सत्संगधारा - सनत्सुजातीय

भगवान व्यासकृत् 'महाभारत' या ग्रंथामध्ये अनेक ठिकाणी ब्रह्मतत्त्वासंबंधी विवेचन आढळते. महाभारताच्या उद्योगपर्वांतील अध्याय ४१ ते ४६ इथेही ब्रह्मतत्त्वाविषयी चर्चा आढळते. या भागाला 'सनत्सुजातीय' पर्व असे नांव दिले आहे. या सहा अध्यायांत विदुराच्या विनंतीवरून सनत्कुमारांनी राजा धृतराष्ट्राला ब्रह्मविद्येचे गुह्यज्ञान सांगितले आहे -

सनत्सुजातीय

अध्याय ३ रा

धृतराष्ट्र उवाच
कस्यैष मौनं कतरन्नु मौनं
     प्रब्रूहि विद्वन्निह मौनभावम् ।
मौनेन विद्वानुत याति मौनं
     कथं मुने मौनमिहाचरन्ति ॥ १ ॥
सनत्सुजात उवाच
यतो न वेदा मनसा सहैन-
     मनुप्रविशन्ति ततोऽथ मौनम् ।
यत्रोत्थितो वेदशब्दस्तथायं
     स तन्मयत्वेन विभाति राजन् ॥ २ ॥
धृतराष्ट्र उवाच
ऋचो यजूंषि यो वेद सामवेदं च वेद यः ।
पापानि कुर्वन् पापेन लिप्यते किं न लिप्यते ॥ ३ ॥
सनत्सुजात उवाच
नैनं सामान्यृचो वापि न यजूंष्यविचक्षणम् ।
त्रायन्ते कर्मणः पापान्न ते मिथ्या ब्रवीम्यहम् ॥ ४ ॥
न छन्दांसि वृजिनात् तारयन्ति
     मायाविनं मायया वर्तमानम् ।
नीडं शकुन्ता इव जातपक्षा-
     श्छन्दास्येनं प्रजहत्यन्तकाले ॥ ५ ॥
धृतराष्ट्र उवाच
न चेद् वेदा विना धर्मं त्रातुं शक्ता विचक्षण ।
अथ कस्मात् प्रलापोऽयं ब्राह्मणानां सनातनः ॥ ६ ॥
सनत्सुजात उवाच
तस्यैव नामादिविशेषरूपै-
     रिदं जगद्‌ भाति महानुभाव ।
निर्दिश्य सम्यक् प्रवदन्ति वेदा-
     स्तद्विश्ववैरूप्यमुदाहरन्ति ॥ ७ ॥
तदर्थमुक्तं तप एतदिज्या
     ताभ्यामसौ पुण्यमुपैति विद्वान् ।
पुण्येन पापं विनिहत्य पश्चात्
     संजायते ज्ञानविदीपितात्मा ॥ ८ ॥
ज्ञानेन चात्मानमुपैति विद्वा-
     नथान्यथा वर्गफलानुकाङ्‌क्षी ।
अस्मिन् कृतं तत् परिगृह्य सर्व-
     ममुत्र भुङ्क्ते पुनरेति मार्गम् ॥ ९ ॥
अस्मिँल्लोके तपस्तप्तं फलमन्यत्र भुज्यते ।
ब्राह्मणानामिमे लोका ऋद्धे तपसि तिष्ठताम् ॥ १० ॥
धृतराष्ट्र उवाच
कथं समृद्धममृद्धं तपो भवति केवलम् ।
सनत्सुजात तद्‍ ब्रूहि यथा विद्याम तद् वयम् ॥ ११ ॥
सनत्सुजात उवाच
निष्कल्मषं तपस्त्वेतत् केवलं परिचक्षते ।
एतत् समृद्धमप्यृद्धं तपो भवति केवलम् ॥ १२ ॥
तपोमूलमिदं सर्वं यन्मां पृच्छसि क्षत्रिय ।
तपसा वेदविद्वांसः परं त्वमृतमाप्नुयुः ॥ १३ ॥
धृतराष्ट्र उवाच
कल्मषं तपसो ब्रूहि श्रुतं निष्कल्मषं तपः ।
सनत्सुजात येनेदं विद्यां गुह्यं सनातनम् ॥ १४ ॥
सनत्सुजात उवाच
क्रोधादयो द्वादश यस्य दोषा-
     स्तथा नृशंसानि दशत्रि राजन् ।
धर्मादयो द्वादशैते पितॄणां
     शास्त्रे गुणा ये विदिता द्विजानाम् ॥ १५ ॥
क्रोधः कामो लोभमोहौ विधित्सा
     कृपासूये मानशोकौ स्पृहा च ।
ईर्ष्या जुगुप्सा च मनुष्यदोषा
     वर्ज्याः सदा द्वादशैते नराणाम् ॥ १६ ॥
एकैकः पर्युपास्ते ह मनुष्यान् मनुजर्षभ ।
लिप्समानोऽन्तरं तेषां मृगाणामिव लुब्धकः ॥ १७ ॥
विकत्थनः स्पृहयालुर्मनस्वी
     बिभ्रत् कोपं चपलोऽरक्षणश्च ।
एतान् पापाः षण्नराः पापधर्मान्
     प्रकुर्वते नो त्रसन्तः सुदुर्गे ॥ १८ ॥
सम्भोगसंविद् विषमोऽतिमानी
     दत्तानुतापी कृपणो बलीयान् ।
वर्गप्रशंसी वनितासु द्वेष्टा
     एते परे सप्त नृशंसवर्गाः ॥ १९ ॥
धर्मश्च सत्यं च दमस्तपश्च
     अमात्सर्यं ह्रीस्तितिक्षानसूया ।
यज्ञश्च दानं च धृतिः श्रुतं च
     व्रतानि वै द्वादश ब्राह्मणस्य ॥ २० ॥
यस्त्वेतभ्यः प्रववेद् द्वादशभ्यः
     सर्वामपीमां पृथिवीं स शिष्यात् ।
त्रिभिर्द्वाभ्यामेकतो वार्थितो य-
     स्तस्य स्वमस्तीति स वेदितव्यः ॥ २१ ॥
दमस्त्यागोऽप्रमादश्च एतेष्वमृतमाहितम् ।
तानि सत्यमुखान्याहुर्ब्राह्मणा ये मनीषिणः ॥ २२ ॥
दमोऽष्टादशगुणः प्रतिकूलं कृताकृते ।
अनृतं चाभ्यसूया च कामार्थौ च तथा स्पृहा ॥ २३ ॥
क्रोधः शोकस्तथा तृष्णा लोभः पैशुन्यमेव च ।
मत्सरश्च विहिंसा च परितापस्तथारतिः ॥ २४ ॥
अपस्मारश्चातिवादस्तथा सम्भावनाऽऽत्मनि ।
एतैर्विमुक्तो दोषैर्यः स दान्तः सद्‌‍भिरुच्यते ॥ २५ ॥
मदोऽष्टादशदोषः स्यात्त्यागो भवति षड्‌विधः ।
विपर्ययाः स्मृता एते मददोषा उदाहृताः ॥ २६ ॥
श्रेयांस्तु षड्विधस्त्यागस्तृतीयो दुष्करो भवेत् ।
तेन दुःखं तरत्येव भिन्नं तस्मिन् जितं कृते ॥ २७ ॥

श्रेयांस्तु षड्‌विधस्त्यागः श्रियं प्राप्य न हृष्यति ।
इष्टापूर्ते द्वितीयं स्यान्नित्यवैराग्ययोगतः ॥ २८ ॥
कामत्यागश्च राजेन्द्र स तृतीय इति स्मृतः ।
अप्यवाच्यं वदन्त्येतं स तृतीयो गुणः स्मृतः ॥ २९ ॥
त्यक्तैर्द्रव्यैर्यद् भवति नोपयुक्तैश्चः कामतः ।
न च द्रव्यैस्तद् भवति नोपयुक्तैश्च कामतः ॥ ३० ॥
न च मर्मस्वसिद्धेषु दुःखं ते न च न ग्लपेत् ।
सर्वैरेव गुणैर्युक्तो द्रव्यवानपि यो भवेत् ॥ ३१ ॥
अप्रिये च समुत्पन्ने व्यथां जातु न गच्छति ।
इष्टान् पुत्रांश्च दारांश्च न याचेत कदाचन ॥ ३२ ॥
अर्हते याचमानाय प्रदेयं तच्छुभं भवेत् ।
अप्रमादी भवेदेतैः स चाप्यष्टगुणो भवेत् ॥ ३३ ॥
सत्यं ध्यानं समाधानं चोद्यं वैराग्यमेव च ।
अस्तेयं ब्रह्मचर्यं च तथा संग्रहमेव च ॥ ३४ ॥
एवं दोषा मदस्योक्तास्तान् दोषान् परिवर्जयेत् ।
तथा त्यागोऽप्रमादश्च स चाप्यष्टगुणो मतः ॥ ३५ ॥
अष्टौ दोषाः प्रमादस्य तान्दोषान् परिवर्जयेत् ।
इंद्रियेभ्यश्च पञ्चभ्यो मनसश्चैव भारत ।
अतीतानागतेभ्यश्च मुक्त्युपेतः सुखी भवेत् ॥ ३६ ॥
सत्यात्मा भव राजेन्द्र सत्ये लोकाः प्रतिष्ठिताः ।
तांस्तु सत्यमुखानाहुः सत्ये ह्यमृतमाहितम् ॥ ३७ ॥
निवृत्तेनैव दोषेण तपो व्रतमिहाचरेत् ।
एतद् धातृकृतं वृत्तं सत्यमेव सतां व्रतम् ॥ ३८ ॥
दोषैरेतौर्वियुक्तस्तु गुणैरेतैः समन्वितः ।
एतत् समृद्धमत्यर्थं तपो भवति केवलम् ॥ ३९ ॥
यन्मां पृच्छसि राजेंद्र संक्षेपात् प्रब्रवीमि ते ।
एतत् पापहरं पुण्यं जन्ममृत्युजरापहम् ॥ ४० ॥
धृतराष्ट्र उवाच
आख्यानपञ्चमैर्वेदैर्भूयिष्ठं कथ्यते जनः ।
तथा चान्ये चतुर्वेदाः त्रिवेदाश्च तथापरे ॥ ४१ ॥
द्विवेदाश्चैकवेदाश्चाप्यनृचश्च तथा परे ।
तेषां तु कतरः स स्याद् यमहं वेद वै द्विजम् ॥ ४२ ॥
सनत्सुजात उवाच
एकस्य वेदस्याज्ञानाद् वेदास्ते बहवः कृताः ।
सत्यस्यैकस्य राजेन्द्र सत्ये कश्चिदवस्थितः ॥ ४३ ॥
एवं वेदमविज्ञाय प्राज्ञोऽहमिति मन्यते ।
दानमध्ययनं यज्ञो लोभादेतत् प्रवर्तते ॥ ४४ ॥
सत्यात् प्रच्यवमानानां सङ्‌कल्पश्च तथा भवेत् ।
ततो यज्ञः प्रतायेत सत्यस्यैवावधारणात् ॥ ४५ ॥
मनसान्यस्य भवति वाचान्यस्याथ कर्मणा ।
सङ्‌कल्पसिद्धः पुरुषः सङ्‌कल्पानधितिष्ठति ॥ ४६ ॥
अनैभृत्येन चैतस्य दीक्षितव्रतमाचरेत् ।
नामैतद्धातुनिर्वृत्तं सत्यमेव सतां परम् ॥ ४७ ॥
ज्ञानं वै नाम प्रत्यक्षं परोक्षं जायते तपः ।
विद्याद् बहु पठन्तं तु द्विज वै बहुपाठिनम् ॥ ४८ ॥
तस्मात् क्षत्रिय मा मंस्था जल्पितेनैव वै द्विजम् ।
य एव सत्यान्नापैति स ज्ञेयो ब्राह्मणस्त्वया ॥ ४९ ॥
छन्दांसि नाम क्षत्रिय तान्यथर्वा
     पुरा जगौ महर्षिसङ्‍घ एषः ।
छंदोविदस्ते य उत नाधीतवेदा
     न वेदवेद्यस्य विदुर्हि तत्त्वम् ॥ ५० ॥
छंदांसि नाम द्विपदां वरिष्ठ
     स्वच्छंदयोगेन भवन्ति तत्र ।
छंदोविदस्तेन च तानधीत्य
     गता न वेदस्य न वेद्यमार्याः ॥ ५१ ॥
न वेदानां वेदिता कश्चिदस्ति
     कश्चित् त्वेतान् बुद्ध्यते वापि राजन्
यो वेद वेदान् न स वेद वेद्यं
     सत्ये स्थितो यस्तु स वेद वेद्यम् ॥ ५२ ॥
न वेदानां वेदिता कश्चिदस्ति
     वेद्येन वेदं न विदुर्न वेद्यम् ।
यो वेद वेदं स च वेद वेद्यं
     यो वेद वेद्यं न स वेद सत्यम् ॥ ५३ ॥
यो वेद वेदान् स च वेद वेद्यं
     न तं विदुर्वेदविदो न वेदाः ।
तथापि वेदेन विदन्ति वेदं
     ये ब्राह्मणा वेदविदो भवन्ति ॥ ५४ ॥
धामांशभागस्य तथा हि वेदा
     यथा च शाखा हि महीरुहस्य ।
संवेदने चैव यथाऽऽमनन्ति
     तस्मिन् हि सत्ये परमात्मनोऽर्थे ॥ ५५ ॥
अभिजानामि ब्राह्मणं व्याख्यातारं विचक्षणम् ।
यश्छिन्नविचिकित्सः स व्याचष्टे सर्वसंशयान् ॥ ५६ ॥
नास्य पर्येषणं गच्छेत् प्राचिनं नोत दक्षिणम् ।
नार्वाचिनं कुतस्तिर्यङ् नादिशं तु कथञ्चन ॥ ५७ ॥
तस्य पर्येषणं गच्छेत् प्रत्यर्थिषु कथञ्चन ।
अविचिन्वन्निमं वेदे तपः पश्यति तं प्रभुम् ॥ ५८ ॥
तूष्णीम्भूत उपासीत न चेष्टेन्मनसापि च ।
उपावर्तस्व तद्‍ ब्रह्म अन्तरात्मनि विश्रुतम् ॥ ५९ ॥
मौनान्न स मुनिर्भवति नारण्यवसनान्मुनिः ।
स्वलक्षणं तु यो वेद स मुनिः श्रेष्ठ उच्यते ॥ ६० ॥
सर्वार्थानां व्याकरणाद्‍ वैयाकरण उच्यते ।
तन्मूलो व्याकरणां व्याकरोतीति तत् तथा ॥ ६१ ॥
प्रत्यक्षदर्शी लोकानां सर्वदर्शी भवेन्नरः ।
सत्ये वै ब्राह्मणस्तिष्ठंस्तद् विद्वान् सर्वविद् भवेत् ॥ ६२ ॥
धर्मादिषु स्थितोऽप्येवं क्षत्रिय ब्रह्म पश्यति ।
वेदानां चानुपूर्व्येण एतद्‍बुद्ध्या ब्रवीमि ते ॥ ६३ ॥
॥ इति श्रीमहाभारते उद्योगपर्वणि सनत्सुजातपर्वणि
सनत्सुजातवाक्ये त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४३ ॥