॥ श्रीसद्‍गुरुलीलामृत ॥

जयजय श्रीआत्मारामा । भूतां व्यापूनि रिकामा ।
अखंड आनंदसुखधामा । हृदयनिवासी ॥ १ ॥
जवळीं असोनि उमजेना । विषयीं धांवे वासना ।
विभक्तपणे नमितो चरणा । ध्यान राहो अखंड ॥ २ ॥
व्रतबंधनाउपरी । गणपती नाना क्रीडा करी ।
बटुवेष कौपीनधारी । चित्त वेधी पाहतां ॥ ३ ॥
गृहीं वृद्ध लिंगोपंत । बाललीलें होती मुदित ।
पुनरपि गीताई प्रसूत । पुत्र कन्या लाधली ॥ ४ ॥
अण्णा असे पुत्र नाम । मुक्ताई कन्या सुरूप परम ।
सकळांचे अति प्रेम । गणपतीवरी ॥ ५ ॥
तैसे गुलगुरु सखारामभट्ट । पाठक उपनामें कर्मनिष्ठ ।
पत्रिका वर्तविती नीट । विद्वान् होते बहुगुणी ॥ ६ ॥
यांचे पुत्र वामनबुवा । हेचि कर्ते होते तेव्हां ।
तयांचे पुत्र चिंतूबुवा । खेळगडी गणपतीचे ॥ ७ ॥
अप्पा पाटील गांवकर । पुत्र दाजीचा चतुर ।
बाळा तयाचा कुमर । कुलकर्ण्यावरी अति प्रीति ॥ ८ ॥
चरित्रामाजी संबंध । येईल म्हणोनि विशद ।
नामें केलीं प्रसिद्ध । उभय कुलांची ॥ ९ ॥
पंतोजी अण्णा खर्शीकर । व्यवहारविद्येमाजीं चतुर ।
परि नेणती अधिकार । गणपतीचा ॥ १० ॥
एके समयीं ऐसें झालें । गुरुजी स्वल्प गृहीं आले ।
इकडे भजन आरंभिलें । शिष्यवर्गें ॥ ११ ॥
पंतोजींसीं राग आला । छडी मारिती सर्वांला ।
मुलें म्हणती गणपतीला । कैसा विचार करावा ॥ १२ ॥
येरु वदे सर्वांसी । स्वस्थ रहावें मानसी ।
रामद्वेषीं नरासी । शिक्षा होईल त्वरित ॥ १३ ॥
संवगड्यांतील मुलांनीं । अप्पा पाटिला भेटुनी ।
वृत्तांत कथिला मृदुवचनीं । पंतोजींचा ॥ १४ ॥
तुमचे वेश्येपाशी । पंतोजी जाती अहर्निशी ।
भलतें भासतें आम्हांसी । तुमचे तुम्ही पहावें ॥ १५ ॥
पाटील होता विषयग्रस्त । कर्णीं वाक्यें झोंबत ।
दांतओठ खात खात । निघाला तेथोनी ॥ १६ ॥
एकडे गुरुजींची स्वारी । शाळेंतूनि जातां घरीं ।
बैसले तेथें क्षणभरी । पान खात ॥ १७ ॥
बोलाफुला गांठ पडली । पाटलाची स्वारी आली ।
तळची आग मस्तका गेली । निष्ठुरपणें मारित ॥ १८ ॥
मारमारोनि केला विकळ । लोक धांवले सकळ ।
वृत्तांत परिसोनि नवल । अत्यंत भासलें ॥ १९ ॥
ऐसें नव्हे पाटिलबुवा । गणपतीने केला पुंडावा ।
पंतोजी तुम्हीं त्याचे नांवा । कदापि काधूं नये ॥ २० ॥
तो असे भगवद्भक्त । श्रीकृष्णासारिखा धूर्त ।
जाणावें हें सत्य । त्याचे वाटेसी नच जावें ॥ २१ ॥
शाळा सोडिली अण्णांनी । निघाले गाडी भरोनी ।
मार्गीं तयांसी गांठोनी । उपदेशी ब्रह्मचारी ॥ २२ ॥
रामभक्तासी वैर । करितां दुःख होतें फार ।
आतां तरी रघुवीर । स्मरत जावा ॥ २३ ॥
दो दिवसांची चाकरी । रामकृपेची भाकरी ।
तोचि तारी आणि मारी । शरण जावें तयासी ॥ २४ ॥
ऐशी क्रीडा नानापरी । करितसे ब्रह्मचारी ।
मित्रांचा जो कैवारी । संकटसमयीं ॥ २५ ॥
धांवण्यामाजीं चपळ । मुखीं हास्य सोज्ज्वळ ।
तनु दिसे कोमल । उड्या घेई वृक्षावरी ॥ २६ ॥
विनोदी असोनि निश्चल । धीट आणि कोमल ।
वक्तृत्वें भुलवी सकल । लहानथोर ॥ २७ ॥
रामनाम हाचि छंद । हीच क्रीडा विनोद ।
अंतरीं ध्यायी सद्‍गुरुपद । कैं देखेन डोळां ॥ २८ ॥
शाळेसी निमित्तमात्र जाई । विद्या येतसे सर्वही ।
आश्चर्य मानिती पाहीं । बुद्धिप्रभाव देखोनी ॥ २९ ॥
कोळशाची शाई करोनि । अर्कपत्रें काढी लिहोनी ।
रामनामें वृक्ष भरोनी । प्रदक्षिणा करितसे ॥ ३० ॥
पाहोनि क्रीडाकौतुक । आश्चर्य करिती लोक ।
लिंगोपंत धूर्त तार्किक । विचार करी मानसीं ॥ ३१ ॥
हा होईल भगवद्भक्त । प्रपंचीं राहील विरक्त ।
उदासीन वागे सतत । वय सान असोनी ॥ ३२ ॥
तरी हा हातींचा जाईल । रानीं वनीं फिरेल ।
विरक्तपणें वागेल । जनांमध्यें ॥ ३३ ॥
यास्तव शीघ्रची लग्नग्रंथी । घालूं म्हणे रावजीप्रती ।
मानलीं सकलांसि युक्ति । गीताआदिकरोनी ॥ ३४ ॥
शोधूं लागले नोवरी । कुलवंत स्वरूपें बरी ।
जाणोनिया वतनदारी । पाहों येती अनेक ॥ ३५ ॥
गोडसे उपनामी संभाजीपंत । कुलकर्णी खातवळीं वसत ।
तयांची कन्या नेमस्त । केली असे ॥ ३६ ॥
वय सान गौरवर्ण । कुलशील शुभलक्षण ।
वर द्वादशीं एक न्यून । जोडा शोभतसे साजिरा ॥ ३७ ॥
वाङ्निश्चय सीमांतपूजन । विवाहहोम अन्नदान ।
सरस्वती ठेविलें नामाभिधान । समारंभ सांग केला ॥ ३८ ॥
परि गणपती उदासीन । म्हणे कासया हें बंधन ।
कैं देखेन सद्‍गुरुचरण । भवसिंधुतारक ॥ ३९ ॥
विवाह म्हणजे सजीव बेडी । जी थोरथोरांस करी वेडी ।
सद्वासना धडफुडी । असेल तीही घालवी ॥ ४० ॥
नरदेहाचा अधिकार । स्वयें व्हावें विश्वंभर ।
परि करित किंकर । बहुतांचा बहुपरी ॥ ४१ ॥
भलतियाचे आर्जव करवी । कोणा दुरुत्तरें बोलवी ।
नसताचि मोह लावी । पाठीमागें ॥ ४२ ॥
सुकर्मीं वा दुष्कर्मी । प्रवृत्त व्हावे धनागमीं ।
एवं आयुष्य प्रपंचकामी । अहंकारयुक्त लाववी ॥ ४३ ॥
ऐसा हा मोहपाश । बहुत झाले कासाविस ।
तरला ऐसा पुरुष । भाग्यवंत विरळाचि ॥ ४४ ॥
जैसा वाईट तैसा चांगला । परि लाभे क्वचिताला ।
सोमल औषधी असे भला । जाणत्यासी ॥ ४५ ॥
गृहस्थाश्रमाची महती । बहुत गाइली धर्मग्रंथीं ।
परि विषयीं लंपट होती । बहुतेक जन ॥ ४६ ॥

अतिथीसेवा अन्नदान । तिन्ही आश्रमां विश्रांतीस्थान ।
पितरदेवतांसी हवन । गृहस्थाश्रमी मिळतसे ॥ ४७ ॥
पितृऋण मातृऋण । फिटे होतांचि संतान ।
विद्याकलांचे पालन । गृहस्थाश्रमाकारणें ॥ ४८ ॥
एवं चतुर्विध पुरुषार्थ । ज्ञानिया लाभती येथ ।
अज्ञानें होतां आसक्त । अधोगती निश्चयें ॥ ४९ ॥
जरी असेल विवेक वैराग्य । तरीच हें लाधेल भाग्य ।
परि कलियुगीं ऐसा योग । घडणें कठीण ॥ ५० ॥
ज्ञानें व्हावें विरक्त । तरी संसारीं अलिप्त ।
सद्‍गुरुविना ज्ञान प्राप्त । होणार नाहीं ॥ ५१ ॥
या गृहस्थाश्रमाकारणें । देवादिकां जन्म घेणें ।
विद्या कलादि आयतनें । याजसाठीं ॥ ५२ ॥
हें सृष्टीचें उगमस्थान । याचेनि सृष्टीचें पालन ।
नीति न्याय दंडण । याचेकरितां ॥ ५३ ॥
ऐसा विवेक उदेला । हळूं हळूं वाढों लागला ।
सचिंत दिसे बैसला । ठायीं ठायीं ॥ ५४ ॥
जें देवाचें दैत । ऐसे संत महंत ।
तेचि अधिकारी येथ । वेदनिधि दावाया ॥ ५५ ॥
वेद अनंत अपार । शब्दज्ञानें न पडे पार ।
कलियुगीं अल्पायुषीं नर । धृतीही अल्प जहाली ॥ ५६ ॥
तैसा आहार विहार । दुर्जनसंगति अनिवार ।
बुद्धी सुचे तदनुसार । देहसुखाची ॥ ५७ ॥
वेदशास्त्रपठण केलें । परि देहसुखानें नाडले ।
कामधेनूपाशीं घेतलें । तक्र जैसें ॥ ५८ ॥
ऐसा कालाचा महिमा । ध्यानीं न ये परमात्मा ।
सुखासक्तीची सीमा । जाहली असे ॥ ५९ ॥
देहसुखाचीं साधनें । शोधिती ते शहाणे ।
बहु द्रव्य मिळवूं जाणे । तो पुरुष उत्तम ॥ ६० ॥
पंचभूतांचे मिळवणी । सुखसोयी साधिती झणीं ।
तीचि म्हणती ज्ञानी । जनरूढी ॥ ६१ ॥
जो भूतांचा जनिता । त्रिभुवनीं जयाची सत्ता ।
तयासी न पाहतां । प्रकृतिसुखें धुंडाळिती ॥ ६२ ॥
प्रकृतिमाजीं सुख इच्छिलें । ते पुरुष अज्ञानी गणले ।
रावणादिक भले भले । सत्यलोकीं सत्ता ज्यांची ॥ ६३ ॥
वसिष्ठ-विश्वामित्रांची कथा । पाहतां कळे ज्ञानसत्ता ।
सद्‍गुरुकृपें येई हातां । विमल ज्ञान ॥ ६४ ॥
मुळीं प्रकृति नाशिवंत । तिचीं कर्मेंही अशाश्वत ।
ठायीं पाडावें शाश्वत । तरीच ज्ञानी म्हणवावें ॥ ६५ ॥
वेद अनंत बोलिले । प्रवृत्तिज्ञान विशद केलें ।
निवृत्ति संकेतें दाविले । अगोचर जया ॥ ६६ ॥
वेदां जे अगोचर । तें संतांसी गोचर ।
मूळ सांपडतां तरुवर । हातीं येई ॥ ६७ ॥
गुरुकृपेवांचूनि कांहीं । सर्वथा सार्थक होणें नाहीं ।
खूणगांठ बांधोनि हृदयीं । न्याहाळितसे सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ६८ ॥
कोणी येतां साधुसंत । म्हणे दाखवा भगवंत ।
वेदशास्त्रांचा मतितार्थ । उकलोनि दावा ॥ ६९ ॥
चार वेद सहा शास्त्रें । अठरा पुराणें उपसूत्रें ।
शिकवा समग्र मंत्र तंत्रें । येके दिनीं ॥ ७० ॥
ऐसा करितां प्रश्न । म्हणती आम्हां नसे ज्ञान ।
गुरुचरणीं व्हावें लीन । ज्ञान येईल तुजलागीं ॥ ७१ ॥
येरु वदे ऐसे संत । कोणें ठायीं नांदत ।
ठाउके तरी पुरवा हेत । कृपा करोनी ॥ ७२ ॥
भवतारक सद्‍गुरु संत । गृहीं गुंततां नोहे प्राप्त ।
लोभ सांडोनि गिरीगव्हरांत । तीर्थीं क्षेत्रीं शोधावे ॥ ७३ ॥
जयांची होतां कृपादृष्टी । अज्ञान ज्ञानासह उठी ।
जन्ममृत्यु आटाआटी । भवग्रंथी तुटेल ॥ ७४ ॥
गुरुशोधाचा निश्चय केला । सोबत्यांसी निवेदिला ।
जे न वदती कवणाला । विश्वासू परम ॥ ७५ ॥
चुलत बंधु दामोदर । दुजा वामन म्हासुर्णेकर ।
दोघां मानवला विचार । सांगातें येऊं म्हणती ॥ ७६ ॥
तंव गृही लिंगोपंत । जरेनें जाहले ग्रस्त ।
मृत्युचिन्हें उमटली जेथे । ते गेले निजस्थाना ॥ ७७ ॥
कोणी हळहळूं लागले । कोणी म्हणती भलें झालें ।
पुत्रपौत्रांदेखत गेले । कलियुगीं अलभ्य ॥ ७८ ॥
लिंगोपंत पुरुष भला । कार्यकर्ता होऊनी गेला ।
ईश्वर तयाचे आत्म्याला । शांति देवो ॥ ७९ ॥
लिंगोपंत निघोन गेले । रावजी कर्ते झाले ।
गणपती वरी खेळ खेळे । मनीं ध्यायी श्रीगुरु ॥ ८० ॥
गुरु शोधायाकारणें । शीघ्रचि गृह त्यागणें ।
सार्थक अन्य साधनें । होणार नाहीं ॥ ८१ ॥
व्रतबंध शुभवेळीं । मातापित्यांची आज्ञा झाली ।
करोनि गुरुसेवा वहिली । विद्या तुवां शिकावी ॥ ८२ ॥
भिक्षा मागोनि उदरपूर्ति । अखंड धरावी शांति ।
ब्रह्मचर्य पाळोनि क्षतीं । विचरावें सकळ ॥ ८३ ॥
ऐशा आज्ञेची पूर्तता । झाली नसे तत्त्वतां ।
तीच मानोनि आतां । सांग करावी ॥ ८४ ॥
आधी उपजत ज्ञान । वेदशास्त्र निमित्त जाण ।
पुधील कार्या अनुलक्षून । निश्चय केला जाण्याचा ॥ ८५ ॥
द्वादश वर्षांचे वय । क्रीडासक्तीचा समय ।
परि वैराग्यउदय । दृढ झाला ॥ ८६ ॥
तिथि वार निश्चित केला । प्रातःकालीं उठोनि गेला ।
सोबती धांवले साह्याला । मागील दोघे ॥ ८७ ॥
गुरुभेटीची आर्त । धरूनि चालिले वनांत ।
तोडिली मायेची मात । दुर्जय दुर्निवार ॥ ८८ ॥
सरिता-सागर संगम । समरसें पावेल विश्राम ।
श्रवण केलिया हरती श्रम । भाविकांचे ॥ ८९ ॥
पुढील अध्यायीं ऐसी कथा । सद्‍गुरु होईल बोलविता ।
वत्स धेनूसी पितां । गळती सेवूं ॥ ९० ॥
इति श्रीसद्‍गुरुलीला । श्रवणीं स्वानंदसोहळा ।
पुरविती रामदासीयांचा लळा । कृपाकटाक्षें ॥ ९१ ॥
॥ इति श्रीसद्‍गुरुलीलामृते तृतीयाद्यायांतर्गतः चतुर्थः समासः ॥
॥ श्रीसद्‍गुरुचरणार्पणमस्तु ॥ ॥ इति तृतीयोऽध्यायः समाप्तः ॥