|
|
|
ऋग्वेद - मण्डल ९ - सूक्त ९१ ते १०० ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९१ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - कश्यप मारीच : देवता - पवमान सोम : छंद - त्रिष्टुभ्
अस॑र्जि॒ वक्वा॒ रथ्ये॒ यथा॒जौ धि॒या म॒नोता॑ प्रथ॒मो म॑नी॒षी ।
असर्जि वक्वा रथ्ये यथा आजौ धिया मनोता प्रथमः मनीषी
वाचेला वदविणारा, मनाचा आद्यनियामक, आणि मनोजयी अशा सोमाला रथांनीं गजबजलेल्या रणांगणावर वीराला दवडावें त्याप्रमाणें भक्तांच्या ध्यानबुद्धीनें यज्ञमंडपांत पाठविलें आहे. म्हणून परस्परांच्या भगिनी अशा ज्या दहा अंगुलि त्या हव्यवाहक सोमाला स्वस्थानीं अधिष्ठित होण्यासाठीं लोंकरीच्या पवित्रांमध्यें उच्चभागीं ओतून देत आहेत. १.
वी॒ती जन॑स्य दि॒व्यस्य॑ क॒व्यैरधि॑ सुवा॒नो न॑हु॒ष्येभि॒रिन्दुः॑ ।
वीती जनस्य दिव्यस्य कव्यैः अधि सुवानः नहुष्येभिः इन्दुः
भक्तांच्या अनेक कवनांनीं दिव्यविबुधांच्या सेवेसाठीं हा आल्हादप्रद सोम पिळला आहे. शूर नहुषांच्या मर्त्यजनांकडून हा अमर सोम अलंकृत होत आहे. लोंकरीच्या पवित्रांनीं, गोदुग्धानें, आणि उदकांनीं स्वच्छ होऊन अलंकृत होत आहे. २.
वृषा॒ वृष्णे॒ रोरु॑वदं॒शुर॑स्मै॒ पव॑मानो॒ रुश॑दीर्ते॒ पयो॒ गोः ।
वृषा वृष्णे रोरुवत् अंशुः अस्मै पवमानः रुशत् ईर्ते पयः गोः
वीर्यशाली सोम मोठ्यानें आरोळी देऊन महावीर्यशाली इंद्राप्रीत्यर्थ स्वच्छ आणि तेजस्वी होऊन वेगानें वहात आहे. याप्रमाणें तो ऋक्‌स्तोत्रप्रिय आणि स्फूर्तिदाता यज्ञधुरीण सोम सहस्त्रावधि बारीक छिद्रांच्या पवित्रांतून आपल्या अविनाशी मार्गांनीं गमन करीत असतो. ३
रु॒जा दृ॒ळ्हा चि॑द्र॒क्षसः॒ सदां॑सि पुना॒न इ॑न्द ऊर्णुहि॒ वि वाजा॑न् ।
रुजा दृळ्हा चित् रक्षसः सदांसि पुनानः इन्दो इति ऊर्णुहि वि वाजान्
राक्षसाचीं मंदिरें फार मजबूत आहेत त्यांचा विध्वंस कर; आल्हादप्रदा सोमा, तूं पावनप्रवाहानें वाहून सत्वसामर्थ्य उघड करून दे. शत्रू वरून येत असोत, जवळ असोत, किंवा दूर असोत त्यांना तूं आपल्या तीक्ष्ण शस्त्रानें छाटून टाक, त्यांच्या पुढार्‍याला हे तोडून टाक ४.
स प्र॑त्न॒वन् नव्य॑से विश्ववार सू॒क्ताय॑ प॒थः कृ॑णुहि॒ प्राचः॑ ।
सः प्रत्न वत् नव्यसे विश्व वार सु उक्ताय पथः कृणुहि प्राचः
हे अखिलजनप्रिया सोमा, प्राचीन कवचाप्रमाणें आमच्या अपूर्व सूक्तालाहि तूं मार्ग मोकळा करून दे. जे स्वतः अजिंक्य आहेत आणि विजयी सामर्थ्यामुळें ज्यांना श्रेष्ठत्व प्राप्त झालें आहे असे जे तुझे आशीर्वाद त्यांना, हे अपारकर्तृत्वा, हे अतुलबला सोमा, आम्हीं प्राप्त करून घेऊं असें कर ५.
ए॒वा पु॑ना॒नो अ॒पः स्व१ र्गा अ॒स्मभ्यं॑ तो॒का तन॑यानि॒ भूरि॑ ।
एव पुनानः अपः स्वः गाः अस्मभ्यं तोका तनयानि भूरि
याप्रमाणें तूं पावनप्रवाहानें वहात राहून दिव्योदकें, दिव्यलोक, दिव्यप्रकाश आणि पुत्रपौत्रादि संतति ह्यांचा विपुल लाभ आम्हांस होऊं दे. आम्हांला आमची भूमि सुखदायक कर, प्रकाश भरपूर दे, आणि हे सोमा, निरंतर आमच्या नेत्रांना सूर्यदर्शनाचा लाभ होईल असें कर.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९२ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - कश्यप मारीच : देवता - पवमान सोम : छंद - त्रिष्टुभ्
परि॑ सुवा॒नो हरि॑रं॒शुः प॒वित्रे॒ रथो॒ न स॑र्जि स॒नये॑ हिया॒नः ।
परि सुवानः हरिः अंशुः पवित्रे रथः न सर्जि सनये हियानः
पिळला जाणारा, हरिद्वर्ण सोमपल्लव, विजयप्राप्तीसाठीं रथाप्रमाणें हेलावून देऊन पवित्रावर ओतला आहे; त्यामुळें शुद्धप्रवाहानें वाहणार्‍या त्या सोमाला सत्कीर्ति आणि इंद्राचें कृपाबल हीं प्राप्त झालीं. आणि त्यानें आपल्या प्रेमळपणानें दिव्यविभूतिंना संतुष्ट केलें १.
अच्छा॑ नृ॒चक्षा॑ असरत् प॒वित्रे॒ नाम॒ दधा॑नः क॒विर॑स्य॒ योनौ॑ ।
अच्च नृ चक्षाः असरत् पवित्रे नाम दधानः कविः अस्य योनौ
मनुष्यांना कृपाकटाक्षानें पाहणारा, प्रतिभापूर्ण सोम आपलें नांव गाजवित आपल्या स्वस्थानीं जाण्यासाठीं पवित्राकडे सरसावला आहे. यज्ञसंपादक जसा आपल्या ठिकाणीं आसनस्थ होतो त्याप्रमाणें तो चमूपात्रांत अधिष्ठित झाला तेव्हां सात ज्ञानी ऋषि त्याच्याकडे गेले २.
प्र सु॑मे॒धा गा॑तु॒विद्वि॒श्वदे॑वः॒ सोमः॑ पुना॒नः सद॑ एति॒ नित्य॑म् ।
प्र सु मेधाः गातु वित् विश्व देवः सोमः पुनानः सदः एति नित्यं
पूर्णप्रज्ञ, सन्मार्ग जाणणारा, सकल देवप्रिय असा सोम पावनप्रवाहानें वहात वहात आपल्या शाश्वतस्थलीं प्राप्त होतो. तो भक्तांच्या निखिल काव्यमाधुरींत रममाण होवो. तो धीरोदत्त सोम आम्हां मानवांच्या पांचहि जातींच्या हितासाठीं झटत असतो ३.
तव॒ त्ये सो॑म पवमान नि॒ण्ये विश्वे॑ दे॒वास्त्रय॑ एकाद॒शासः॑ ।
तव त्ये सोम पवमान निण्ये विश्वे देवाः त्रयः एकादशासः
पावनप्रवाहा सोमा, तुझ्या गूढ स्थानांत तेहेतीस विश्वेदेव आणि ऋत्विजांच्या दहा अंगुलि आपल्या परिपाटाप्रमाणें तुजला लोंकरीच्या पवित्राच्या उच्चदेशी ठेवून स्वच्छ करितात. भरवेगानें वाहणार्‍या सात नद्या तुला सोमाला अलंकृत करितात. ४.
तन् नु स॒त्यं पव॑मानस्यास्तु॒ यत्र॒ विश्वे॑ का॒रवः॑ सं॒नस॑न्त ।
तत् नु सत्यं पवमानस्य अस्तु यत्र विश्वे कारवः सं नसन्त
तेंच ह्या पावनप्रवाहा सोमाचें सत्यस्वरूप होय, कीं जेथें सर्व कर्तृत्ववान कविजन प्राप्त होतात. ज्या सत्यानें दिनमणि सूर्यासाठीं आकाश बनविलें, मनूवर कृपादृष्टि ठेवली आणि अधार्मिक दुष्टासाठीं नरक निर्माण केला ५.
परि॒ सद्मे॑व पशु॒मान्ति॒ होता॒ राजा॒ न स॒त्यः समि॑तीरिया॒नः ।
पर् सद्म इव पशु मन्ति होता राजा न सत्यः सं इतीः इयानः
पशु संपन्न गृहाकडे यज्ञपुरोहीत जातो, किंवा सत्यप्रेमी राजा लोकसभेमध्यें प्रवेश करतो, त्याप्रमाणें पावनप्रवाहा सोम द्रोणकलशांत प्रविष्ट होतो, अरण्यांतील विक्राळ श्वापदाप्रमाणें कलशांत अधिष्ठित होतो ६.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९३ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - नोधस् गौतम् : देवता - पवमान सोम : छंद - त्रिष्टुभ्
सा॒क॒मुक्षो॑ मर्जयन्त॒ स्वसा॑रो॒ दश॒ धीर॑स्य धी॒तयो॒ धनु॑त्रीः ।
साकं उक्षः मर्जयन्त स्वसारः दश धीरस्य धीतयः धनुत्रीः
एकदम जलसिंचन करणार्‍या आणि भक्ताला प्रोत्साहन देणार्‍या ज्या ध्यानस्तुति ज्या धीरोदात्त सोमाच्या दहा भगिनी होत, त्या त्याला अलंकृत करतात. सूर्यापासून उत्पन्न झालेल्या अरुणप्रभेच्या भोंवतीं सोम धांवत चालला, आणि चपल अश्वारूढ वीराप्रमाणें द्रोणकलशाकडे धांवत गेला. १.
सं मा॒तृभि॒र्न शिशु॑र्वावशा॒नो वृषा॑ दधन्वे पुरु॒वारो॑ अ॒द्भिः ।
सं मातृ भिः न शिशुः वावशानः वृषा दधन्वे पुरु वारः अत् भिः
मातांबरोबर जाणार्‍या बालकाप्रमाणें मोठ्यानें खळखळ करीत हा सर्वजनप्रिय वीरपुंगव सोम उदकांसह उचंबळून वाहतो, आणि जेव्हां तो तकतकीत गोदुग्धाशीं कलशांमध्ये मिश्र होतो तेव्हां एखादा शूर पुरुष आपल्या यौवनाढ्य लावण्यलतिकेसह स्वगृहीं जात आहे कीं काय असें वाटतें २.
उ॒त प्र पि॑प्य॒ ऊध॒रघ्न्या॑या॒ इन्दु॒र्धारा॑भिः सचते सुमे॒धाः ।
उत प्र पिप्ये ऊधः अघ्न्यायाः इन्दुः धाराभिः सचते सु मेधाः
पहा ह्या अवध्य धेनूची कांस कशी तट्ट फुगली; आणि परमप्रज्ञ आल्हादप्रद सोमबिंदुही दुग्धप्रवाहाशीं संयुक्त झाला. यज्ञाचा शिरोमणि जो सोम त्याला निर्मल आणि उत्कृष्ट भूषणांनीं सुशोभित करावें त्याप्रमाणें धेनू आपल्या दुग्धाशीं मिश्र करून अलंकृत करितात. ३.
स नो॑ दे॒वेभिः॑ पवमान र॒देन्दो॑ र॒यिं अ॒श्विनं॑ वावशा॒नः ।
सः नः देवेभिः पवमान रद इन्दो इति रयिं अश्विनं वावशानः
पावनप्रवाहा सोमा, तूं सर्वांना वश करणारा, दिव्यविभूतिंसह येऊन आम्हांला अश्वप्रचुर असें धन अर्पण कर; आणि रथारूढ वीरांविषयीं उत्कंठित असणारी जी औदार्यबुद्धि तिच्यामुळें उत्कृष्ट अभीष्टाची प्राप्ति व्हावी म्हणून तिला आमच्याकडे वळीव ४.
नू नो॑ र॒यिं उप॑ मास्व नृ॒वन्तं॑ पुना॒नो वा॒ताप्यं॑ वि॒श्वश्च॑न्द्रम् ।
नु नः रयिं उप मास्व नृ वन्तं पुनानः वाताप्यं विश्व चन्द्रं
स्वच्छ प्रवाहानें वहात राहून तूं शूर सैनिकानीं युक्त आणि सर्वांना चंद्राप्रमाणें अत्यंत आल्हादप्रद असा आमचा उत्कर्ष कर. तुजला प्रणिपात करणार्‍या भक्ताचें आयुष्य, हे सोमा, तुझ्याकडून वृद्धिंगत होवो. आणि प्रज्ञाघन असा तूं प्राःतसवनाच्या वेळीं आमच्याकडे त्वरेनें यावेंस असें घडो ५.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९४ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - कण्व धौर : देवता - पवमान सोम : छंद - त्रिष्टुभ्
अधि॒ यद॑स्मिन् वा॒जिनी॑व॒ शुभ॒ स्पर्ध॑न्ते॒ धियः॒ सूर्ये॒ न विशः॑ ।
अधि यत् अस्मिन् वाजिनि इव शुभः स्पर्धन्ते धियः सूर्ये न विशः
ओजस्वी सत्ववृत्तीप्रमाणें, किंवा मानवी प्रजाजन सूर्याच्या ठिकाणीं अहमहमिकेनें लक्ष लावतात त्याप्रमाणें भक्ताच्या मंगल भावना सोमाच्या ठायीं प्राप्त होण्यासाठीं जणों स्पर्धा करीत असतात. उदकांचा लाभ देणारा हा सोम, पशूंच्या अभिवृद्धीकरितां जसें संरक्षक आवार, त्याप्रमाणें, हा कविप्रतिभेला स्फूर्ति देऊन मननीय स्तोत्रांचा प्रवाह लोटतो १.
द्वि॒ता व्यू॒र्ण्वन्न् अ॒मृत॑स्य॒ धाम॑ स्व॒र्विदे॒ भुव॑नानि प्रथन्त ।
द्विता वि ऊर्ण्वन् अमृतस्य धाम स्वः विदे भुवनानि प्रथन्त
अमरत्वाचें जें तेजोमय स्थान आहे तें दिव्यलोकप्राप्तीसाठीं सोम हा अगदीं उघडपणें निदर्शनास आणतो; हीं सर्व भुवनें त्याच्या इच्छेनेंच विस्तार पावलीं आहेत. सूर्याच्या ठिकाणीं प्रकाशकिरण, किंवा आवारांत ज्याप्रमाणें धेनू विश्रांति पावतात त्याप्रमाणें भक्तिप्रेमानें उचंबळणार्‍या स्तुति सद्धर्मोत्सुक होऊन आल्हादप्रदा सोमाला मोठ्यानें हांक मारूं लागतात २.
परि॒ यत् क॒विः काव्या॒ भर॑ते॒ शूरो॒ न रथो॒ भुव॑नानि॒ विश्वा॑ ।
परि यत् कविः काव्या भरते शूरः न रथः भुवनानि विश्वा
हा काव्यस्फूर्तिदाता सोम, शूराचा रथ जसा सर्व भूप्रदेशांत वावरतो त्याप्रमाणें भक्तांच्या कवनांत सर्वत्र भरून राहतो. तो दिव्यविबुधांमध्यें यश, आणि चातुर्यबलशाली मानवाला अक्षय संपत्ति देण्याची इच्छा दर्शवून सकल भक्तांकडून प्रशंसा पावतो ३.
श्रि॒ये जा॒तः श्रि॒य आ निरि॑याय॒ श्रियं॒ वयो॑ जरि॒तृभ्यो॑ दधाति ।
श्रिये जातः श्रिये आ निः इयाय श्रियं वयः जरितृ भ्यः दधाति
भक्तांना भूषणभूत होण्यासाठीं जो प्रकट झाला; भूषण मिरवण्यासाठीं जो बाहेर निघाला, तो हा सोम स्तोतृजनाला वैभवाचें भूषण आणि तारुण्याचा जोम अर्पण करतो. त्याच्या वैभवाचें वस्त्र परिधान करून भक्त अमरत्व पावले. व्यवस्थित गतीनें जाणारा हा सोम विद्यमान आहे म्हणूनच न्याय्य युद्धें सत्य आणि यशस्वी होतात ४.
इषं॒ ऊर्जं॑ अ॒भ्य१ र्षाश्वं॒ गां उ॒रु ज्योतिः॑ कृणुहि॒ मत्सि॑ दे॒वान् ।
इषं ऊर्जं अभि अर्ष अश्वं गां उरु ज्योतिः कृणुहि मत्सि देवान्
उत्साह आणि ओजस्विता यांचा प्रवाह वाहूं दे. अश्व, धेनू आणि विपुल प्रकाश हे सुलभ कर. तूं दिव्यविबुधांना हर्षित करतोस. यच्चावत् वस्तु तुजला सहज स्वाधीन करून घेतां येतात. हे सोमा, शत्रूंना तूंच पराजित करतोस ५.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९५ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - प्रस्कण्व काण्व : देवता - पवमान सोम : छंद - त्रिष्टुभ्
कनि॑क्रन्ति॒ हरि॒रा सृ॒ज्यमा॑नः॒ सीद॒न् वन॑स्य ज॒ठरे॑ पुना॒नः ।
कनिक्रन्ति हरिः आ सृज्यमानः सीदन् वनस्य जठरे पुनानः
अरण्याच्या अन्तर्भागीं वास करणारा हा हरिद्वर्ण सोम ओतला जातांना आणि शूर ऋत्विजांच्या हातून स्वच्छ होतांना मोठ्यानें गर्जना करतो. जेव्हां दुग्धाला तो आपलें वस्त्र करतो, तेव्हां नित्य परिपाठाप्रमाणें हे ऋत्विजांनों तुम्हीं सोमासाठीं मननीय स्तोत्रें रचून तीं म्हणा १.
हरिः॑ सृजा॒नः प॒थ्यां ऋ॒तस्येय॑र्ति॒ वाचं॑ अरि॒तेव॒ नाव॑म् ।
हरिः सृजानः पथ्यां ऋतस्य इयर्ति वाचं अरिता इव नावं
वल्हीं मारणारा नाविक नौकेला गति देतो त्याप्रमाणें हरित्पल्लव सोम हा पात्रांत ओततांना सद्धर्माचा हितकर मार्ग म्हणजे जी देवस्तुति तिची स्फूर्ति देतो; आणि दिव्यसोम हा दिव्यविभूतिंचीं जीं जीं नांवे गुप्त आहेर तीं यज्ञामध्यें मोठ्यानें स्तवन करणार्‍या भक्ताकरितां प्रकट करतो २.
अ॒पां इ॒वेदू॒र्मय॒स्तर्तु॑राणाः॒ प्र म॑नी॒षा ई॑रते॒ सोमं॒ अच्छ॑ ।
अपां इव इत् ऊर्मयः तर्तुराणाः प्र मनीषाः ईरते सोमं अच्च
उदकाच्या कल्लोलाप्रमाणें जोरानें झरझर वाहणार्‍या मननस्तुति सोमाकडे वेगानें धांवतात. देवापुढें नम्र होऊन केलेल्या ज्या उत्सुकस्तुति, त्या, उत्सुक सोमाच्या सन्निध जातात आणि त्याच्याशीं संलग्न होतात ३.
तं म॑र्मृजा॒नं म॑हि॒षं न साना॑व् अं॒शुं दु॑हन्त्य् उ॒क्षणं॑ गिरि॒ष्ठाम् ।
तं मर्मृजानं महिषं न सानौ अंशुं दुहन्ति उक्षणं गिरि स्थां
पर्वताच्या शिखरावर एखाद्या विशाल वृषभाप्रमाणें अधिष्ठित झालेल्या सोमपल्लवाला ऋत्विज् हे स्वच्छ करून त्याचें दोहन करितात. सर्व जग आपल्या शब्दानें वश करणार्‍या सोमाला भक्ताच्या सद्‌भावना शरण जातात; अन्तरिक्ष समुद्रांतील वरुणरूप सोमाला त्रित हा धारण करतो ४.
इष्य॒न् वाचं॑ उपव॒क्तेव॒ होतुः॑ पुना॒न इ॑न्दो॒ वि ष्या॑ मनी॒षाम् ।
इष्यन् वाचं उपवक्ता इव होतुः पुनानः इन्दो इति वि स्य मनीषां
उपवक्ता अध्वर्यू हा होत्याच्या स्तुतीला प्रोत्साहन देतो त्याप्रमाणें तूं शुद्धप्रवाहानें वाहतांना, हे आल्हादरूपा, भक्ताच्या बुद्धीला खुलावट देऊन चालन दे. तूं आणि इंद्र हे भक्ताच्या उन्नतीकरतांच यज्ञमंडपांत वास करितां, तर उत्कृष्टशौर्याचे आम्हीं प्रभू होऊं हें खचित ५.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९६ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - प्रतर्दन दैवोदासि : देवता - पवमान सोम : छंद - त्रिष्टुभ्
प्र से॑ना॒नीः शूरो॒ अग्रे॒ रथा॑नां ग॒व्यन्न् ए॑ति॒ हर्ष॑ते अस्य॒ सेना॑ ।
प्र सेनानीः शूरः अग्रे रथानां गव्यन् एति हर्षते अस्य सेना
शूर सेनाधिपति रथांच्याहि पुढें चालून जातो त्याप्रमाणें हा सोम प्रकाशधेनू हस्तगत करण्याच्या इच्छेनें अग्रभागीं धांवून जातो; तेव्हां सर्व सेना हर्षभरित होते. भक्तजन इंद्राचा धांवा करतात; तू धांवा आपले मित्र जे भक्त त्यांच्यासाठीं सफल करून सोम हा आपलीं चटकन् नेसतां येण्यासारखीं वस्त्रें परिधान करून सिद्ध होतो १.
सं अ॑स्य॒ हरिं॒ हर॑यो मृजन्त्यश्वह॒यैरनि॑शितं॒ नमो॑भिः ।
सं अस्य हरिं हरयः मृजन्ति अश्व हयैः अस्नि शितं नमः भिः
ज्याच्या योगानें अश्वांना दौडत नेतात त्या प्रतोदाचा ज्याला स्पर्शहि झाला नाहीं अशा सोमरूपी हरिद्वर्ण अश्वाला या इंद्राचे हरिद्वर्ण सेवक प्रणतिपूर्वक अलंकृत करतात; तेव्हां तो इंद्राचा प्रियमित्र रथारूढ होतो; तो ज्ञानवान् सोम त्यांत आरूढ होऊन भक्तांच्या मनोहर स्तुतींकडे गमन करतो २.
स नो॑ देव दे॒वता॑ते पवस्व म॒हे सो॑म॒ प्सर॑स इन्द्र॒पानः॑ ।
सः नः देव देव ताते पवस्व महे सोम प्सरसे इन्द्र पानः
हे दिव्य सोमा, इंद्राचें पेय तूं आहेस; तर ईश्वराच्या सेवेसाठीं, तुझा उत्कृष्ट आस्वाद दिव्यविभूतिंनीं घ्यावा म्हणून तूं पावनप्रवाहानें वहा; आणि उदकांना मुक्त करून, ह्या द्युलोकाकडून जलवर्षाव करवून आणि अपार अशा अन्तरालांतून येऊन भक्तपावन असा तूं आमचें समाधान कर ३.
अजी॑त॒ये॑ऽहतये पवस्व स्व॒स्तये॑ स॒र्वता॑तये बृह॒ते ।
अजीतये अहतये पवस्व स्वस्तये सर्व तातये बृहते
आम्हीं कोणाकडूनहि जिंकले जाऊं नये, कोणाकडूनहि मारले जाऊं नये आमचें कल्याण व्हावें; श्रेष्ठ आणि सर्वमान्य सेवा आमच्या हातून व्हावी यासाठीं तूं वहात रहा- हीच इच्छा या आमच्या सर्व मित्रांची आहे. पावनप्रवाहा सोमा, मलाहि पण तीच गोष्ट हवी आहे ४.
सोमः॑ पवते जनि॒ता म॑ती॒नां ज॑नि॒ता दि॒वो ज॑नि॒ता पृ॑थि॒व्याः ।
सोमः पवते जनिता मतीनां जनिता दिवः जनिता पृथिव्याः
मननीय स्तुतींचा जनक, द्युलोकाचा जनक, पृथ्वीचा जनक, यज्ञाग्नीचा जनक, सूर्याचा जनक आणि त्याचप्रमाणें इंद्राच्या हर्षाचा जनक आणि विष्णूच्याहि हर्षाचा जनक असा हा सोम पावनप्रवाहानें वहात आहे ५.
ब्र॒ह्मा दे॒वानां॑ पद॒वीः क॑वी॒नां ऋषि॒र्विप्रा॑णां महि॒षो मृ॒गाणा॑म् ।
ब्रह्मा देवानां पद वीः कवीनां ऋषिः विप्राणां महिषः मृगाणां
दिव्यविबुधांत हा ब्रह्मा, कवींमध्यें अग्रेसर, ज्ञानी स्तोतृजनांत ऋषि, श्वापदांत महिष गृधादि खादाड पक्ष्यांत ससाणा, वृक्षोच्छेदकांत परशु अशा अनेक रूपांचा हा सोम खळखळून पवित्रांतून पार वहात जातो ६.
प्रावी॑विपद्वा॒च ऊ॒र्मिं न सिन्धु॒र्गिरः॒ सोमः॒ पव॑मानो मनी॒षाः ।
प्र अवीविपत् वाचः ऊर्मिं न सिन्धुः गिरः सोमः पवमानः मनीषाः
समुद्र जसा लाटा उत्पन्न करतो, त्याप्रमाणें पावनप्रवाह सोमानें वाचेला चालना दिली, स्तुतींना स्फूर्ति दिली; मनाला प्रेरणा केली; आणि रक्षणाच्या दृष्टीनें हीं आवारें लहान आहेत असें मनांत जाणून, ज्ञाता जो वीरपुंगव सोम तो आमच्या गो-समूहांत जाऊन उभा राहिला ७.
स म॑त्स॒रः पृ॒त्सु व॒न्वन्न् अवा॑तः स॒हस्र॑रेता अ॒भि वाजं॑ अर्ष ।
सः मत्सरः पृत् सु वन्वन् अवातः सहस्र रेताः अभि वाजं अर्ष
हर्षनिर्भर करणारा, संग्रांमामध्यें विजयी होणारा, अपराजित आणि अमितवार्य असा तूं आमच्या सत्वसामर्थ्याकरितां वहात रहा. हे आल्हादप्रदा, तूं इंद्राप्रीत्यर्थ पावनप्रवाहानें वहाणारा मनोजयी सोम, प्रकाशधेनू जिंकण्याच्या इच्छेनें आपल्या पल्लवाच्या रसाची लाट जोरानें उडव ८.
परि॑ प्रि॒यः क॒लशे॑ दे॒ववा॑त॒ इन्द्रा॑य॒ सोमो॒ रण्यो॒ मदा॑य ।
परि प्रियः कलशे देव वातः इन्द्राय सोमः रण्यः मदाय
सर्वप्रीय आणि देवानें प्रेरणा केलेला रम्य सोम इंद्राला हर्ष व्हावा म्हणून द्रोणकलशांत वेगानें वहात जातो. असंख्य प्रवाहांचा, असंख्य सत्वसामर्थ्यांचा हा सोम, एखादा प्रबल अश्ववीर युद्धाला जातो त्याप्रमाणें कलशांकडे धांवतो ९.
स पू॒र्व्यो व॑सु॒विज् जाय॑मानो मृजा॒नो अ॒प्सु दु॑दुहा॒नो अद्रौ॑ ।
सः पूर्व्यः वसु वित् जायमानः मृजानः अप् सु दुदुहानः अद्रौ
तूं पुराणपुरुष आहेस, उत्कृष्ट धनदाता आहेस, तूं प्रकट होऊन उदकांमध्यें स्वच्छ होतोस; पर्वतावर म्हणजे अभिषवणफलकावर तुझें दोहन होतें. तूं निन्देपासून आमचें रक्षण करतोस आणि भुवनाचा राजा असा तूं ब्रह्मऋत्विजासाठीं शुद्ध होऊन भक्ताला सन्मार्ग दाखवितोस १०.
त्वया॒ हि नः॑ पि॒तरः॑ सोम॒ पूर्वे॒ कर्मा॑णि च॒क्रुः प॑वमान॒ धीराः॑ ।
त्वया हि नः पितरः सोम पूर्वे कर्माणि चक्रुः पवमान धीराः
तुझ्या योगानेंच आमच्या प्राचीन सत्वधीर वाडवडिलांनीं, हे पावनप्रवाहा, आपलीं सत्कर्मे यथासांग केलीं. तूं अजिंक्य आणि विजयोत्सुक आहेस, चोहोंकडून बंद केलेलीं स्थानें तूं मोकळीं कर, आणि शूर सैनिक आणि अश्व यांच्यासह आम्हांला भाग्यदाता हो ११.
यथाप॑वथा॒ मन॑वे वयो॒धा अ॑मित्र॒हा व॑रिवो॒विद्ध॒विष्मा॑न् ।
यथा अपवथाः मनवे वयः धाः अमित्र हा वरिवः वित् हविष्मान्
तारुण्याचा जोम आणणारा, शत्रूंना ठार मारणारा, समाधानवृत्ति देणारा, आणि दिव्यजनाला हविर्भाग पोहोंचविणारा तूं जसा पूर्वीं मनुराजाकरितां पावनप्रवाहानें वहात होतास तसा आतांहि अक्षयसंपत्ति घेऊन येऊन आपल्या शुद्धप्रवाहानें वहा, इंद्राच्या ठिकाणीं वास कर आणि युद्धांत शस्त्रास्त्रें प्रकट कर १२.
पव॑स्व सोम॒ मधु॑माँ ऋ॒तावा॒पो वसा॑नो॒ अधि॒ सानो॒ अव्ये॑ ।
पवस्व सोम मधु मान् ऋत वा अपः वसानः अधि सानौ अव्ये
सोमा तूं माधुर्यपूर्ण, सद्धर्मप्रवर्तक, उदकरूपवस्त्र धारण करणारा आहेस, तूं लोंकरीच्या पवित्राच्या उच्चस्थानावर स्वच्छ प्रवाहानें वहा; आणि घृतपूर्ण द्रोणकलशांत स्थिर हो. तूं अन्तःकरणाला अगदीं तल्लीन करणारा, हर्षनिर्भर करणारा आणि इंद्रानें प्राशन करण्याला अगदीं योग्य आहेस १३.
वृ॒ष्टिं दि॒वः श॒तधा॑रः पवस्व सहस्र॒सा वा॑ज॒युर्दे॒ववी॑तौ ।
वृष्टिं दिवः शत धारः पवस्व सहस्र साः वाज युः देव वीतौ
असंख्य धारा वाहविणारा तूं द्युलोकांतून वृष्टिप्रवाह सोड. तूं अगणित संपत्ति मिळवून देणारा आणि सत्वप्रेमी आहेस तर ह्या देवयज्ञांत सिन्धूंसह, प्रकाशधेनूंसह, आमचें आयुष्य वृद्धिंगत करून गर्जना करीत द्रोणकलशामध्यें स्वच्छप्रवाहानें वहा १४.
ए॒ष स्य सोमो॑ म॒तिभिः॑ पुना॒नो॑ऽत्यो॒ न वा॒जी तर॒तीदरा॑तीः ।
एषः स्यः सोमः मति भिः पुनानः अत्यः न वाजी तरति इत् अरातीः
हाच तो सोम भक्ताच्या मननीय स्तुतिकडे वहात राहून अश्वारूढ सत्ववीराप्रमाणें शत्रूंसमूहांतून पार निघून जातोच जातो; आतां तोकसा आहे म्हणाल तर उत्साहप्रद आणि नुकतेंच दोहन केलेलें अदितीचें जणों दुग्ध, किंवा प्रशस्त मार्ग, किंवा सुयंत्रित चालणारा अश्व होय १५.
स्वा॒यु॒धः सो॒तृभिः॑ पू॒यमा॑नोऽ॒भ्यर्ष॒ गुह्यं॒ चारु॒ नाम॑ ।
सु आयुधः सोतृ भिः पूयमानः अभि अर्ष गुह्यं चारु नाम
उत्कृष्ट शस्त्रें धारण करणारा, आणि स्तोतृजनांनीं स्वच्छ केलेला असा तूं आपलें रमणीय परंतु गुप्त नांव प्रकट करून आमच्याकडे वहात रहा. कीर्तीच्या इच्छेनें अश्वारूढ वीर धांवतो त्याप्रमाणें सत्वसामर्थ्याला अनुलक्षून, हे दिव्यसोमा, तूं वायुदेवाकडे, आणि प्रकाशधेनूंकडे वहात रहा १६.
शिशुं॑ जज्ञा॒नं ह॑र्य॒तं मृ॑जन्ति शु॒म्भन्ति॒ वह्निं॑ म॒रुतो॑ ग॒णेन॑ ।
शिशुं जजानं हर्यतं मृजन्ति शुम्भन्ति वह्निं मरुतः गणेन
नुकत्याच उपजलेल्या बालकाला स्वच्छ करतात त्याप्रमाणें तुज भक्तप्रिय विभूतिला भक्तजन स्वच्छ करीत आहेत. हवि पोहोंचविणारा जो तूं त्या तुला मरुत् हे आपल्या समूहाने सुशोभित करितात. असें झालें म्हणजे ज्ञानी सोम ललकारी देत पवित्रांतून वहात जातो १७.
ऋषि॑मना॒ य ऋ॑षि॒कृत् स्व॒र्षाः स॒हस्र॑णीथः पद॒वीः क॑वी॒नाम् ।
ऋषि मनाः यः ऋषि कृत् स्वः साः सहस्र नीथः पद वीः कवीनां
जो ऋषींचें मन आहे, जो ऋषींना ऋषित्व देणारा आहे, जो स्वर्लोक देणारा, असंख्य स्तुतींचा स्वीकर करणारा आणि कवींचा अग्रेसर आहे; तो महाभाग, स्तवनीय सोम आपल्या तिसर्‍या तेजोमय स्थानीं वास करण्याच्या इच्छेनें विराज आणि स्तुति यांना सुप्रकाशित करतो १८.
च॒मू॒षच् छ्ये॒नः श॑कु॒नो वि॒भृत्वा॑ गोवि॒न्दुर्द्र॒प्स आयु॑धानि॒ बिभ्र॑त् ।
चमू सत् श्येनः शकुनः वि भृत्वा गो विन्दुः द्रप्सः आयुधानि बिभ्रत्
चमूपात्रांत अधिष्ठित झालेला श्येन, अभीष्टदाता, सामर्थ्यसंपन्न पक्षिराज, प्रकाशधेनू देणारा आणि आपलीं आयुधें धारण करून उदकांचा कल्लोल जो समुद्र त्याच्या निकट राहणारा महाभाग सोम तो आपलें चवथें तेजोमय स्थान देखील प्रकट करतो १९.
मर्यो॒ न शु॒भ्रस्त॒न्वं मृजा॒नो॑ऽत्यो॒ न सृत्वा॑ स॒नये॒ धना॑नाम् ।
मर्यः न शुभ्रः तन्वं मृजानः अत्यः न सृत्वा सनये धनानां
शुभ्रतेजानें मंडित असलेल्या पुरुषाप्रमाणें आपलें अंग स्वच्छ करणारा, चपल अश्वारूढ वीराप्रमाणें यशोधनासाठीं धांव घेणारा, वृषभाप्रमाणें धेनूसमूहाकडे जाणारा हा सोम द्रोणकलशाकडे वहात जाऊन चमूपात्रांत भरून राहिला आहे २०.
पव॑स्वेन्दो॒ पव॑मानो॒ महो॑भिः॒ कनि॑क्रद॒त् परि॒ वारा॑ण्य् अर्ष ।
पवस्व इन्दो इति पवमानः महः भिः कनिक्रदत् परि वाराणि अर्ष
आल्हादप्रदा, पावनप्रवाहा सोमा, स्वच्छ प्रवाहानें वहात रहा. गर्जना करीत श्रेष्ठ ऋत्विजांच्या हातून लोंकरीच्या पवित्रांतून तुझा प्रवाह वाहूं दे - तूं क्रीडा करीत चमूपात्रांत स्वच्छ प्रवाहानें भरून रहा; आणि तुझा तल्लीन करणारा रस इंद्राला हर्षनिर्भर करो २१.
प्रास्य॒ धारा॑ बृह॒तीर॑सृग्रन्न् अ॒क्तो गोभिः॑ क॒लशा॒ँ आ वि॑वेश ।
प्र अस्य धाराः बृहतीः असृग्रन् अक्तः गोभिः कलशान् आ विवेश
पहा, ह्याचे विशाल प्रवाह झपाट्यानें वहात चालले, आणि तोहि गोदुग्धाशीं मिश्र होऊन कलशामध्यें प्रविष्ट झाला. जो सामप्रिय सामगायनांची प्रेरणा करतो, तो महाज्ञानी सोम मोठ्यानें गर्जना करून मित्राच्या आप्तवर्गाकडे जातो २२.
अ॒प॒घ्नन्न् ए॑षि पवमान॒ शत्रू॑न् प्रि॒यां न जा॒रो अ॒भिगी॑त॒ इन्दुः॑ ।
अप घ्नन् एषि पवमान शत्रून् प्रियां न जारः अभि गीतः इन्दुः
पावनप्रवाहा, लावण्यवती तरुणीचा प्रियकर जसा आपल्या वल्लभेकडे जातो त्याप्रमाणें सर्वत्र प्रशंसा पावलेला आल्हादप्रद सोम शत्रूंना अगदीं ठार करून कलशाकडे गमन करतो. यथेच्छ संचार करणारा पक्षी वृक्षावर स्वस्थ बसतो त्याप्रमाणें शुद्धप्रवाह सोमही कलशामध्यें स्थिर होतो २३.
आ ते॒ रुचः॒ पव॑मानस्य सोम॒ योषे॑व यन्ति सु॒दुघाः॑ सुधा॒राः ।
आ ते रुचः पवमानस्य सोम योषा इव यन्ति सु दुघाः सु धाराः
पावनप्रवाह सोमा, प्रभो, तुझ्या सहज वाहणार्‍या रसधारा नवयुवतीप्रमाणें सहल करीत असतात. सर्वांना हवाहवासा वाटणारा सोम ऋत्विजांनीं आणला तेव्हां त्या हरिद्वर्ण सोमानें उदकांत आणि कलशांत शिरतांना मोठ्यानें गर्जना केली २४.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९७ (अनेक ऋषिविरचित पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - अनेक ऋषि : देवता - पवमान सोम : छंद - त्रिष्टुभ्
अ॒स्य प्रे॒षा हे॒मना॑ पू॒यमा॑नो दे॒वो दे॒वेभिः॒ सं अ॑पृक्त॒ रस॑म् ।
अस्य प्रेषा हेमना पूयमानः देवः देवेभिः सं अपृक्त रसं
ह्या ऋत्विजाच्या प्रेरणेनें आणि प्रोत्साहनानें स्वच्छ होऊन त्वां दिव्यविभूतिनें आपल्या रसाचा दिव्यविबुधाशीं संयोग करून दिलास. यज्ञपुरोहित व्यवस्थित बांधलेल्या पशुयुक्त गृहांत प्रवेश करितो त्याप्रमाणें खळखळाटानें वाहणारा तुझा रस पवित्राकडे जातो १.
भ॒द्रा वस्त्रा॑ सम॒न्या३ वसा॑नो म॒हान् क॒विर्नि॒वच॑नानि॒ शंस॑न् ।
भद्रा वस्त्रा समन्या वसानः महान् कविः नि वचनानि शंसन्
समारंभाला योग्य अशीं मंगलवस्त्रें परिधान करणारा तूं महाप्रतिभाशाली भक्तांच्या स्तवनांची वाखाणणी करून आणि अलंकृत होऊन चमूपात्रांत वाहत जा. सूक्ष्म दृष्टीनें सर्व काहीं पाहणारा तूं देवयज्ञाविषयीं तर सदैव जागरूकच राहतोस २.
सं उ॑ प्रि॒यो मृ॑ज्यते॒ सानो॒ अव्ये॑ य॒शस्त॑रो य॒शसां॒ क्षैतो॑ अ॒स्मे ।
सं ओं इति प्रियः मृज्यते सानौ अव्ये यशः तरः यशसां क्षैतः अस्मे इति
सर्वांना प्रिय, यशस्वी जनांतहि अत्यंत यशोवान् असा क्षेत्रपालक सोम, तो आमच्यासाठीं लोंकरीच्या पवित्राच्या उच्चभागीं स्वच्छ आणि अलंकृत होतो. हे सोमा तूं गर्जना करीत स्वच्छप्रवाहानें वहात जा; आणि दिव्यविभूतिंनो तुम्हीं आपल्या कल्याणप्रद आशीर्वचनांनीं आमचें सदैव रक्षण करा ३.
प्र गा॑यता॒भ्यर्चाम दे॒वान् सोमं॑ हिनोत मह॒ते धना॑य ।
प्र गायत अभि अर्चाम देवान् सोमं हिनोत महते धनाय
मित्रांनों तुम्हीं गुणगायन करा. दिव्यविभूतिंचें आम्हीं ऋक्‌स्तोत्रांनीं अर्चन करतों आणि उच्चप्रतीचें धन प्राप्त व्हावें म्हणून तुम्हीं देवाला सोमरस अर्पण करा. तो मधुररुचि सोमरस लोंकरीच्या पवित्रांतून स्वच्छ होऊन वहातो आणि मग देवोत्सुक होऊन आमच्या द्रोणकलशांत अधिष्ठित होतो ४.
इन्दु॑र्दे॒वानां॒ उप॑ स॒ख्यं आ॒यन् स॒हस्र॑धारः पवते॒ मदा॑य ।
इन्दुः देवानां उप सख्यं आयन् सहस्र धारः पवते मदाय
दिव्यविभूतिंचें मित्रत्व जोडून तो आल्हादी आणि असंख्य धारांचा सोम दिव्यविबुधांच्या हर्षासाठीं शुद्धप्रवाहानें वाहतो. शूर ऋत्विजांनीं स्तविलेल्या सोमानें आपल्या पूर्वीच्या तेजस्वितेला अनुसरून भक्ताला महत्‌भाग्य प्राप्त होण्यासाठीं इंद्राकडे गमन केलें ५.
स्तो॒त्रे रा॒ये हरि॑रर्षा पुना॒न इन्द्रं॒ मदो॑ गच्छतु ते॒ भरा॑य ।
स्तोत्रे राये हरिः अर्ष पुनानः इन्द्रं मदः गच्चतु ते भराय
तूं हरिद्वर्ण सोम, स्वच्छ होऊन स्तोतृजनांसाठीं, त्यांच्या अखंड ऐश्वर्यासाठीं वहात रहा. तुझ्या उत्कर्षाकरितां हर्षकारी रस इंद्रापाशीं प्राप्त होवो. हे सोमा, दिव्यविभूतिंसह एकाच रथांत आरूढ होऊन कृपाप्रसाद करण्याच्या हेतूनें गमन कर; आणि दिव्यविभूतिंनों तुम्हींहि आपल्या कल्याणप्रद आशीर्वचनांनीं आमचें सदैव रक्षण करा. ६.
प्र काव्यं॑ उ॒शने॑व ब्रुवा॒णो दे॒वो दे॒वानां॒ जनि॑मा विवक्ति ।
प्र काव्यं उशना इव ब्रुवाणः देवः देवानां जनिम विवक्ति
आद्यकवि जो उशना त्याच्याप्रमाणें हा दिव्य सोम काव्य रचून दिव्यविभूतिंचे अवतार कथन करतो. ज्याची बिरुदावलि श्रेष्ठ आहे, जो पवित्रजनांचा बन्धू, जो दुसर्‍याला पवित्र करतो हा सोमरूपी वराह गर्जना करीत आपल्या पायांनीं सर्व भूप्रदेशाचें आक्रमण करतो ७.
प्र हं॒सास॑स्तृ॒पलं॑ म॒न्युं अच्छा॒मादस्तं॒ वृष॑गणा अयासुः ।
प्र हंसासः तृपलं मन्युं अच्च अमात् अस्तं वृष गणाः अयासुः
हंस आणि वृषभसमूह या सोमाचा तडफदार जोष पाहूनच भयानें आपल्या स्थानाकडे चालते झाले; परंतु प्रियमित्र जे ऋत्विज ते सर्वप्रकारें स्तुत्य, दर्दम, आणि भक्तपावन अशा सोमाला अनुलक्षून एक समयावच्छेदेंकरून स्तोत्रें म्हणत असतात ८.
स रं॑हत उरुगा॒यस्य॑ जू॒तिं वृथा॒ क्रीळ॑न्तं मिमते॒ न गावः॑ ।
सः रंहते उरु गायस्य जूतिं वृथा क्रीळ्अन्तं मिमते न गावः
ज्याचें स्तवन सर्वत्र होतें अशा ईश्वराच्या प्रोत्साहनाला अनुसरून सोमरस मोठ्या सरोबरीनें वहातो, तोंच सहजवृत्तीनें क्रीडा करणार्‍या सोमाला प्रकाशधेनू आकलने करूं शकत नाहींत. तीक्ष्ण शृंगाचा सोम सर्व वस्तूंची परिपूर्णता करितो. तो दिवसा हरित्‌पल्लवयुक्त आणि रात्रीं तीव्र तेजाचा दिसतो. ९.
इन्दु॑र्वा॒जी प॑वते॒ गोन्यो॑घा॒ इन्द्रे॒ सोमः॒ सह॒ इन्व॒न् मदा॑य ।
इन्दुः वाजी पवते गो न्योघाः इन्द्रे सोमः सह इन्वन् मदाय
आल्हादप्रद, सत्वाढ्य सोम हा दुग्धौघाशीं मिश्रित होऊन आपले ओजस्वी रस इंद्राच्या ठिकाणीं अर्पण करून त्याला हर्ष व्हावा म्हणून शुद्धप्रवाहानें वहातो. तो राक्षसांना ठार करतो; भक्तांना विपुल सौख्य देतो, आणि दानधर्म न करणार्‍या शत्रूंची धूळधाण उडवितो. गोसमूहाचा तो राजा होय. १०.
अध॒ धार॑या॒ मध्वा॑ पृचा॒नस्ति॒रो रोम॑ पवते॒ अद्रि॑दुग्धः ।
अध धारया मध्वा पृचानः तिरः रोम पवते अद्रि दुग्धः
आपल्या धारेनें, आपल्या मधुररसानें दिव्यविभूतिंना तृप्त करणारा आणि ग्राव्यांनीं पिळलेला सोमरस लोंकरीच्या पवित्रांतून स्वच्छ गाळला जात आहे. हा आल्हादी रस इंद्राच्या मित्रत्वाची लालसा धरतो. तो दिव्य आणि हर्षकारी रसच देवाच्या हर्षोत्कर्षाला कारण होतो ११.
अ॒भि प्रि॒याणि॑ पवते पुना॒नो दे॒वो दे॒वान् स्वेन॒ रसे॑न पृ॒ञ्चन् ।
अभि प्रियाणि पवते पुनानः देवः देवान् स्वेन रसेन पृचन्
आपल्या रसानें दिव्यविभूतिंना तृप्त करून हा दिव्य आणि पावन सोम सर्व प्रकारच्या प्रियवस्तु आपल्या भक्ताकडे घेऊन येतो. प्रत्येक ऋतूप्रमाणें निरनिराळे स्वभावधर्म धारण करणारा सोम हा पवित्रावर उच्चभागीं राहून ऋत्विजाच्या दहा अंगुलींना कार्यव्यापृत करतो. १२.
वृषा॒ शोणो॑ अभि॒कनि॑क्रद॒द्गा न॒दय॑न्न् एति पृथि॒वीं उ॒त द्याम् ।
वृषा शोणः अभि कनिक्रदत् गाः नदयन् एति पृथिवीं उत द्यां
रक्तवर्ण सोमरूपवृषभ दिशारूप धेनूंना प्रतिनादित करून पृथिवी आणि द्युलोक यांच्या सन्मुख गर्जना करीत जातो. तेव्हां समरांत इंद्राच्या सिंहनादाप्रमाणें ध्वनि ऐकूं येतो आणि भक्तांना स्फूर्ति देऊन जातो. सोम हा आमच्या इंद्राच्या स्तवनवाणींना अनुलक्षून वहात जातो. १३.
र॒साय्यः॒ पय॑सा॒ पिन्व॑मान ई॒रय॑न्न् एषि॒ मधु॑मन्तं अं॒शुम् ।
रसाय्यः पयसा पिन्वमानः ईरयन् एषि मधु मन्तं अंशुं
अतिशय रसाळ असा तूं दुधाशीं मिश्र होऊन उचंबळून जाऊन आणि आपल्या मधुर अंकुराला तरतरीत करून वहात जातोस. हे सोमा, स्वच्छप्रवाह असा तूं इंद्राप्रीत्यर्थ ओतला जातांना संतत धार उत्पन्न करून वहातोस १४.
ए॒वा प॑वस्व मदि॒रो मदा॑योदग्रा॒भस्य॑ न॒मय॑न् वध॒स्नैः ।
एव पवस्व मदिरः मदाय उद ग्राभस्य नमयन् वध स्नैः
याप्रमाणें हर्षोत्कर्षकर असा तूं उदकांचा अवरोध करणार्‍या दुष्टाला आपल्या घातक शस्त्रांनीं वठणीस आणून देवाच्या हर्षोत्सवासाठीं स्वच्छप्रवाहानें वहा; तेजस्वी अंगकांति धारण करणारा, आणि हे सोमा, प्रकाशधेनूविषयीं उत्सुक असा तूं पात्रांत ओतला गेलास म्हणजे आमच्याकडे वहात ये १५.
जु॒ष्ट्वी न॑ इन्दो सु॒पथा॑ सु॒गान्य् उ॒रौ प॑वस्व॒ वरि॑वांसि कृ॒ण्वन् ।
जुष्टवी नः इन्दो इति सु पथा सु गानि उरौ पवस्व वरिवांसि कृण्वन्
आल्हादप्रदा, तूं आमच्यावर प्रसन्न हो. सर्व मार्ग आम्हांला सुगम करून आणि आमचें हित साधून या विस्तीर्ण कलशांत स्वच्छप्रवाहानें वहा. लोखंडी घणानें ठेंचून टाकल्याप्रमाणें सर्व संकटाचा चुराडा उडव, आणि लोंकरीच्या पवित्राच्या उच्च भागावर आपल्या उत्कृष्ट प्रवाहानें वहा. १६.
वृ॒ष्टिं नो॑ अर्ष दि॒व्यां जि॑ग॒त्नुं इळा॑वतीं शं॒गयीं॑ जी॒रदा॑नुम् ।
वृष्टिं नः अर्ष दिव्यां जिगत्नुं इळ्आवतीं शं गयीं जीर दानुं
दिव्य, त्वरितगति, धान्यसमृद्धिकर, कल्याणरूप, आणि दानोत्सुक अशी पर्जन्यवृष्टि आम्हांवर वाहूं दे. मनोहर पुष्पगुच्छ वेंचून घ्यावे त्याप्रमाणें हे आल्हादप्रदा, तुझे कनिष्ठ बन्धू जे हे वायु त्यांना उचलून घेऊन तूं धों धों वहात ये १७.
ग्र॒न्थिं न वि ष्य॑ ग्रथि॒तं पु॑ना॒न ऋ॒जुं च॑ गा॒तुं वृ॑जि॒नं च॑ सोम ।
ग्रन्थिं न वि स्य ग्रथितं पुनानः ऋजुं च गातुं वृजिनं च सोम
गुंतागुंत झालेली गांठ उकलावी त्याप्रमाणें सरळ नीतिमार्ग आणि वक्रमार्ग ह्याचा घोंटाळा तूं उलगडून टाक. हे सोमा, शुद्धस्वरूप, हरिद्वर्ण असा तूं कलशांत ओतला जात असतां जोमदार अश्वाप्रमाणें गर्जना कर. दिव्यरूपा तूं वीर आपल्याच सदनांत सुखासीन आहेस तेथून आमच्याकडे वहात ये १८.
जुष्टो॒ मदा॑य दे॒वता॑त इन्दो॒ परि॒ ष्णुना॑ धन्व॒ सानो॒ अव्ये॑ ।
जुष्टः मदाय देव ताते इन्दो इति परि स्नुना धन्व सानौ अव्ये
आल्हादरूपा सोमा, तूं प्रसन्न होऊन देवाच्या हर्षासाठीं, देवाच्या यज्ञासाठीं आपल्या प्रवाहानें ऊर्णापवित्राच्या उच्चभागीं वहात रहा. तूं सहस्त्रावधि धारा सोडतोस, तूं सुगंधित आणि अप्रतिहत आहेस तर शूरांच्या धकाधकीला योग्य अशा सत्वविजयाच्या प्रसंगी तूं आपला रसौघ एकसारखा वहात ठेव १९.
अ॒र॒श्मानो॒ येऽर॒था अयु॑क्ता॒ अत्या॑सो॒ न स॑सृजा॒नास॑ आ॒जौ ।
अरश्मानः ये अरथाः अयुक्ताः अत्यासः न ससृजानासः आजौ
ज्यांना लगामाची जरूर नाहीं, जे रथ ओढीत नाहींत, किंवा जे रथाला जोडलेलेही नाहींत असे रणांगणाकडे धावणारे तीव्रवेगी जसे अश्व, त्याप्रमाणें हे शुभ्रतेजस्क सोमरस वहात आहेत. तर हे दिव्यविबुधांनो तुम्हीं तो रस प्राशन करण्यास्तव इकडे आगमन करा २०.
ए॒वा न॑ इन्दो अ॒भि दे॒ववी॑तिं॒ परि॑ स्रव॒ नभो॒ अर्ण॑श्च॒मूषु॑ ।
एव नः इन्दो इति अभि देव वीतिं परि स्रव नभः अर्णः चमूषु
याप्रमाणें आल्हादरूपा सोमा, देवाच्या प्रसन्नतेला अनुलक्षून मेघमंडलांतील उदककल्लोलाचा ओघ तूं चमूपात्रांत लोट. जें सकलांना प्रिय, जें श्रेष्ठ, वीरांनीं युक्त आणि शत्रुभीषण आहे, असें धन सोम हा आम्हांस अर्पण करो २१.
तक्ष॒द्यदी॒ मन॑सो॒ वेन॑तो॒ वाग् ज्येष्ठ॑स्य वा॒ धर्म॑णि॒ क्षोरनी॑के ।
तक्षत् यदि मनसः वेनतः वाक् ज्येष्ठस्य वा धर्मणि क्षोः अनीके
उत्सुक भक्ताच्या मनापासून निघालेल्या, किंवा श्रेष्ठ पुरुषानें उच्चारलेल्या वाणीनें जेव्हां या सोमाला धर्मामध्यें आणि बलसमूहामध्यें सुसंस्कृत करून ठेविलें, तेव्हांच कलशामध्यें ठेवलेल्या उत्कृष्ट आणि प्रसन्न्नचित्त अशा आपल्या पतीकडे धेनू हंबारतच धांवून आल्या २२.
प्र दा॑नु॒दो दि॒व्यो दा॑नुपि॒न्व ऋ॒तं ऋ॒ताय॑ पवते सुमे॒धाः ।
प्र दानु दः दिव्यः दानु पिन्वः ऋतं ऋताय पवते सु मेधाः
जो दानशाली आहे, जो दिव्य आणि दानयोग्यवस्तूंनीं ओतप्रोत भरलेला आहे, असा महाप्राज्ञ सोम सनातन सद्धर्मासाठीं सनातन धर्माचा प्रवाह लोटून देत आहे. राजा सोम हा संकटनिवारक सामर्थ्याचा निधि आहे, तो आपल्या सहा रश्मीनीं विपुल् समृद्धीचा भार वहातो २३.
प॒वित्रे॑भिः॒ पव॑मानो नृ॒चक्षा॒ राजा॑ दे॒वानां॑ उ॒त मर्त्या॑नाम् ।
पवित्रेभिः पवमानः नृ चक्षा राजा देवानां उत मर्त्यानां
पवित्राच्या योगाने स्वच्छप्रवाहानें वहाणारा, मानवहितदर्शी, दिव्यविबुधांचा आणि मानवांचा राजा सोम हा दोन्ही प्रकारचा आहे. तो अक्षयधनाचा प्रभु आहे. सर्वत्र ओतप्रोत भरलेलें जें सुंदर सनातन सत्य, त्याचेंच धारण या आल्हादी सोमानें केलें आहे. २४.
अर्वा॑ँ इव॒ श्रव॑से सा॒तिं अच्छेन्द्र॑स्य वा॒योर॒भि वी॒तिं अ॑र्ष ।
अर्वान् इव श्रवसे सातिं अच्च इन्द्रस्य वायोः अभि वीतिं अर्ष
ज्याप्रमाणें तीव्रवेगी अश्व यशासाठीं विजयचिन्हाकडे धांवतो, त्याप्रमाणें इंद्राच्या आणि वायूच्या प्रसन्नतेला अनुलक्षून तूं वहात रहा. आम्हाला उच्चप्रतीचा उत्साह हजारों पटीनें दे. हे सोमा, तूं भक्तपावन आम्हांला अक्षय संपत्तीचा दाता हो २५.
दे॒वा॒व्यो नः परिषि॒च्यमा॑नाः॒ क्षयं॑ सु॒वीरं॑ धन्वन्तु॒ सोमाः॑ ।
देव अव्यः नः परि सिच्यमानाः क्षयं सु वीरं धन्वन्तु सोमाः
देवाला प्रसन्न करणारे आणि पात्रांत ओतलेले सोमरस आमच्या वीरप्रचुर सदनाकडे धों धों वहात येवोत. कारण हे सोमरस भक्ताची सद्‌भक्ति देवाला अर्पण करतात. ते सर्वजनाला प्रिय, यज्ञपुरोहिताप्रमाणें दिव्यतेजाची उपासना करणारे, आणि हर्षोत्कर्षकारी असे आहेत २६.
ए॒वा दे॑व दे॒वता॑ते पवस्व म॒हे सो॑म॒ प्सर॑से देव॒पानः॑ ।
एव देव देव ताते पवस्व महे सोम प्सरसे देव पानः
याप्रमाणें हे दिव्यरूपा, तूं देवाचें पेय आहेस म्हणून हे सोमा, ह्या देवयज्ञांत त्याच्या उत्कृष्ट प्रसादासाठीं तूं स्वच्छप्रवाहानें वहा. तुज महाविभूतिचे आम्हीं भक्त संग्रामांत गुंतलों आहोंत, तर पावनप्रवाह असा तूं या द्यावापृथिवींना सुस्थितींत ठेव २७.
अश्वो॒ नो क्र॑दो॒ वृष॑भिर्युजा॒नः सिं॒हो न भी॒मो मन॑सो॒ जवी॑यान् ।
अश्वः न क्रदः वृष भिः युजानः सिंहः न भीमः मनसः जवीयान्
वीरांनीं तुझी कार्यांत योजना केली म्हणजे तूं अश्वाप्रमाणें खिंकाळतोस; तूं सिंहाप्रमाणें भयंकर आणि वेगवान आहेस. तर ये; आणि आम्हांला अनुकूल अशा अत्यंत सरळ मार्गांनीं, हे आल्हादरूपा, तुझ्या सौजन्याचा ओघ आम्हांकडे वहात ठेव २८.
श॒तं धारा॑ दे॒वजा॑ता असृग्रन् स॒हस्रं॑ एनाः क॒वयो॑ मृजन्ति ।
शतं धाराः देव जाताः असृग्रन् सहस्रं एनाः कवयः मृजन्ति
देवापासून निघालेल्या शेंकडोंच नव्हे तर सहस्त्रावधि धारा वाहूं लागल्या. त्या धारांनाच कविजन काव्यानें अलंकृत करतात. आल्हादरूपा सोमा, द्युलोकांतून अभीष्टप्राप्तीचें साधन वहात आण. कारण श्रेष्ठ अशा धनाचा पुरोगामी दूत तूंच आहेस २९.
दि॒वो न सर्गा॑ अससृग्रं॒ अह्नां॒ राजा॒ न मि॒त्रं प्र मि॑नाति॒ धीरः॑ ।
दिवः न सर्गाः अससृग्रं अह्नां राजा न मित्रं प्र मिनाति धीरः
आकाशांतील पर्जन्यवृष्टीप्रमाणें, रस प्रवाह एकसारखा चालू राहिला कारण रस धीरोदात्त राजा सोम हा आपल्या मित्राचें म्हणणें कधीं मोडीत नाहीं. इतकेंच काय पण, पुत्र आपल्या कर्तृत्वानें पित्याच्या संतोषासाठीं झटतो तसा तूं या जनतेसाठीं अजिंक्यतेचा ओघ वहात आण. ३०.
प्र ते॒ धारा॒ मधु॑मतीरसृग्र॒न् वारा॒न् यत् पू॒तो अ॒त्येष्य् अव्या॑न् ।
प्र ते धाराः मधु मतीः असृग्रन् वारान् यत् पूतः अति एषि अव्यान्
तुझ्या मधुर धारा वाहूं लागल्या म्हणजे तूं ऊर्णावस्त्राच्या पवित्रांतून शुद्धप्रवाहानें पाझरतोस. हे पावनप्रवाहा, तूं प्रकाशधेनूंच्या तेजोमय स्थानाकडे वहात जातोस; आणि प्रकट होतांच सूर्याला प्रकाशकिरणानीं भरून टाकतोस ३१.
कनि॑क्रद॒दनु॒ पन्थां॑ ऋ॒तस्य॑ शु॒क्रो वि भा॑स्य् अ॒मृत॑स्य॒ धाम॑ ।
कनिक्रदत् अनु पन्थां ऋतस्य शुक्रः वि भासि अमृतस्य धाम
सद्धर्माच्या मार्गानें जातांना गर्जना करणारा शुभ्रतेजस्क तूं अमरत्वाचे तेजोमय स्थान सुप्रकाशित करतोस, आणि कविजनांच्या वाणीला सद्बुद्धीच्या योगानें स्फ़ूर्ति देऊन, हर्षोत्कर्षकारी असा तूं इंद्राप्रीत्यर्थ शुद्धप्रवाहानें वहातोस ३२
दि॒व्यः सु॑प॒र्णो॑ऽव चक्षि सोम॒ पिन्व॒न् धाराः॒ कर्म॑णा दे॒ववी॑तौ ।
दिव्यः सु पर्णः अव चक्षि सोम पिन्वन् धाराः कर्मणा देव वीतौ
हे सोमा, तूं दिव्यलोकींचा गरुडपक्षी, आपला धाराप्रवाह सत्कर्मानें भरगच्च भरून टाकून, या देवोपासनेच्या प्रसंगी खालीं भूतलाकडे दृष्टि दे. आल्हादप्रदा, तुज सोमाचें आधारपात्र जो कलश त्यांत प्रवेश कर, आणि खळखळाट उडवून रविकिरणाच्या सान्निध्यानें गमन कर ३३.
ति॒स्रो वाच॑ ईरयति॒ प्र वह्नि॑रृ॒तस्य॑ धी॒तिं ब्रह्म॑णो मनी॒षाम् ।
तिस्रः वाचः ईरयति प्र वह्निः ऋतस्य धीतिं ब्रह्मणः मनीषां
हविर्भाग करणारा ऋत्विज् तीन वाणींचा उच्चार करतो. तो सनातन सत्याचें चिन्तन आणि ब्रह्मस्तोत्राचें मनन करतो. यज्ञधेनू मार्ग हुडकीत आपल्या धन्याकडे जातात तशाच स्तोतृजनाच्या भावनाहि मोठ्या उत्कंठेनें उच्च स्वरांत गायन करीत सोमाकडे गमन करतात ३४.
सोमं॒ गावो॑ धे॒नवो॑ वावशा॒नाः सोमं॒ विप्रा॑ म॒तिभिः॑ पृ॒च्छमा॑नाः ।
सोमं गावः धेनवः वावशानाः सोमं विप्राः मति भिः पृच्चमानाः
दूध देणार्‍या गाई उंचस्वरानें हंबारत सोमाकडे जातात; तसे ज्ञानी स्तोतेहि मननस्तुतींनीं शोध करीत करीत सोमाकडेच जातात. पिळलेला सोमरस प्रवाहानें वाहूं लागला म्हणजे सर्व वस्तूंना पावन करतो, आणि अर्कस्तोत्रें आणि त्रिष्टुभ्‌स्तोत्रें देखील सोमाच्या ठिकाणीं एकत्र होऊन ईश्वराचें स्तवन करितात ३५.
ए॒वा नः॑ सोम परिषि॒च्यमा॑न॒ आ प॑वस्व पू॒यमा॑नः स्व॒स्ति ।
एव नः सोम परि सिच्यमानः आ पवस्व पूयमानः स्वस्ति
सोमा, याप्रमाणें तूं पात्रांत ओतला जाऊन भक्तांना पावन करणारा आहेस, तर स्वच्छप्रवाहानें वहात रहा. मोठ्यानें खळखळां वाहून तूं इंद्राच्या ठिकाणीं खुशाल प्रवेश कर, स्तुतिवाणीला वृद्धिंगत कर, आणि भक्तामध्यें स्फूर्ति उत्पन्न कर ३६.
आ जागृ॑वि॒र्विप्र॑ ऋ॒ता म॑ती॒नां सोमः॑ पुना॒नो अ॑सदच् च॒मूषु॑ ।
आ जागृविः विप्रः ऋता मतीनां सोमः पुनानः असदत् चमूषु
जागरूक, ज्ञानी कवि, मननीय स्तुतींचें सत्यतत्त्व, असा जो भक्तपावन सोम तो चमूपात्रांत भरून राहिला. अनेक उत्कंठित जोडपीं आणि त्वरेनें जाणारे उत्तम भुजदंडांचे अध्वर्यू ज्याची सेवा करितात असा सोम पात्रांत भरून राहिला ३७.
स पु॑ना॒न उप॒ सूरे॒ न धातोभे अ॑प्रा॒ रोद॑सी॒ वि ष आ॑वः ।
सः पुनानः उप सूरे न धाता आ उभे इति अप्राः रोदसी इति वि सः आवर् इत्य् आवः
भक्तपावन सोमानें सूर्य सन्निध येतांच जगत्‌ स्त्रष्ट्याप्रमाणें उभय लोक आक्रमण करून टाकले आणि प्रकटहि केले. ज्याच्या कृपेनें प्रिय वस्तु अधिक प्रिय होतात तो सोम, काम करणाराला वेतन द्यावे त्याप्रमाणें वरदान देईल ३८.
स व॑र्धि॒ता वर्ध॑नः पू॒यमा॑नः॒ सोमो॑ मी॒ढ्वाँ अ॒भि नो॒ ज्योति॑षावीत् ।
सः वर्धिता वर्धनः पूयमानः सोमः मीढवान् अभि नः ज्योतिषा आवीत्
आपण वृद्धिंगत होऊन दुसर्‍यालाहि वृद्धिंगत करणारा, भक्तपावन, आणि अभीष्टवर्षक जो सोम त्यानें आपल्या तेजानें चोहोंकडून आमचें रक्षण केलें. अशा ह्या सोमाच्या योगानें सन्मार्गाची पाऊलवाट जाणणारे, आणि दिव्यलोकाची प्राप्ति झालेले जे आमचे पूर्वज वाडवडील त्यांनीं प्रकाशधेनू प्राप्तीच्या उद्देशानें पर्वतहि फोडून टाकला ३९.
अक्रा॑न् समु॒द्रः प्र॑थ॒मे विध॑र्मञ् ज॒नय॑न् प्र॒जा भुव॑नस्य॒ राजा॑ ।
अक्रान् समुद्रः प्रथमे वि धर्मन् जनयन् प्र जाः भुवनस्य राजा
जो समुद्र अथवा भुवनांचा जो राजा त्यानें विविधस्वभावी जगाच्या पहिल्या स्थितींत प्राणिमात्र उत्पन्न करून सर्व आक्रमण केलें; त्याप्रमाणें आल्हादप्रद वीरपुंगव सोम पिळला जातांना ऊर्णापवित्रावर उच्चभागीं अत्यंत वृद्धिंगत झाला ४०.
म॒हत् तत् सोमो॑ महि॒षश्च॑कारा॒पां यद्गर्भो॑ऽवृणीत दे॒वान् ।
महत् तत् सोमः महिषः चकार अपां यत् गर्भः अवृणीत देवान्
महाविशाल सोमानें एक महत्कार्य असें केलें की, उदकांच्या पोटीं राहून देवांना प्रसन्न केलें. पावनप्रवाह सोमानें आपली ओजस्विता इंद्राच्या ठिकाणीं अर्पिली; आल्हादप्रद सोमानें सूर्याच्या ठिकाणीं प्रकाश उत्पन्न केला ४१.
मत्सि॑ वा॒युं इ॒ष्टये॒ राध॑से च॒ मत्सि॑ मि॒त्रावरु॑णा पू॒यमा॑नः ।
मत्सि वायुं इष्टये राधसे च मत्सि मित्रावरुणा पूयमानः
इष्टसिद्धीसाठीं आणि प्रसादासाठीं तूं वायूला दृष्ट करतोस; स्वच्छप्रवाहानें वाहून मित्रावरुणांना हृष्ट करतोस, मरुत्‌गणाला हर्षित करतोस; दिव्यविबुधांना हर्षित करतोस; हे दिव्या सोमा तूं द्यावापृथिवींनाहि हर्षित करतोस ४२.
ऋ॒जुः प॑वस्व वृजि॒नस्य॑ ह॒न्तापामी॑वां॒ बाध॑मानो॒ मृध॑श्च ।
ऋजुः पवस्व वृजिनस्य हन्ता अप अमीवां बाधमानः मृधः च
सरळ स्वभावाचा तूं सोम पावनप्रवाहानें वहा. तूं कुटिलमार्गाचा उच्छेद करणारा आहेस; आधिव्याधींना आणि शत्रुसैन्याला दूर हांकून देऊन त्यांचा नाश करणारा आहेस. तूं आपलें शुभ्र दुग्ध धेनूच्या दुग्धाशीं मिसळून देतोस. तूं इंद्राचा प्रियमित्र आहेस, आणि आम्हीं तुझे प्रियमित्र आहोत ४३.
मध्वः॒ सूदं॑ पवस्व॒ वस्व॒ उत्सं॑ वी॒रं च॑ न॒ आ प॑वस्वा॒ भगं॑ च ।
मध्वः सूदं पवस्व वस्वः उत्सं वीरं च नः आ पवस्व भगं च
मधुररसाचा ओघ वाहूं दे. तूं सर्वोत्कृष्ट धनाचा झरा आहेस; तर वीर्यशाली संतान आणि भाग्य ह्यांचा प्रवाह आमच्याकडे वाहूं दे. हे आल्हादप्रदा तूं स्वच्छप्रवाहानें वाहून इंद्राला रुचिप्रद हो; आणि त्याच्या ऐश्वर्यसमुद्रापासून अढळ धनाचा प्रवाह आमच्यावर लोट ४४.
सोमः॑ सु॒तो धार॒यात्यो॒ न हित्वा॒ सिन्धु॒र्न नि॒म्नं अ॒भि वा॒ज्यक्षाः ।
सोमः सुतः धारया अत्यः न हित्वा सिन्धुः न निम्नं अभि वाजी अक्षारिति
पिळल्यावर तो सत्ववीर सोम आपल्या धारेनें असा वहात राहील कीं, जणों लढाई जिंकणारा अश्व, किंवा उतरल्या जागेकडे धांवणारा प्रवाहच. याप्रमाणें भक्तपावन सोम वनस्पतींना योग्य अशा सदनांत अधिष्ठित झाला आणि नंतर तो आल्हादप्रद रस उदकांसह गोदुग्धाशीं मिश्र होऊन वाहूं लागला ४५.
ए॒ष स्य ते॑ पवत इन्द्र॒ सोम॑श्च॒मूषु॒ धीर॑ उश॒ते तव॑स्वान् ।
एषः स्यः ते पवते इन्द्र सोमः चमूषु धीरः उशते तवस्वान्
इंद्रा, हाच तो तुझा धीरोदत्त सोम, कीं जो तुज उत्सुक देवासाठीं चमूपात्रांत वाहत आहे. तो तीव्रवेगी, दिव्यलोकदर्शी सोम रथाप्रमाणें त्वरीत धांवणारा आहे. सत्य हेंच त्याचें बल आहे, आणि आम्हां देवभक्तांची जणों काय मूर्तिमंत आकांक्षाच असा तो पात्रांत ओतला जात आहे ४६.
ए॒ष प्र॒त्नेन॒ वय॑सा पुना॒नस्ति॒रो वर्पां॑सि दुहि॒तुर्दधा॑नः ।
एषः प्रत्नेन वयसा पुनानः तिरः वर्पांसि दुहितुः दधानः
हा भक्तपावन सोम आपल्या पुरातन आणि अखंड तारुण्यानेंच द्युकन्येच्या तेजस्वी भूषणांना आच्छादित करून तीन प्रकारचे दु:खनिवारक आवरण परिधान करतो आणि यज्ञपुरोहित देवाचें स्तवन करीत यज्ञसभेमध्यें जातो, त्याप्रमाणें उदकामध्यें संचार करतो ४७.
नू न॒स्त्वं र॑थि॒रो दे॑व सोम॒ परि॑ स्रव च॒म्वोः पू॒यमा॑नः ।
नु नः त्वं रथिरः देव सोम परि स्रव चम्वोः पूयमानः
खरोखरच दिव्य सोमा तूं आमचा महारथी आहेस; तूं स्वच्छ होऊन चमूपात्रांत सर्व दिशांनीं वहात रहा. तूं उदकरसांत अत्यंत रुचिकर आहेस; मधुर आहेस. सद्धर्मप्रिय असा तूं जगत्‌स्रष्टा जो देव त्याच्याप्रमाणेंच सत्यसंकल्प आहेस ४८.
अ॒भि वा॒युं वी॒त्यर्षा गृणा॒नोऽ॒भि मि॒त्रावरु॑णा पू॒यमा॑नः ।
अभि वायुं वीती अर्ष गृणानः अभि मित्रावरुणा पूयमानः
देवसेवेसाठीं तूं वायूकडे वहात जा. तुझी स्तुति होत असतां तूं स्वच्छ होऊन मित्रावरुणाकडे वहात जा. मनोवेगी, रथारूढ, वीर्यशाली, वज्रहस्त जो शूर इंद्र, त्याच्याकडे वहात जा ४९.
अ॒भि वस्त्रा॑ सुवस॒नान्य् अ॑र्षा॒भि धे॒नूः सु॒दुघाः॑ पू॒यमा॑नः ।
अभि वस्त्रा सु वसनानि अर्ष अभि धेनूः सु दुघाः पूयमानः
उत्तम वस्त्रप्रावरणें यांचा प्रवाह आमच्याकडे लोटून दे. स्वच्छ ओघानें वाहून अभीष्टरूप दुग्ध विपुल देणार्‍या धेनूंचा प्रवाह वहात राहूं दे. आमच्या संभरणासाठीं चंद्राप्रमाणें मनोल्हादी सुवर्णाचा ओघ वहात ठेव. दिव्यसोमा, अश्व आणि रथरूढ वीर यांचाहि प्रवाह वहात ठेव ५०.
अ॒भी नो॑ अर्ष दि॒व्या वसू॑न्य् अ॒भि विश्वा॒ पार्थि॑वा पू॒यमा॑नः ।
अभि नः अर्ष दिव्या वसूनि अभि विश्वा पार्थिवा पूयमानः
आमच्याकडे, उत्कृष्ट दिव्य वस्तूंचा, त्याचप्रमाणें पृथ्वीवरील यच्चावत् उत्कृष्ट वस्तूंचा प्रवाह तूं स्वच्छ होतांना वहात ठेव. आणि ज्याच्या योगानें अचलधनाचा आम्हीं उपभोग घेऊं असें जें ऋषितेज तेंहि जमदग्निप्रमाणें आमच्याकडे वहात आण ५१.
अ॒या प॒वा प॑वस्वै॒ना वसू॑नि माँश्च॒त्व इ॑न्दो॒ सर॑सि॒ प्र ध॑न्व ।
अया पवा पवस्व एना वसूनि मांश्चत्वे इन्दो इति सरसि प्र धन्व
अशाच धारेनें तूं स्वच्छ प्रवाहानें वहात रहा. आल्हादप्रदा, "मांश्चत्व" सरोवरांत तूं उत्कृष्ट धनाचा ओघ लोट; म्हणजे सर्वांचा श्रेष्ठ मूलाधार, वायूप्रमाणें वेगवान्‌ आणि अखिलजनपूज्य जो इंद्र तो तत्काल शरण जाणार्‍या भक्ताला शूर पुत्राचा लाभ देईल ५२.
उ॒त न॑ ए॒ना प॑व॒या प॑व॒स्वाधि॑ श्रु॒ते श्र॒वाय्य॑स्य ती॒र्थे ।
उत नः एना पवया पवस्व अधि श्रुते श्रवाय्यस्य तीर्थे
आणखीहि अशाच धारेनें वहात रहा; कीर्तीला सर्वस्वी योग्य आणि सर्वप्रसिद्ध अशा श्रवाय्याच्या तीर्थावर तूं शुद्धप्रवाहानें वहा. निगुत नांवाचे जे दुरात्मे आहेत त्यांच्या साठ हजार उत्कृष्ट वस्तु आमच्याकडे लोटून दे. पक्व फळांनीं डवरलेला वृक्ष गदगद हलवावा त्याप्रमाणें ती संपत्ति हलवून आमच्याकडे झुगारून दे ५३.
मही॒मे अ॑स्य॒ वृष॒नाम॑ शू॒षे माँश्च॑त्वे वा॒ पृश॑ने वा॒ वध॑त्रे ।
महि इमे इति अस्य वृषनाम शूषे इति मांश्चत्वे वा पृशने वा वधत्रेइति
ह्या देवाचीं हीं श्रेष्ठ आणि वीराला योग्य अशीं दोन नांवें कल्याणप्रदच आहेत. या "मांश्चत्वा"वर किंवा ज्या ठिकाणीं बाहुयुद्धांत शत्रू ठार झाले, त्या "पृशता"वर देवाचें मी संकिर्तन करतों. पूर्वी देवानें निगुतांना गाढ झोंप आणली आणि त्यांचा संहार केला. त्याचप्रमाणें आतांहि यज्ञ न करणारे जे आमचे शत्रू आहेत त्यांना दूर हांकून देऊन त्यांचा नाश कर ५४.
सं त्री प॒वित्रा॒ वित॑तान्य् ए॒ष्य् अन्व् एकं॑ धावसि पू॒यमा॑नः ।
सं त्री पवित्रा वि ततानि एषि अनु एकं धावसि पूयमानः
एकावर एक पसरून दिलेल्या तीन पवित्रांतून तूं पाझरून जातोस; स्वच्छ होतांना एकेक पवित्रांतून झरझर धांवतोस. हे आल्हादप्रदा, तूं दानशूराचाहि दाता; ऐश्वर्यवानांचाहि ऐश्वर्यसंपन्न प्रभु आहेस ५५.
ए॒ष वि॑श्व॒वित् प॑वते मनी॒षी सोमो॒ विश्व॑स्य॒ भुव॑नस्य॒ राजा॑ ।
एषः विश्व वित् पवते मनीषी सोमः विश्वस्य भुवनस्य राजा
सर्व कांहीं जाणणारा हा मनोजयी आणि यच्चावत् भुवनांचा राजा सोम शुद्धप्रवाहानें वहात आहे. यज्ञमण्डपांत आपल्या रसाचे बिंदु टपटप पाझरून देऊन हा आल्हादप्रद इन्दु ऊर्णा-पवित्रांतून सर्व बाजूंनीं पार वाहून जात आहे ५६.
इन्दुं॑ रिहन्ति महि॒षा अद॑ब्धाः प॒दे रे॑भन्ति क॒वयो॒ न गृध्राः॑ ।
इन्दुं रिहन्ति महिषाः अदब्धाः पदे रेभन्ति कवयः न गृध्राः
कोणाकडूनहि पराभूत न होणारे महाभाग ऋषि आल्हादप्रदा सोमाचें अवघ्राण करतात; त्याच्या स्थानांत, निरंकुश कवीप्रमाणें त्याच्या यशाचें संकीर्तन करतात. तसेंच धीरोदात्त ऋत्विज् आपल्या दहा अंगुलिंनीं पिळण्यासाठीं सोमाला उचलून नेतात, आणि त्याचे रूप उदकांच्या तत्वाशीं पूर्णपणें मिसळून देतात ५७.
त्वया॑ व॒यं पव॑मानेन सोम॒ भरे॑ कृ॒तं वि चि॑नुयाम॒ शश्व॑त् ।
त्वया वयं पवमानेन सोम भरे कृतं वि चिनुयाम शश्वत्
तुज पावनप्रवाहाच्या योगानें, हे सोमा, यशस्वी संग्रामामध्यें जें जें आम्हीं हस्तगत केलें आहे तें निरंतर एकत्र व्यवस्थित ठेऊं असें कर. जगन्मित्र, विश्वाला आवरणारा वरुण आणि अदिती, तसेंच सिन्धु, पृथिवी आणि द्युलोक हे, हीं सर्व वरदानें आम्हांस देवोत. ५८.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९८ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - अंबरीष वार्षागिर आणि ऋजिश्वन् भारद्वाज : देवता - पवमान सोम : छंद - अनुष्टुभ्, बृहती
अ॒भि नो॑ वाज॒सात॑मं र॒यिं अ॑र्ष पुरु॒स्पृह॑म् ।
अभि नः वाज सातमं रयिं अर्ष पुरु स्पृहं
सत्वसामर्थ्याचा अतिशय लाभ करून देणारें आणि सर्व जनाला स्पृहणीय वाटणारें असें ऐश्वर्य, हे आल्हादप्रदा सोमा, हजारों लोकांचें संभरण करणारें, अपार तेजस्वी, सर्वांपेक्षां वरचढ असें ऐश्वर्य तूं आम्हांकडे वहात आण १.
परि॒ ष्य सु॑वा॒नो अ॒व्ययं॒ रथे॒ न वर्मा॑व्यत ।
परि स्यः सुवानः अव्ययं रथे न वर्म अव्यत
वीरानें रथांत बसून कवच चढवावें, त्याप्रमाणें पिळला जातांना ह्या सोमानें लोंकरीचें पवित्र हेंच कवच धारण केलें; आणि काष्ठाच्या द्रोणांत ठेवलेला आल्हादी पल्लव दाबून पिळला तेव्हां त्यांतील रस अनेक प्रवाहांनीं वहात गेला २.
परि॒ ष्य सु॑वा॒नो अ॑क्षा॒ इन्दु॒रव्ये॒ मद॑च्युतः ।
परि स्यः सुवानः अक्षारिति इन्दुः अव्ये मद च्युतः
पिळला जातांना हा आल्हादी, आणि हर्षप्रवाह पाझरणारा इन्दु लोंकरीच्या पवित्रांतून वहात गेला. जो आपल्या दीप्त धारेनें वहातो तो प्रकाशधेनू जिंकणारा सोम एकाद्या वीराप्रमाणें अध्वरयागांत नीट वर देवाकडे गमन करतो ३.
स हि त्वं दे॑व॒ शश्व॑ते॒ वसु॒ मर्ता॑य दा॒शुषे॑ ।
सः हि त्वं देव शश्वते वसु मर्ताय दाशुषे
तो तूं, हे दिव्यसोमा, आपल्या असंख्य भक्तगणाला हजारों प्रकारचें, आणि शेंकडों आत्म्यांना संतोष देणारें ऐश्वर्य खचित देतोस ४.
व॒यं ते॑ अ॒स्य वृ॑त्रह॒न् वसो॒ वस्वः॑ पुरु॒स्पृहः॑ ।
वयं ते अस्य वृत्र हन् वसो इति वस्वः पुरु स्पृहः
हे वृत्रनाशका, दिव्यधना, अप्रतिहता देवा, तुझ्या या सर्व स्पृहणीय निधींच्या, तुझ्या मनोत्साहाच्या, तुझ्या निजानन्दाच्या आम्हीं अगदीं सन्निध राहणारे होऊं असें कर ५.
द्विर्यं पञ्च॒ स्वय॑शसं॒ स्वसा॑रो॒ अद्रि॑संहतम् ।
द्विः यं पच स्व यशसं स्वसारः अद्रि संहतं
पांचाच्या दुप्पट म्हणजे दहा अंगुलिरूप ज्या भगिनी त्या, आपल्याच यशानें मंडित, ग्राव्यांनीं चुरलेला, सर्वांना प्रिय, इंद्राला आवडणारा आणि रसकल्लोलानें उचंबळणारा असा जो सोम त्याला स्नान घालतात ६.
परि॒ त्यं ह॑र्य॒तं हरिं॑ ब॒भ्रुं पु॑नन्ति॒ वारे॑ण ।
परि त्यं हर्यतं हरिं बभ्रुं पुनन्ति वारेण
सर्वप्रिय, हरिद्वर्ण आणि नानरूपी सोमाला पवित्रावर स्वच्छ करतात, आणि तोहि आपल्या हर्षोत्कर्षासह दिव्यविभूतिंकडेच गमन करतो ७.
अ॒स्य वो॒ ह्य् अव॑सा॒ पान्तो॑ दक्ष॒साध॑नम् ।
अस्य वः हि अवसा पान्तः दक्ष साधनं
त्याच्याच कृपेनें, तुमच्या चातुर्यबलाचें साधन जो सोमरस तो प्राशन करा. दिव्यप्रकाशाप्रमाणें, त्या सर्वप्रिय सोमानें आमच्या मोकधुरीणांमध्यें श्रेष्ठप्रतीचें यश ठेविलें आहे ८.
स वां॑ य॒ज्ञेषु॑ मानवी॒ इन्दु॑र्जनिष्ट रोदसी ।
सः वां यजेषु मानवी इति इन्दुः जनिष्ट रोदसी इति
मानवहितकारी द्यावापृथिवीहो, यज्ञांमध्यें तुमचा हा दिव्यसोम प्रकट झाला; तेव्हां पर्वतावर वास करणार्‍या त्या वनस्पतिला, हे दिव्यविभूतिनों, स्तोत्रनादानें दुमदुमन गेलेल्या यज्ञमण्डपांत ऋत्विजांनीं ग्राव्यांच्या योगानें अगदीं चुरून टाकलें ९.
इन्द्रा॑य सोम॒ पात॑वे वृत्र॒घ्ने परि॑ षिच्यसे ।
इन्द्राय सोम पातवे वृत्र घ्ने परि सिच्यसे
हे सोमा, वृत्रनाशन जो इंद्र त्यानें तुला प्राशन करावें म्हणून तूं द्रोणपात्रांत ओतला जात आहेस; मानवहितकारी, दक्षिणाधेनू देणारा, आणि यज्ञगृहांत वास करणारा जो परमेश्वर त्याच्याप्रीत्यर्थ तुजला पात्रांत ओतीत आहेत १०.
ते प्र॒त्नासो॒ व्युष्टिषु॒ सोमाः॑ प॒वित्रे॑ अक्षरन् ।
ते प्रत्नासः वि उष्टिषु सोमाः पवित्रे अक्षरन्
ते पुरातन सोमाचे रस प्रभातसमय होतांच पवित्रावर पाझरले. आणि छपून राहणार्‍या, मन्दबुद्धि दुष्टचोरट्यांना आपल्या केवळ खिंकाळण्यानेंच दूर उडवून ते विजयशाली सोमरस वाहूं लागले ११.
तं स॑खायः पुरो॒रुचं॑ यू॒यं व॒यं च॑ सू॒रयः॑ ।
तं सखायः पुरः रुचं यूयं वयं च सूरयः
मित्रांनों तुम्हीं आणि आमचे धुरीण असे सर्वजण मिळून अत्यंत तेज:पुंज, सत्वसामर्थ्याच्या सुगंधाने मण्डित आणि सत्वसामर्थ्याच्या गृहांतच वास करणारा जो सोम तो प्राप्त करून घेऊं १२.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त ९९ (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - रेभ आणि सूनू कश्यप : देवता - पवमान सोम : छंद - अनुष्टुभ्, बृहती
आ ह॑र्य॒ताय॑ धृ॒ष्णवे॒ धनु॑स्तन्वन्ति॒ पौंस्य॑म् ।
आ हर्यताय धृष्णवे धनुः तन्वन्ति पैंस्यं
सर्वांना प्रिय आणि मोठ्या धडाडीचा जो सोम त्याच्यासाठीं पौरुषरूप धनुष्य सज्ज करितात; आणि नंतर सेवोत्सुक भक्त दैवी सामर्थ्यानें युक्त अशा त्या सोमाकरितां, शुभ्रकान्तीचें वस्त्र म्हणजे पवित्र, स्तवनाला प्रारंभ करण्याच्या अगोदरच विणून सिद्ध करतात १.
अध॑ क्ष॒पा परि॑ष्कृतो॒ वाजा॑ँ अ॒भि प्र गा॑हते ।
अध क्षपा परि कृतः वाजान् अभि प्र गाहते
नंतर रात्रीनें अलंकृत झालेला सोम सत्वप्राप्तीच्या संगरांत एकदम घुसतो; जेव्हां यजमानांच्या ध्यानस्तुति हरिद्वर्ण सोमानें पुढें सरसावावें म्हणून त्याला उत्तेजन देतात, त्यावेळीं घुसतो २.
तं अ॑स्य मर्जयामसि॒ मदो॒ य इ॑न्द्र॒पात॑मः ।
तं अस्य मर्जयामसि मदः यः इन्द्र पातमः
ह्या सोमाचा हर्षकर रस, जो इंद्रानें प्राशन करण्याला अत्यंत योग्य आहे, त्या रसाला आम्हीं अलंकृत करतों; ज्या सोमाला धेनूनीं आपल्या मुखांत धरलें, आणि पूर्वींचे आणि आतांचे यजमान धारण करतात, त्याला अलंकृत करतों ३.
तं गाथ॑या पुरा॒ण्या पु॑ना॒नं अ॒भ्यनूषत ।
तं गाथया पुराण्या पुनानं अभि अनूषत
पुरातन गाथेच्या योगानें या भक्तपावन सोमाची महती ऋत्विजांनीं गायिली, आणि दिव्यविभूतिंची नांवें जिव्हाग्रावर धारण करणार्‍या ध्यानस्तुति सोमावर अनुरक्त झाल्या ४.
तं उ॒क्षमा॑णं अ॒व्यये॒ वारे॑ पुनन्ति धर्ण॒सिम् ।
तं उक्षमाणं अव्यये वारे पुनन्ति धर्णसिं
ऊर्णापवित्रावर पाझरणार्‍या त्या यज्ञाधार सोमाला भक्तजन स्वच्छ करतात; ते मनोनिग्रही ऋत्विज् सर्वांच्या अगोदर दिव्यविभूतींचें ज्ञान व्हावें म्हणून दूताप्रमाणें या सोमाची प्रार्थना करितात ५.
स पु॑ना॒नो म॒दिन्त॑मः॒ सोम॑श्च॒मूषु॑ सीदति ।
सः पुनानः मदिन् तमः सोमः चमूषु सीदति
तो भक्तपावन, तो अत्यंत हर्षकर सोमरस चमूपात्रांत अधिष्ठित होतो. जसें पशूंमध्यें तसें इतरत्रहि त्यानें उत्पत्तीचें सामर्थ्य ठेवलें आणि चमूपात्रांत तो अधिष्ठित झाला, म्हणूनच बुद्धिमत्तेचा स्वामी अशी त्याची वाखाणणी होते ६.
स मृ॑ज्यते सु॒कर्म॑भिर्दे॒वो दे॒वेभ्यः॑ सु॒तः ।
सः मृज्यते सुकर्म भिः देवः देवेभ्यः सुतः
कर्मकुशल ऋत्विजांकडून दिव्यविबुधांसाठीं पिळलेला तो दिव्यरस त्यांच्याच हातून अलंकृत होतो. तो ह्या उदकांमध्यें उत्तम तत्व स्थापन करतो ही गोष्ट सर्वश्रुत आहे, म्हणूनच मोठ्या जलौघांत तो निमज्जन करतो ७.
सु॒त इ॑न्दो प॒वित्र॒ आ नृभि॑र्य॒तो वि नी॑यसे ।
सुतः इन्दो इति पवित्रे आ नृ भिः यतः वि नीयसे
हे आल्हादप्रदा सोमा, शूर ऋत्विजांनीं तुजला पिळून पवित्रावर नेऊन ठेविला आहे म्हणून तूं इंद्राला अत्यंत हर्षप्रद होतोस, आणि म्हणूनच चमूपात्रांत अधिष्ठित होतो ८.
ऋग्वेद - मंडल ९ सूक्त १०० (पवमान सोमसूक्त)
ऋषी - रेभ आणि सूनू कश्यप : देवता - पवमान सोम : छंद - अनुष्टुभ्
अ॒भी न॑वन्ते अ॒द्रुहः॑ प्रि॒यं इन्द्र॑स्य॒ काम्य॑म् ।
अभि नवन्ते अद्रुहः प्रियं इन्द्रस्य
कोणाचाहि द्वेष न करणार्‍या उदकरूप माता, आपला प्रिय वत्स आणि इंद्राचा आवडता जो सोम, त्याचें लहानग्या तान्हुल्याप्रमाणें चुंबन घेतात १.
पु॒ना॒न इ॑न्द॒व् आ भ॑र॒ सोम॑ द्वि॒बर्ह॑सं र॒यिम् ।
पुनानः इन्दो इति आ भर सोम द्वि बर्हसं रयिं
आल्हादप्रदा सोमा, तूं स्वच्छ होतांना दोन्ही प्रकारचें ऐश्वर्य आमच्याकडे आण. हविर्दात्या यजमानाच्या गृहांतील सर्व उत्कृष्ट वस्तूंची अभिवृद्धि तूंच करतोस २.
त्वं धियं॑ मनो॒युजं॑ सृ॒जा वृ॒ष्टिं न त॑न्य॒तुः ।
त्वं धियं मनः युजं सृज वृष्टिं न तन्यतुः
मनानेंच जिची योजना होते अशा भक्तिभावनेला, गर्जना करणार्‍या मेघमंडलांतून जशी वृष्टि करावी त्याप्रमाणें चालना दे. ऐहिक आणि दिव्य अशा ज्या ज्या उत्कृष्ट वस्तु आहेत त्यांची, हे सोमा, अभिवृद्धि तूंच करतोस ३.
परि॑ ते जि॒ग्युषो॑ यथा॒ धारा॑ सु॒तस्य॑ धावति ।
परि ते जिग्युषः यथा धारा सुतस्य धावति
तूं जो विजयेच्छु, त्या तुझ्या पिळलेल्या रसाची जोरानें वाहणारी धारा ऊर्णापवित्रांतून अशी धांवते, कीं जणूं युद्धोत्सुक सत्ववीरच ४.
क्रत्वे॒ दक्षा॑य नः कवे॒ पव॑स्व सोम॒ धार॑या ।
क्रत्वे दक्षाय नः कवे पवस्व सोम धारया
ज्यांत कर्तृत्व आहे अशा चातुर्याच्या प्राप्तीसाठीं, हे प्रतिभाचालका सोमा, तूं पिळला जाऊन तुझ्या धारेच्या योगानें, इंद्रानें, मित्रानें, आणि वरुणानें तुजला प्राशन करावें म्हणून स्वच्छ प्रवाहानें वहात रहा ५.
पव॑स्व वाज॒सात॑मः प॒वित्रे॒ धार॑या सु॒तः ।
पवस्व वाज सातमः पवित्रे धारया सुतः
सोमा, सत्वाढ्यतेचा लाभ अतिशय देणारा, आणि इंद्राप्रीत्यर्थ, विष्णूप्रीत्यर्थ, आणि दिव्यविबुधांप्रीत्यर्थ पिळलेला अत्यंत मधुररस जो तूं तो आपल्या धाराप्रवाहानें पवित्रांतून वहात रहा ६.
त्वां रि॑हन्ति मा॒तरो॒ हरिं॑ प॒वित्रे॑ अ॒द्रुहः॑ ।
त्वां रिहन्ति मातरः हरिं पवित्रे अद्रुहः
तुज हरिद्वर्ण वत्साला द्वेषरहित उदकमाता पवित्रावर ठेऊन तुझें चुंबन घेतात. हे पावनप्रवाहा, धेनू आपल्या तान्हुल्या वत्साला चाटतात त्याप्रमाणें या विविधवर्ण अन्तरालांत राहणार्‍या तुजला आपोदेवी कुरवाळीत असतात ७.
पव॑मान॒ महि॒ श्रव॑श्चि॒त्रेभि॑र्यासि र॒श्मिभिः॑ ।
पवमान महि श्रवः चित्रेभिः यासि रश्मि भिः
पावनप्रवाहा, तूं आपल्या अद्‌भुत किरणांनीं उत्कृष्ट विख्याति पावतोस, आणि झपाट्यानें चालून जाऊन हविर्दात्या यजमानाच्या गृहांतील दारिद्र्य आणि अज्ञानरूप सर्व अंधकाराचा समूळ नाश करतोस ८.
त्वं द्यां च॑ महिव्रत पृथि॒वीं चाति॑ जभ्रिषे ।
त्वं द्यां च महि व्रत पृथिवीं च अति जभ्रिषे
आपलें उच्चब्रीद राखणार्‍या सोमा, तूं द्युलोक आणि पृथिवी यांनाही व्यापून उरला आहेस. हे पावनप्रवाहा, आपल्या महिम्यानें तें एक कवचच तूं धारण केलें आहेस आणखी काय ? ९.
ॐ तत् सत् |