सत्संगधारा - सनत्सुजातीय - चतुर्थोऽध्यायः

भगवान व्यासकृत् 'महाभारत' या ग्रंथामध्ये अनेक ठिकाणी ब्रह्मतत्त्वासंबंधी विवेचन आढळते. महाभारताच्या उद्योगपर्वांतील अध्याय ४१ ते ४६ इथेही ब्रह्मतत्त्वाविषयी चर्चा आढळते. या भागाला 'सनत्सुजातीय' पर्व असे नांव दिले आहे. या सहा अध्यायांत विदुराच्या विनंतीवरून सनत्कुमारांनी राजा धृतराष्ट्राला ब्रह्मविद्येचे गुह्यज्ञान सांगितले आहे -

सनत्सुजातीय

अध्याय ४ रा

धृतराष्ट्र उवाच
सनत्सुजात यामिमां परां त्वं
     ब्राह्मीं वाचं वदसे विश्वरूपाम् ।
परां हि कामेन सुदुर्लभां कथां
     प्रब्रूहि मे वाक्यमिदं कुमार ॥ १ ॥
सनत्सुजात उवाच
नैतद्‍ब्रह्म त्वरमाणेन लभ्यं
     यन्मां पृच्छन्नतिहृष्यस्यतीव ।
बुद्धौ विलीने मनसि प्रचिन्त्या
     विद्या हि सा ब्रह्मचर्येण लभ्या ॥ २ ॥
धृतराष्ट्र उवाच
अत्यन्तविद्यामिति यत् सनातनीं
     ब्रवीषि त्वं ब्रह्मचर्येण सिद्धाम् ।
अनारभ्यां वसतीह कार्यकाले
     कथं ब्राह्मण्यममृतत्वं लभेत ॥ ३ ॥
सनत्सुजात उवाच
अव्यक्तविद्यामभिधास्ते पुराणीं
     बुद्ध्या च तेषां ब्रह्मचर्येण सिद्धाम् ।
यं प्राप्यैनं मर्त्यलोकं त्यजन्ति
     या वै विद्या गुरुवृद्धेषु नित्या ॥ ४ ॥
धृतराष्ट्र उवाच
ब्रह्मचर्येण या विद्या शक्या वेदितुमञ्जसा ।
तत्कथं ब्रह्मचर्यं स्यादेतद्‍ ब्रह्मन् ब्रवीहि मे ॥ ५ ॥
सनत्सुजात उवाच
आचार्ययोनिमिह ये प्रविश्य
     भूत्वा गर्भे ब्रह्मचर्यं चरन्ति ।
इहैव ते शास्त्रकारा भवन्ति
     प्रहाय देहं परमं यान्ति योगम् ॥ ६ ॥
अस्मिँल्लोके वै जयन्तीह कामान्
     ब्राह्मीं स्थितिं ह्यनुतितिक्षमाणाः ।
त आत्मानं निर्हरन्तीह देहा-
     न्मुञ्जादिषीकामिव सत्त्वसंस्थाः ॥ ७ ॥
शरीरमेतौ कुरुतः पिता माता च भारत ।
आचार्य शास्ता या जातिः सा पुण्या साजरामरा ॥ ८ ॥
यः प्रावृणोत्यवितथेन वर्णा-
     नृतं कुर्वन्नमृतं सम्प्रयच्छन् ।
तं मन्येत पितरं मातरं च
     तस्मै न द्रुह्येत् कतमस्य जानन् ॥ ९ ॥
गुरुं शिष्यो नित्यमभिवादयीत
     स्वाध्यायमिच्छेच्छुचिरप्रमत्तः ।
मानं न कुर्यान्नादधीत रोष-
     मेष प्रथमो ब्रह्मचर्यस्य पादः ॥ १० ॥
शिष्यप्रवृत्तिक्रमेणैव विद्यामाप्नोति यः शुचिः ।
ब्रह्मचर्यव्रतस्यास्य प्रथमः पाद उच्यते ॥ ११ ॥
आचार्यस्य प्रियं कुर्यात्प्राणैरपि धनैरपि ।
कर्मणा मनसा वाचा द्वितीयः पाद उच्यते ॥ १२ ॥
समा गुरौ यथा वृत्तिर्गुरुपत्‍न्यां तथाऽऽचरेत् ।
तत्पुत्रे च तथा कुर्वन् द्वितीयः पाद उच्यते ॥ १३ ॥
आचार्येणात्मकृतं विजानन्
     ज्ञात्वा चार्थं भावितोऽस्मीत्यनेन ।
यन्मन्यते तं प्रति हृष्टबुद्धीः
     स वै तृतीयो ब्रह्मचर्यस्य पादः ॥ १४ ॥
नाचार्यस्यानपाकृत्य प्रवासं
     प्राज्ञः कुर्वीत नैतदहं करोमि ।
इतीव मन्येत न भाषयेत
     स वै चतुर्थो ब्रह्मचर्यस्य पादः ॥ १५ ॥
कालेन पादं लभते तथार्थं
     ततश्च पादं गुरुयोगतश्च ।

उत्साहयोगेन च पादमृच्छे-
     च्छास्त्रेण पादं च ततोऽभियाति ॥ १६ ॥
धर्मादयो द्वादश यस्य रूपं
     अन्यानि चाङ्‌गानि तथा बलं च ।
आचार्ययोगे फलतीति चाहु-
     र्ब्रह्मार्थयोगेन च ब्रह्मचर्यम् ॥ १७ ॥
एवं प्रवृत्तो यदुपालभेत वै
     धनआचार्याय तदनुप्रयच्छेत् ।
स तां वृत्तिं बहुगुणामेवमेति
     गुरोः पुत्रे भवति च वृत्तिरेषा ॥ १८ ॥
एवं वसन् सर्वतो वर्धतीह
     बहून् पुत्राँल्लभते च प्रतिष्ठाम् ।
वर्षन्ति चास्मै प्रदिशो दिशश्च
     वसत्यस्मिन् ब्रह्मचर्ये जनाश्च ॥ १९ ॥
एतेन ब्रह्मचर्येण देवा देवत्वमाप्नुवन् ।
ऋषयश्च महाभागा ब्रह्मलोकं मनीषिणः ॥ २० ॥
गंधर्वाणामनेनैव रूपमप्सरसामभूत् ।
एतेन ब्रह्मचर्येण सूर्योऽप्यह्नाय जायते ॥ २१ ॥
आकाङ्क्ष्यार्थस्य संयोगाद् रसभेदार्थिनामिव ।
एवं ह्येते समाज्ञाय तादृग्भावं गता इमे ॥ २२ ॥
य आश्रयेत् पावयेच्चापि राजन्
     सर्वं शरीरं तपसा तप्यमानः ।
एतेन वै बाल्यमभ्येति विद्वान्
     मृत्युं तथा स जयत्यन्तकाले ॥ २३ ॥
अन्तवन्तः क्षत्रिय ते जयन्ति
     लोकान् जनाः कर्मणा निर्मितेन ।
ब्रह्मैव विद्वांस्तेन चाभ्येति सर्वं
     नान्यः पंथा अयनाय विद्यते ॥ २४ ॥
धृतराष्ट्र उवाच
आभाति शुक्लमिवलोहितमिवाथो
     कृष्णमथाञ्जनं काद्रवं वा ।
सद्‍ब्राह्मणः पश्यति योऽत्र विद्वान्
     कथंरूपं तदमृतमक्षरं पदम् ॥ २५ ॥
सनत्सुजात उवाच
नाभाति शुक्लमिव लोहितमिवाथो
     कृष्णमायसमर्कवर्णम् ।
न पृथिव्यां तिष्ठति नान्तरिक्षे
     नैतत् समुद्रे सलिलं बिभर्ति ॥ २६ ॥
न तारकासु न च विद्युदाश्रितं
     न चाभ्रेषु दृश्यते रूपमस्य ।
न चापि वायौ न च देवतासु
     नैतच्चन्द्रे दृश्यते नोत सूर्ये ॥ २७ ॥
नैवर्क्षु तन्न यजुःषु नाप्यथर्वसु
     न दृश्यते वै विमलेषु सामसु ।
रथन्तरे बार्हद्रथे वापि राजन्
     महाव्रते नैव दृश्येद् ध्रुवं तत् ॥ २८ ॥
अपारणीयं तमसः परस्तात्
     तदन्तकोऽप्येति विनाशकाले ।
अणीयो रूपं क्षुरधारया समं
     महच्च रूपं तद् वै पर्वतेभ्यः ॥ २९ ॥
सा प्रतिष्ठा तदमृतं लोकास्तद्‍ ब्रह्म तद् यशः ।
भूतानि जज्ञिरे तस्मात् प्रलयं यान्ति तत्र हि ॥ ३० ॥
अनामयं तन्महदुद्यतं यशो
     वाचो विकारं कवयो वदन्ति ।
यस्मिन् जगत् सर्वमिदं प्रतिष्ठितं
     ये तद् विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥ ३१ ॥
॥ इति श्रीमहाभारते उद्योगपर्वणि सनत्सुजातपर्वणि
सनत्सुजातवाक्ये चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥ ४४ ॥