे, असे असल्याने जगात जे शरीर, इंद्रिय इत्यादी भासते ते ते सर्व असत् , मिथ्या आहे. मग सत्य आहे काय ? सच्चिदानंद प्रत्यगात्मा म्हणजेच ब्रह्म फक्त सत्य आहे. प्रत्यगात्मा म्हणजे ब्रह्म म्हणजेच 'तत्त्वमसि' इतकेच सत्य आहे.

जाति म्हणजे जन्म अगर विशिष्ट, जात, वर्ग. नीति म्हणजे आचार-विषयक नियम, अथवा राजनीती. गोत्र मोठे असते, त्याचा एक भाग कुल असते. जगातील पदार्थांचे रूप, रंग, आकार, त्यांना ठेवलेले नाव, त्यांचे गुण आणि दोष, तसेच मर्यादित व अमर्याद प्रदेश, तीन काळ, ज्ञानाचे सर्व विषय या सर्वांहून ब्रह्म वेगळे आहे. असे हे ब्रह्म म्हणजे जीवात्मा किंवा प्रत्यगात्मा असा विचार शिष्याने करावा.

ब्रह्म हे सर्वांपेक्षा श्रेष्ठ, सर्वांच्या पलीकडचे आहे. ते सर्वांच्या प्रीतीचा विषय आहे, कारण आत्मा = ब्रह्म हा सर्वांना प्रियतम असतो. विषयरहित असे जे शुद्ध ज्ञान तोच कोणी एक डोळा, त्या डोळ्याला दिसणारे असे ज्ञानगम्य ब्रह्म आहे. ते शुद्ध चैतन्याचा गोळा आहे. ते अनादी, आरंभरहित, कारणरहित असून, ते सदोदित असणारी वस्तू आहे. 'सकल-वागगोचरं' असा पाठभेद आहे. त्याचा अर्थ सर्व वाचांच्या टण्यात न येणारे, अनिर्वचनीय, असा अर्थ होईल.

'विमल-बोध-चक्षुषः गोचरम्' म्हणजे विमल ज्ञानरूपी डोळा ज्याला प्राप्त झाला आहे, अशा माणसाला गोचर/दिसणारे, असाही अर्थ होईल.

सहा ऊर्मीः (१) क्षुधा, तृष्णा, दुःख, मोह, जरा आणि मृत्यु. (२) काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद आणि मत्सर हे सहा विकार. (३) जन्म, वृद्धी, अपक्ष इत्यादी यास्काने सांगितलेले सप्त विकार. या सहा ऊर्मींशी ब्रह्माचा संबंध येत नाही. पाच ज्ञानेंद्रिये आणि बुद्धी यांना ब्रह्म कळणारे नाही.

'षड्भि......... भावितम्' असा एकच समास मानला तर 'सहा ऊर्मींशी संबंधित नसणारे असे जे ब्रह्मयोगी लोक आपल्या मनामध्ये चिंतितात' , असा अर्थ होईल. येथे 'योगि' शब्दाने केवलाद्वैत वेदांताला अभिप्रेत असणारा 'योगी' घ्यावयाचा आहे.

जगाचे अधिष्ठान ब्रह्म आहे तसेच जगातील देह इत्यादी जे भाग आहेत, त्यांचेही अधिष्ठान ब्रह्मच आहे. किंवा - जगरूपी कलेचे (art) अधिष्ठान (म्हणजे पट (Canvass) ब्रह्म आहे. ब्रह्माला कशाचाही आधार नाही; ते स्वतःच स्वतःचा आश्रय आहे; ते निराश्रय आहे. केवलाद्वैत वेदांतातील अज्ञान ज्या अर्थी सदसद् - विलक्षण आहे, त्या अर्थाने ब्रह्म तसे नाही. तर जगातील बरे- वाईट, स्थूल-सूक्ष्म, व्यक्त अव्यक्त, खरे-खोटे, इत्यादी सापेक्ष कल्पनांपेक्षा ते भिन्न आहे. ब्रह्म हे एकमेव एक असल्याने त्याला उपमा देण्यास दुसरा पदार्थच नाही.

विश्वातील पदार्थांना उत्पत्ती, वृद्धी, अपक्षय इत्यादी विकार असतात. ते ब्रह्माला नाहीत. यास्काने दिलेल्या सप्त विकारातील 'अस्ति' हा विकार न सांगता येथे 'व्याधि' सांगितलेली आहे.

सजातीय, विजातीय आणि स्वगत यातील कोणताही भेद ब्रह्माला नाही. सतत असणे/सत् हे त्याचे स्वरूप आहे. जलाशय म्हणजे सरोवर, समुद्र. तरंगरहित जलाशयाप्रमाणे ब्रह्म निश्चल आहे. अविभक्त-मूर्ती म्हणजे सर्व मर्यादांनी-परिच्छेदांनी रहित - असाही अर्थ होईल. स्थळ, काळ आणि वस्तू असे तीन परिच्छेद असतात.

अनेक पदार्थांनी युक्त असे विश्व आहे. अशा त्या अनेकात्मक विश्वाचे विवर्त- कारण ब्रह्म आहे. विश्वाच्या स्वतःखेरीज अन्य कारणांचा ब्रह्म हे निरास करते. विश्वाची काल, नियती, स्वभाव इत्यादी अनेक कारणे मानली जात; त्यांचा निरास ब्रह्म करते. अज्ञान हे कारण आणि त्याचे कार्य या दोहोपेक्षा वेगळे असे ब्रह्म आहे.

मानवी मनात नाना विकल्प येतात. ब्रह्मात कोणतेही विकल्प नाहीत. ते लहान नसणारे म्हणजे सर्वव्यापक आहे. त्याचा नाश होत नाही. क्षर-रूप जीव आणि अक्षररूप ईश्वर यांच्यापेक्षा ते वेगळे आहे. म्हणजे असे - नाशवंत देहाच्या उपाधीत असणारा जीव हा क्षर आहे; त्याच्या अपेक्षेने बराच काळ असणारा ईश्वर हा अक्षर आहे. अविनाशी सुख/आनंद हे ब्रह्माचे नित्य स्वरूप आहे. ते कशालाही चिकटत नाही आणि त्यालाही काही चिकटत नाही म्हणून ते असंग आहे. 'पर' हा शब्द स्वतंत्र घेतल्यास, परमोच्च/श्रेष्ठ असा अर्थ होईल.

जरी सोने हे एकच असते तरी ते कुंडल, अंगठी, बांगडी इत्यादी भूषणांच्या अनेक नावांनी, रूपांनी, गुणांनी, विकारांनी, भ्रमामुळे नाना प्रकारचे भासते. त्याप्रमाणे सत् असणारे एकच ब्रह्म हे देव, मनुष्य, पशु, पक्षी, दगड इत्यादी भिन्न नावांनी, रूपांनी, गुणांनी श्रमामुळे विकार पावल्यासारखे वाटते आणि अनेक झाले असे वाटते. परंतु ते सदा सर्वकाळ निर्विकार, नामरूप-गुण-रहित असते.

विश्वात अनेक श्रेष्ठ वस्तू आहेत; त्या सर्वांपेक्षा ब्रह्म श्रेष्ठ आहे. साहजिकच त्याच्यासारखे, त्याला समान असे अन्य काही नाही; ते एकमेव एक आहे. (मानवी देहात) एकरूपात असणारा प्रत्यगात्मा हे त्याचेच स्वरूप आहे. ते सच्चिदानंद अनंत, नाशरहित आहे. चैतन्य हे स्वरूप असणारे ब्रह्म सतत ज्ञान या स्वरूपात चमकत असते.

येथे 'प्रथित' म्हणजे योग्य, माझ्या वचनाला अनुसरून असणाऱ्या, विचार करताना बुद्धीचाही सहभाग हवा, तळहातावरचे पाणी चट्‌दिशी जाणवते त्याप्रमाणे तुला चट्दिशी ब्रह्माचे ज्ञान होईल.

या श्लोकात 'मननाचे' महत्त्व सांगितले आहे. योग्य तर्क आणि बुद्धी यांचा वापर करून, गुरूच्या म्हणण्याचे मनन केल्यास शिष्याला सुलभपणे 'ब्रह्म' या सत्य तत्त्वाचे ज्ञान होईल.

सैन्यामध्ये राजा हा मुख्य व प्रेरणा देणारा असतो. त्याप्रमाणे स्थूल सूक्ष्म भूते, शरीरे, इंद्रिये इत्यादींच्या समूहात ज्ञानरूप आत्मा हा मुख्य आणि प्रेरणा देणारा आहे. तो आत्मा म्हणजे अत्यंत शुद्ध असे ब्रह्मतत्त्व आहे. हे कळल्यावर साधक- शिष्याने त्या सर्वांचा आधाराअधिष्ठान असणाऱ्या आत्मरूपाने नेहमी असावे. तसे झाल्यावर विश्व हे स्वतंत्र म्हणून राहत नाही. विश्व हे ब्रह्मच आहे ही खात्री पटते.

ब्रह्मामध्ये विश्वाचा लय करणे या गोष्टीत अपवादाची प्रक्रिया अभिप्रेत आहे (अपवादासाठी प्रस्तावना पहा).

'सदसद्-विलक्षण 'या शब्दाचे स्पष्टीकरण श्लोक २५९ खाली आलेले आहे. ब्रह्म हे अंतरात्मा/प्रत्यगात्मा या स्वरूपात बुद्धिरूपी गुहेत असते. ते ब्रह्म/आत्मा होऊन जो कोणी बुद्धिरूपी गुहेत राहतो, त्याला पुनः गुहेत प्रवेश नाही म्हणजे त्याला पुनर्जन्म घेऊन पुनः बुद्धिरूपी गुहेत आत्म्याचा शोध घेण्याचे कारण नाही. कारण आत्मरूप/ब्रह्मरूप झालेला तो जन्ममरणातून सुटून जातो.

गुहा म्हणजे पर्वतातील गूढ ठिकाण; त्यात असणारी वस्तू सहजपणे न कळणारी. तसा आत्मा सहजपणे न कळणारा आहे. आत्मा/ब्रह्म हे शरीरात 'गुहा- हित' आहे असे उपनिषदे सांगतात. येथे बुद्धी शब्दाने 'पंचकोश' अभिप्रेत आहेत; पाच कोशांखाली आत्मा दडलेला असतो.

या श्लोकात 'अंग-गुहा-प्रवेशः' असे 'अंग' शब्द 'गुहा' शब्दाला जोडूनही घेता येतो. तसे केल्यास 'शरीरातील (अंग) गुहेत प्रवेश' असा अर्थ होईल.

'जन्म घ्यावा लागे वासनेच्या संगे' असे एका महाराष्ट्रीय साधूने म्हटले आहे. वासना म्हणजे दृढ इच्छा. या दृढ इच्छेमुळे 'मी कर्ता आहे, मी भोक्ता आहे,' अशी माणसाची भूमिका होते आणि मग वासनेच्या संगानेआणि अहंकाराने केली जाणारी कर्मे ही माणसाच्या जन्ममरणाला कारण ठरतात. ही वासना मनात असते. ती मनात संकल्प-विकल्प रूपाने प्रगट होते. मनाचे संकल्प-विकल्प जर संपले तर वासना संपली असा अर्थ होतो. म्हणजे संकल्प-विकल्प-नाश=मनोनाश = वासनाक्षय. वासनेचा हा क्षय विद्यमान जीवनात होणे हीच जीवन्मुक्ती आहे, असे व्यास इत्यादी मुनी आणि संत-सज्जन सांगतात.

ही वासना आत्म्याच्या शाब्दिक ज्ञानाने नष्ट होत नाही. तिचा नाश करण्यास खूप प्रयत्‍न आवश्यक आहेत. हा प्रयत्‍न म्हणजे मनाने वारंवार आत्मस्वरूपात लीन होणे होय. म्हणजे 'मी प्रत्यगात्मा आहे' , असा सततचा ठोका मनावर बसणे होय. देह, इंद्रिये इत्यादी मी नसून 'मी अंतरात्मा आहे', ही जाणीव सतत व्हावयास हवी. अशाप्रकारे मनोनाशाचा अभ्यास झाला की विद्यमान जीवनातच वासना-क्षय होतो आणि वासनेअंती येणारे जन्ममरण थांबते. वासनाक्षयाने जन्म-मरण-रूप संसार संपून जातो. जन्ममरणातून सुटका हाच मोक्ष असल्याने, वासनाक्षय म्हणजे मोक्ष असे साक्षात्कारी संत सांगतात.

देह इत्यादी अनात्म वस्तूंना आत्मा मानून, त्यांना 'मी-माझे' म्हणणे हा अध्यास आहे. यामुळेच माणसाला बंध येतो (श्लोक १३९ ). या बंधनातून सुटण्यास आत्मानात्मविवेक उपयोगी आहे (श्लोक १५४ ). मी अनात्मा नसून मी म्हणजे प्रत्यगात्मा आहे, ही भूमिका दृढ करून हा अध्यास दूर करता येतो.

सध्या आपण देह इत्यादी अनात्म वस्तूंना 'मी-माझे' असे म्हणून त्यांना आपला आत्मा मानीत आहोत. पण हे योग्य नाही. ज्या प्रत्यगात्म्याचे संदर्भात आपण 'मी- माझे' म्हणतो, तो प्रत्यगात्मा बुद्धी व तिच्या वृत्ती यांच्यापेक्षा भिन्न आहे, तो त्यांचा साक्षी आहे आणि हा प्रत्यगात्मा म्हणजेच 'मी' अशी योग्य वृत्ती व्हावयास हवी. अशी वृत्ती झाल्यावर देह इत्यादी अनात्म पदार्थांना आत्मा मानणे हे सोडून द्यावयास हवे.

देहाला आत्मा मानून, धर्मशास्त्रांना अनुसरून लोक देहाला आत्मा मानून व्यवहार करतात. तसेच अज्ञानी लोकही देह म्हणजे आत्मा असे समजून वागत असतात. आपण स्वतःही देहाला आत्मा मानून व्यवहार करीत असतो. हा सर्वच व्यवहार अध्यासावर आधारलेला आहे (तपशीलासाठी ब्रह्मसूत्रावरील शंकराचार्यांचे अध्यासभाष्य पहा.) हे लोकांचे इत्यादी अनुकरण सोडून 'प्रत्यगात्मा म्हणजे मी', अशी वृत्ती धारण करणे म्हणजे स्वतःचा अध्यास दूर करणे होय अध्यास म्हणजे अनात्म्याला आत्मा मानणे. श्लोक २७० पहा.) 'मी प्रत्यगात्मा आहे', ही जाणीव ठेवणे म्हणजेच अध्यास दूर करणे होय.

'लोकानुवर्तन' याचा वेगळा अर्थ शंकराचार्यांना अभिप्रेत असावा असे पुढील श्लोक २७३ वरून वाटते. तेथे त्यांनी 'लोक-वासना' असा शब्द वापरला आहे. लोकवासना म्हणजे 'लोकेषणा' आणि ही लोकेषणा देहाला आत्मा मानण्यावरच अवलंबून आहे. तेव्हा लोकेषणेसाठी आचार करू नये, असा अर्थ होईल. येथे 'शास्त्र' शब्दाने वेदांतशास्त्राखेरीजची धर्म-शास्त्रे इत्यादी अभिप्रेत आहेत.

अनात्म्यावरील आत्म्याच्या अध्यासाने तसे अनुकरण करण्याची वासना होते. या वासना आहेत तोपर्यंत आत्म्याचे योग्य ज्ञान होत नाही.

सध्या मनुष्यप्राणी संसारात आहे. हा संसार हा एक तुरुंग आहे आणि या तुरुंगात प्राण्यांच्या पायाला शृंखला आहेत. या शृंखला म्हणजे लोकवासना, शास्त्रवासना आणि देहवासना. तुरुंग आणि तीन शृंखला यांतून जो सुटतो तो सरळ मोक्षाप्रत जातो.