|
|
|
ऋग्वेद - मण्डल ४ - सूक्त ५१ ते ५८ ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५१ (उषा सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - उषा : छंद - त्रिष्टुप्
इ॒दमु॒ त्यत्पु॑रु॒तमं॑ पु॒रस्ता॒ज्ज्योति॒स्तम॑सो व॒युना॑वदस्थात् ।
इदं ऊं इति त्यत् पुरुऽतमं पुरस्ताज् ज्योतिः तमसः वयुनऽवत् अस्थात् ।
हें तें धर्मज्ञानबोधक महातेज पूर्वदिशेकडे अंधकारांतून उदय पावले आहे. आतां द्यूच्या कन्यका ज्या प्रकाशवती उषा त्या, भक्तजनासाठी धर्माचरणाचा मार्ग सुप्रकाशित करोत. ॥ १ ॥
अस्थु॑रु चि॒त्रा उ॒षसः॑ पु॒रस्ता॑न्मि॒ता इ॑व॒ स्वर॑वोऽध्व॒रेषु॑ ।
अस्थुः ऊं इति चित्राः उषसः पुरस्तान् मिताःऽइव स्वरवः अध्वरेषु ।
यागमंडपामध्यें लांकडाचे नानाप्रकारचे रंगीत ठोकळे व्यवस्थित बसवून ठेवावे त्याप्रमाणे अद्‍भुत तेजस्विनी उषा पूर्वादिभागीं आरूढ झाल्या आहेत. ह्या तेजःपुंज आणि पापनाशक उषा उदयोन्मुख होऊन त्यांनी ज्ञानधेनूंच्या वसतिस्थानाचीं द्वारें अंधकारानें झांकलेली होती तीं उघडून दिलीं. ॥ २ ॥
उ॒च्छन्ती॑र॒द्य चि॑तयन्त भो॒जान्रा॑धो॒देया॑यो॒षसो॑ म॒घोनीः॑ ।
उच्छंतीः अद्य चितयंत भोजान् राधःऽदेयाय उषसः मघोनीः ।
ऐश्वर्यवती उषेनें आज उदय पावून आपले कृपाधन अर्पण करण्यासाठी भाग्यवान लोकांना जागृत केलें आहे. परंतु अधार्मिक कृपणलोक जागे न होतां अंधकारामध्यें त्याच्या अगदीं काळ्याकुट्ट गाभ्याच्या आंत तसेच निजून राहोत. ॥ ३ ॥
कु॒वित्स दे॑वीः स॒नयो॒ नवो॑ वा॒ यामो॑ बभू॒यादु॑षसो वो अ॒द्य ।
कुवित् सः देवीः सनयः नवः वा यामः बभूयात् उषसः वः अद्य ।
वैभवशालिनी देवींनो, ज्याच्यामध्यें आरोहण करून तुम्ही नवग्वांच्या येथे, अंगिरांच्या येथें किंवा सप्तास्य दशग्वांच्या येथें सर्वांना वैभव विभूषित करण्याकरितां प्रकाशमान झालां, तोच हा पुरातन म्हणा किंवा नूतन म्हणा असा रथ तुमच्यासाठीं आज सज्ज होणार ना ? ॥ ४ ॥
यू॒यं हि दे॑वीर्‌ऋत॒युग्भि॒रश्वैः॑ परिप्रया॒थ भुव॑नानि स॒द्यः ।
यूयं हि देवीः ऋतयुक्ऽभिः अश्वैः परिऽप्रयाथ भुवनानि सद्यः ।
कारण हे देवींनो, सनातन नियमानुसार रथास जोडलेल्या अश्वांच्या योगानें तुम्ही क्षणार्धांत सर्व जगाभोंवती परिभ्रमण करतां. हे उषांनो, असे करतांना तुम्ही निद्रावश असलेल्या प्राणिमात्रांना, सर्व द्विपाद चतुष्पाद जीवांना त्यांनी उद्योग व्यापृत राहावें म्हणून जागृत करतां. ॥ ५ ॥
क्व स्विदासां कत॒मा पु॑रा॒णी यया॑ वि॒धाना॑ विद॒धुर्‌ऋ॑भू॒णाम् ।
क्व स्वित् आसां कतमा पुराणी यया विधाना विऽदधुः ऋभूणां ।
ह्या उषांतून अत्यंत पुरातन की उषा ती कोणती ? जिने ऋभूंची नियत कार्यें ठरवून टाकली आहेत ती उषा यांत कोठें आहे ? ज्या वेळेस ह्या शुभ तेजस्क उषा जगताचें मंगल करण्याकरितां निभतात त्यावेळेस त्या एकसारख्या आणि जरारहित असल्याकारणानें निरनिराळ्या अशा ओळखूं येतच नाहींत. ॥ ६ ॥
ता घा॒ ता भ॒द्रा उ॒षसः॑ पु॒रासु॑रभि॒ष्टिद्यु॑म्ना ऋ॒तजा॑तसत्याः ।
ता घ ताः भद्रा उषसः पुरा आसुः अभिष्टिऽद्युम्नाः ऋतजातऽसत्याः ।
खरोखरच ह्या ज्या कल्याणप्रद उषादेवी आज आपल्या सन्मुख दिसत आहेत त्या पुरातन काळीं सुद्धां भक्तांना सहाय्यकरणें हेंच आपलें वैभव समजणार्‍या, सद्धर्म प्रभाव आणि सत्यरूप अशाच होत्या. त्यांचा उदय झाला असतां यज्ञ करून तप करणारा आणि सामसूक्तांनी यशोगायन करून ईश स्तवन करणारा जो भक्तजन त्याला त्या काळींही तात्काळ सामर्थ्य संपत्तिचा लाभ होत असे. ॥ ७ ॥
ता आ च॑रन्ति सम॒ना पु॒रस्ता॑त्समा॒नतः॑ सम॒ना प॑प्रथा॒नाः ।
ताः आ चरंति समना पुरस्तात् समानतः समना पप्रथानाः ।
त्या एकमनानें पूर्व दिक्‌प्रांती उदय पावून आणि एक मनानें एकदम चोहोंकडून आपलें तेज पसरून देऊन इकडे आपणांकडेच आगमन करीत आहेत. अंतःकरणांतील सत्यधर्माची बुद्धि जागृत करून धेनूंच्या दुग्धाप्रमाणे शुभ्रतेजस्क अशा उषादेवी पहा भगवत स्तवन करीत आपल्या सन्निध येत आहेत. ॥ ८ ॥
ता इन्न्वे३॑व स॑म॒ना स॑मा॒नीरमी॑तवर्णा उ॒षस॑श्चरन्ति ।
ताः इत् नु एव समना समानीः अमीतऽवर्णाः उषसः चरंति ।
एकाच अंतःकरणाच्या आणि एकसारख्या स्वरूपाच्या त्या उषादेवी - ज्यांचा देदीप्यमान तजेला कधीही फिक्का पडत नाही त्या उषादेवी - पण आपला मार्ग आक्रमण करीत आहेत. भयंकर स्वरूपाच्या काळ्याकुट्ट अंधकाराला आपल्या चमकदार अंगकांतीनें झांकून टाकून ह्या शुभ्रवर्ण पवित्र आणि दीप्तिमान उषा गमन करीत आहेत. ॥ ९ ॥
र॒यिं दि॑वो दुहितरो विभा॒तीः प्र॒जाव॑न्तं यच्छता॒स्मासु॑ देवीः ।
रयिं दिवः दुहितरः विऽभातीः प्रजाऽवंतं यच्छत अस्मासु देवीः ।
गगन कन्यकांनो, हे देवींनो, तुम्ही सुप्रकाशित होऊन जें प्रजायुक्त असेल असेंच दिव्यैश्वर्य आम्हाला अर्पण करा; तुमच्या सुखमय विश्रांतिपासून तुम्ही आम्हांला उठविले आहे तर अत्यंत अपूर्व अशा वीर्याचे प्रभु आम्ही होऊं असें करा. ॥ १० ॥
तद्वो॑ दिवो दुहितरो विभा॒तीरुप॑ ब्रुव उषसो य॒ज्ञके॑तुः ।
तत् वः दिवः दुहितरः विऽभातीः उप ब्रुव उषसः यज्ञऽकेतुः ।
ह्यासाठीं हे गगनकन्यकांनो, हे उषांनो, यज्ञमार्गाचा झेंडा चोहोंकडे मिरविणारा मी भक्त सुप्रकाशित होणार्‍या ज्या तुम्ही त्या तुमची प्रशंसाच करीत आहे. तर सर्व लोकांमध्ये आम्ही पूर्ण यशस्वी होऊं असें करा. आणि ही आमची प्रार्थना द्यू आणि पृथिवी हे सफल करोत. ॥ ११ ॥
ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५२ (उषा सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - उषा : छंद - गायत्री
प्रति॒ ष्या सू॒नरी॒ जनी॑ व्यु॒च्छन्ती॒ परि॒ स्वसुः॑ । दि॒वो अ॑दर्शि दुहि॒ता ॥ १ ॥
प्रति स्या सूनरी जनी विऽउच्छंती परि स्वसुः । दिवः अदर्शि दुहिता ॥ १ ॥
पहा ही लावण्यवती रामा, ही आकाशकन्यका उषा सुप्रकाशित होऊन आपल्या बहिणीच्या पाठोपाठ दृष्टि गोचर झाली आहे. ॥ १ ॥
अश्वे॑व चि॒त्रारु॑षी मा॒ता गवा॑मृ॒ताव॑री । सखा॑भूद॒श्विनो॑रु॒षाः ॥ २ ॥
अश्वाऽइव चित्रा अरुषी माता गवां ऋतऽवरी । सखा अभूत् अश्विनोः उषाः ॥ २ ॥
विद्युल्लतेप्रमाणे अद्‍भुत आणि आरक्तवर्ण अशी ही प्रकाशरूप धेनूंची माता उषादेवी सद्धर्मप्रिय असून अश्विदेवांचीही पण ती प्रियसखीच आहे. ॥ २ ॥
उ॒त सखा॑स्य॒श्विनो॑रु॒त मा॒ता गवा॑मसि । उ॒तोषो॒ वस्व॑ ईशिषे ॥ ३ ॥
उत सखा असि अश्विनोः उत माता गवां असि । उत उषः वस्व ईशिषे ॥ ३ ॥
अश्वीदेवांची तू प्रियसखी आणि तेजोरूप गाईंची जननी होय. हे उषे, अभीष्टधनाची स्वामिनीही तूंच. ॥ ३ ॥
या॒व॒यद्द्वे॑षसं त्वा चिकि॒त्वित्सू॑नृतावरि । प्रति॒ स्तोमै॑रभुत्स्महि ॥ ४ ॥
यावयत्ऽद्वेषसं त्वा चिकित्वित् सूनृताऽवरि । प्रति स्तोमैः अभुत्स्महि ॥ ४ ॥
आमच्याकडे बुद्धिचा उजेड लख्ख पडेल असें करून तूं सज्जन द्वेष्ट्यांची वाताहात करणारी आहेस. हे मंजुभाषिणी देवी मनोहर स्तोत्रांनीच आम्ही तुझें उद्‍बोधन करीत असतो. ॥ ४ ॥
प्रति॑ भ॒द्रा अ॑दृक्षत॒ गवां॒ सर्गा॒ न र॒श्मयः॑ । ओषा अ॑प्रा उ॒रु ज्रयः॑ ॥ ५ ॥
प्रति भद्रा अदृक्षत गवां सर्गाः न रश्मयः । आ उषाः अप्राः उरु ज्रयः ॥ ५ ॥
उषादेवीचे परममंगल किरणजाल धेनूंची दुग्धप्रवाहाप्रमाणे शुभ्रवर्ण दिसत आहे. तिचा रश्मिपुंजही जिकडे तिकडे कोंदाटून भरला आहे. ॥ ५ ॥
आ॒प॒प्रुषी॑ विभावरि॒ व्याव॒र्ज्योति॑षा॒ तमः॑ । उषो॒ अनु॑ स्व॒धाम॑व ॥ ६ ॥
आऽपप्रुषी विभाऽवरि वि आवः ज्योतिषा तमः । उषः अनु स्वधां अव ॥ ६ ॥
हे तेजोमंडिते देवी, तूं सर्वत्र भरून राहून तूं आपल्या प्रकाशानें अंधकाराचें निर्मूलन केलेंच आहेस तर तूं आपल्या स्वभावानुरूप आम्हांस प्रसन्न हो. ॥ ६ ॥
आ द्यां त॑नोषि र॒श्मिभि॒रान्तरि॑क्षमु॒रु प्रि॒यम् । उषः॑ शु॒क्रेण॑ शो॒चिषा॑ ॥ ७ ॥
आ द्यां तनोषि रश्मिऽभिः आंतरिक्षं उरु प्रियं । उषः शुक्रेण शोचिषा ॥ ७ ॥
हे उषे, तूं आपल्या प्रभेने आकाशाला आणि तसेंच ह्या पक्षीगण प्रिय विस्तीर्ण अंतरिक्ष प्रदेशालाही आपल्या शुभ्रवर्ण उज्वल प्रकाशानें घनदाट भरून टाकतेस. ॥ ७ ॥
ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५३ (सवितृ सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - सवितृ : छंद - जगती
तद्दे॒वस्य॑ सवि॒तुर्वार्यं॑ म॒हद्वृ॑णी॒महे॒ असु॑रस्य॒ प्रचे॑तसः ।
तत् देवस्य सवितुः वार्यं महत् वृणीमहे असुरस्य प्रऽचेतसः ।
देदीप्यमान परमात्मरूप आणि परमज्ञानवान असा जो जगत्प्रेरक सविता देव, त्याच्या श्रेष्ठ आणि अभिलषणीय ऐश्वर्याची जोड आम्हांस मिळावी म्हणून आम्ही प्रार्थना करीत असतो. ज्या ऐश्वर्याच्या द्वारानें भगवान भक्तजनांस आपण होऊन आधार देतो, ते ऐश्वर्य हा देव भूलोकाला लावावयाच्या आपल्या प्रकाशरूप अंजनाच्या योगानें आम्हांस देवो. ॥ १ ॥
दि॒वो ध॒र्ता भुव॑नस्य प्र॒जाप॑तिः पि॒शङ्गं॑स द्रा॒पिं प्रति॑ मुञ्चते क॒विः ।
दिवः धर्ता भुवनस्य प्रजाऽपतिः पिशङ्गंा द्रापिं प्रति मुंचते कविः ।
हा आकाशाला सांवरून धरणारा आणि जगताचा अधिपति असून ह्या परमप्रज्ञ देवानें सोन्याचें चिलखत अंगावर चढवून दिले आहे. आणि ह्या महाचतुर जगत्प्रेरक देवानें आपला प्रकाश जिकडे तिकडे पसरून सर्व विश्व भरून टाकलें व अनिर्वाच्य सुखाचें धाम निर्माण केलें. ॥ २ ॥
आप्रा॒ रजां॑सि दि॒व्यानि॒ पार्थि॑वा॒ श्लोकं॑ दे॒वः कृ॑णुते॒ स्वाय॒ धर्म॑णे ।
आ अप्रा रजांसि दिव्यानि पार्थिवा श्लोकं देवः कृणुते स्वाय धर्मणे ।
ह्याने सर्व दिव्यलोक आणि भूलोक व्यापून टाकले आहेत. ह्या देवानें आपल्याच सत्य धर्माच्या उत्कर्षाकरितां प्रार्थनास्तोत्र रचून दिले. आणि अंजनाप्रमाणे कृष्णवर्ण अशा निशिकाली जगाला आणण्याच्या आपल्या उद्योगात गर्क होऊन सवितृदेवानें आपले किरणरूप बाहु पसरून दिले आहेत. ॥ ३ ॥
अदा॑भ्यो॒ भुव॑नानि प्र॒चाक॑शद्व्र॒तानि॑ दे॒वः स॑वि॒ताभि र॑क्षते ।
अदाभ्यः भुवनानि प्रऽचाकशत् व्रतानि देवः सविता अभि रक्षते ।
अप्रतिहत आणि सर्व भुवनांना उज्वल करणारा हा जगत्प्रेरक देवच विधिनियमांचे परिपालन करतो. ह्या जगांतील यच्चावत् मानवांकडे त्यानें आपले किरणरूप बाहू अनुग्रहार्थ पुढे केलेले आहेत. व तोच नीतिप्रवर्तक भगवान श्रेष्ठ प्रतीच्या धर्ममार्गाचा राजा होय. ॥ ४ ॥
त्रिर॒न्तरि॑क्षं सवि॒ता म॑हित्व॒ना त्री रजां॑सि परि॒भुस्त्रीणि॑ रोच॒ना ।
त्रिः अंतरिक्षं सविता महित्वना त्री रजांसि परिऽभुः त्रीणि रोचना ।
अंतरिक्षाला त्रिवार व्यापून हा जगत्प्रेरक देव आपल्या महिम्याने तिन्ही रजोलोक आणि तिन्ही तेजोमय लोक ह्यांना वेढून राहतो. तो तीन स्वर्लोक आणि तीनही भूलोक ह्यांना चैतन्य देऊन आपल्या त्रिविध धर्मानें त्यांचे आपण होऊन परिपालन करतो. ॥ ५ ॥
बृ॒हत्सु॑म्नः प्रसवी॒ता नि॒वेश॑नो॒ जग॑त स्था॒तुरु॒भय॑स्य॒ यो व॒शी ।
बृहत्ऽसुम्नः प्रऽसवीता निऽवेशनः जगत स्थातुः उभयस्य यः वशी ।
जो श्रेष्ठ सुखाचे धाम, सर्व विश्वाला सचेतन करणारा आणि विश्रांति देणारा, जो सकल चराचराचा नियामक आहे तो हा जगत्प्रेरक सविता देव आम्हाला आनंद देवो आणि सर्व पातकांपासून आमचें संरक्षण होण्यासाठी आपल्या कृपेचें तिप्पट मजबून असे चिलखतही देवो. ॥ ६ ॥
आग॑न्दे॒व ऋ॒तुभि॒र्वर्ध॑तु॒ क्षयं॒ दधा॑तु नः सवि॒ता सु॑प्र॒जामिष॑म् ।
आ अगन् देवः ऋतुऽभिः वर्धतु क्षयं दधातु नः सविता सुऽप्रजां इषं ।
हा पहा भगवान यथायोग्य काळीं प्राप्त झाला आहे. तर आमच्या ह्या वसतिस्थानांचा उत्कर्ष होवो. आणि हा सविता देव आम्हाला उत्तम प्रजा आणि मनोत्साह देवो. तो आम्हाला रात्रंदिवस सन्मार्गाकडे प्रवृत्त करून उत्तम प्रजाजन ज्या योग्यानें लाभतात अशा ऐश्वर्याची जोड करून देवो. ॥ ७ ॥
ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५४ (सवितृ सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - सवितृ : छंद - त्रिष्टुप्
अभू॑द्दे॒वः स॑वि॒ता वन्द्यो॒ नु न॑ इ॒दानी॒मह्न॑ उप॒वाच्यो॒ नृभिः॑ ।
अभूत् देवः सविता वंद्यः नु नः इदानीं अह्नः उपऽवाच्यः नृऽभिः ।
खरोखर जगत्प्रेरक देव आम्हाला वंदनीय झाला आहे, आणि आमच्या वीरांनी दिवसा ह्यावेळीं त्याचें स्तवन करावें हेंच त्यांना योग्य. तो मानवांना अनेक प्रकारची रत्‍न संपत्ति देतो तर तो आम्हांलाही सर्वांत श्रेष्ठ अशी सामर्थ्य संपत्ति जेणेंकरून येईल असें घडो. ॥ १ ॥
दे॒वेभ्यो॒ हि प्र॑थ॒मं य॒ज्ञिये॑भ्योऽमृत॒त्वं सु॒वसि॑ भा॒गमु॑त्त॒मम् ।
देवेभ्यः हि प्रथमं यज्ञियेभ्यः अमृतत्वं सुवसि भागं उत्ऽतमं ।
सर्वांना पूज्य अशा दिव्य विभूतीकरितां अमरत्व ही जी उत्कृष्ट देणगी ती तूं प्रथम पुढें करतोस आणि नंतर मग, हे जगत्प्रेरक देवा, आम्हां मानवांकरितां एकामागून एक क्रमाक्रमानें प्राप्त होणारे आनंदाचे जीवित हा आपला प्रसाद तूं सढळपणें खुला करून देतोस. ॥ २ ॥
अचि॑त्ती॒ यच्च॑कृ॒मा दैव्ये॒ जने॑ दी॒नैर्दक्षैः॒ प्रभू॑ती पूरुष॒त्वता॑ ।
अचित्ती यत् चकृम दैव्ये जने दीनैः दक्षैः प्रऽभूती पूरुषत्वता ।
अविचारानें, आमच्य क्षुद्रचातुर्याच्या तोर्‍यानें, अधिकाराच्या मदानें किंवा मनुष्यास स्वाभाविक अशा दौर्बल्यानें आम्ही दिव्य विभूतिंचा जो कांही अपराध केला असेल तो पोटांत घालून, हे जगत्प्रेरक देवा, देवामध्यें आणि मनुष्यामध्यें तूं आज आम्हाला दोषविमुक्त कर. ॥ ३ ॥
न प्र॒मिये॑ सवि॒तुर्दैव्य॑स्य॒ तद्यथा॒ विश्वं॒ भुव॑नं धारयि॒ष्यति॑ ।
न प्रऽमिये सवितुः दैव्यस्य तत् यथा विश्वं भुवनं धारयिष्यति ।
ज्या अलौकिक प्रभावानें जगत्प्रेरक सविता हे चराचर विश्व आतां धारण करील त्या त्याच्या ईश्वरी प्रभावाला कोणीही अडथळा करूं शकणार नाही. ज्याच्या रश्मिरूप करांगुली फारच शोभायमान दिसतात असा तो भगवान आकाशाच्या अत्युच्च शिखरावर आरोहण करून पृथ्वीच्या विस्तीर्ण पृष्ठभागावरील प्राणिमात्रांना प्रेरणा करतो , हा अबाधित पराक्रम खरोखर त्याचाच. ॥ ४ ॥
इन्द्र॑ज्येष्ठान्बृ॒हद्भ्यः॒ पर्व॑तेभ्यः॒ क्षयाँ॑ एभ्यः सुवसि प॒स्त्यावतः ।
इंद्रऽज्येष्ठान् बृहत्ऽ‍भ्यः पर्वतेभ्यः क्षयान् एभ्यः सुवसि पस्त्यऽवतः ।
ज्यांच्यामध्यें इंद्र हाच वरिष्ठ आहे अशा दिव्य विभूतींना मोठ मोठ्या पर्वतांकरितां तूं प्रोत्साह देतोस; आणि घरेंदारें करून राहणार्‍या लोकांस आश्रयाच्या जागा कोणत्या तेंही तूं सुचवून देतोस. म्हणून ते पर्वत व पक्षी वगैरे जिकडे तिकडे उडत असतां जसे जसे थांबवून ठेवले तशाच स्थितीत, हे जगत्प्रेरक देवा, ते तुझ्या आज्ञेची वाट पहात राहिले. ॥ ५ ॥
ये ते॒ त्रिरह॑न्सवितः स॒वासो॑ दि॒वेदि॑वे॒ सौभ॑गमासु॒वन्ति॑ ।
ये ते त्रिः अहन् सवितरिति सवासः दिवेऽदिवे सौभगं आऽसुवंति ।
हे जगत्‌प्रेरका देवा, तुझ्या प्रित्यर्थ जी सोम स्तवनें प्रत्यही त्रिकाळ होतात तीं भक्तांना सद्‍भाग्याचीच जोड करून देतात. तर भगवान इंद्र, द्यावापृथिवी, आपोदेवीसहित आकाशगंगा आणि आदित्यांसह अनाद्यनंत शक्ति हेही मला सुखाचे धाम देवोत. ॥ ६ ॥
ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५५ (विश्वेदेवा सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - विश्वेदेवा छन्द - गायत्री
को व॑स्त्रा॒ता व॑सवः॒ को व॑रू॒ता द्यावा॑भूमी अदिते॒ त्रासी॑थां नः ।
कः वः त्राता वसवः कः वरूता द्यावाभूमी इति अदिते त्रासीथां नः ।
दिव्य निधींनो, तुम्हांमध्ये भक्तरक्षक कोण आहे ? दीन प्रतिपालक कोण आहे ? हे द्यावापृथिवी, हे अनाद्यनंत शक्ते, हे जगन्मित्र वरुणा, अत्यंत बलाढ्य असा जरी कोणी मनुष्य आला तरी त्याच्यापासून आमचे रक्षण करा. हे देवांनो, यज्ञ यागामध्ये आम्हांला अंतःकरणाचा आराम तुम्हांपैकी कोणाकडून मिळेल ? ॥ १ ॥
प्र ये धामा॑नि पू॒र्व्याण्यर्चा॒न्वि यदु॒च्छान्वि॑यो॒तारो॒ अमू॑राः ।
प्र ये धामानि पूर्व्याणि अर्चान् वि यत् उच्छान् विऽयोतारः अमूराः ।
ज्या दिव्य विभूतींनी ही पुरातन दिव्य मंदिरें सुप्रकाशित केली. ज्या अजड विभूतींनी आपलें तेज प्रकट करून प्रत्येक वस्तू निरनिराळीं दृष्टिगोचर केली, सुखदात्या देवांनी सर्व कांही दिलेलेंच आहे तेच हे अविनाशी देव, ज्याची बुद्धि धर्ममय आहे असे हे अद्‍भुत चरित्र्य देव आपल्या दिव्य प्रभेने तळपत आहेत. ॥ २ ॥
प्र प॒स्त्या३॑मदि॑तिं॒ सिन्धु॑म॒र्कैः स्व॒स्तिमी॑ळे स॒ख्याय॑ दे॒वीम् ।
प्र पस्त्यां अदितिं सिंधुं अर्कैः स्वस्तिं ईळे सख्याय देवीं ।
गृहस्वामिनीला, अदितीला, आणि सुखकारक अशा सिंधुदेवीला त्यांच्या कृपालोभास्तव मी ’अर्क’ स्तवनांनी प्रसन्न करीत आहे. आणि रात्रंदिवस आमचे संरक्षण होईल अशा रीतीनें उषा आणि रात्र हे उभयतां आम्हांला अजिंक्य करोत. ॥ ३ ॥
व्यर्य॒मा वरु॑णश्चेति॒ पन्था॑मि॒षस्पतिः॑ सुवि॒तं गा॒तुम॒ग्निः ।
वि अर्यमा वरुणः चेति पंथां इषः पतिः सुवितं गातुं अग्निः ।
अर्यमारूप वरुण हा आमच्या उत्कर्षाचा मार्ग स्पष्टपणे नजरेस आणून देतो. मनोत्साहाचा स्वामी अग्निरूप ईश्वर आम्हाला आनंदपदाची दिशा दाखवून देतो. इंद्रविष्णूहो, वीर्याच्या आवेशांत तुमचें स्तवन होत असते तर आम्हाला अतिशय मजबूत असे चिलखत आणि सुखाचें धाम ही देणगी द्या. ॥ ४ ॥
आ पर्व॑तस्य म॒रुता॒मवां॑सि दे॒वस्य॑ त्रा॒तुर॑व्रि॒ भग॑स्य ।
आ पर्वतस्य मरुतां अवांसि देवस्य त्रातुः अव्रि भगस्य ।
पर्वताजवळ, मरुतांजवळ, आणि भाग्याधिपति सर्वरक्षक देव त्याच्याजवळ कृपेची भिक्षा मी मागितली आहे. तर संत जनांविरुद्ध जें कांही पातक केले असेल त्याच्यापासून सर्वेश्वर प्रभु आमची मुक्तता करो. आणि मित्रा विरुद्ध कांही पातक घडलें असेल त्याच्यापासूनही तो जगन्मित्र आमची सुटका करो. ॥ ५ ॥
नू रो॑दसी॒ अहि॑ना बु॒ध्न्येन स्तुवी॒त दे॑वी॒ अप्ये॑भिरि॒ष्टैः ।
नु रोदसी अहिना बुध्न्येन स्तुवीत देवी इति अप्येभिः इष्टैः ।
हे द्यावापृथिवींनो, हे देवींनो, अंतरिक्षरूप वृक्षाचा बुंधा अहिबुध्न्य त्याच्यासहित, आणि तुम्हाला प्रियकर ज्या आपोदेवी त्यांच्यासहित आतां तुमचीच स्तुती होऊं द्या. संपत्ति मिळविण्याची हांव असणारे व्यापारी उष्ण निःश्वास टाकणार्‍या नौकेवर आरूढ होऊन सफर करण्यासाठी समुद्र मार्ग मोकळा करतात त्याप्रमाणें श्रमानें उष्णनिःश्वास सोडणार्‍या तुम्हीं देवांनी नद्यांचे मार्गही खुले केले आहेत. ॥ ६ ॥
दे॒वैर्नो॑ दे॒व्यदि॑ति॒र्नि पा॑तु दे॒वस्त्रा॒ता त्रा॑यता॒मप्र॑युच्छन् ।
देवैः नः देवी अदितिः नि पातु देवः त्राता त्रायतां अप्रऽयुच्छन् ।
चिच्छक्ति अदिति देवांसह आमचे रक्षण करो; जगत्तारक प्रभु ईश्वर आमची हेळसांड न करतां आमचा उद्धार करो. लोकमित्र वरुणाचे स्थान किंवा अग्नीचे उच्चपद, ह्यांचा उपमर्द आमच्याकडून केव्हांही होऊं नये. ॥ ७ ॥
अ॒ग्निरी॑शे वस॒व्यस्या॒ग्निर्म॒हः सौभ॑गस्य । तान्य॒स्मभ्यं॑ रासते ॥ ८ ॥
अग्निः ईशे वसव्यस्य अग्निः महः सौभगस्य । तानि अस्मभ्यं रासते ॥ ८ ॥
जी जी अभिलषणीय वस्तु असेल तिचा प्रभु अग्नि आणि जें जें उत्तम भाग्य आहे त्याचाही स्वामी अग्नि हाच होय, तो ह्या सर्व गोष्टी आम्हांस देतो. ॥ ८ ॥
उषो॑ मघो॒न्या व॑ह॒ सूनृ॑ते॒ वार्या॑ पु॒रु । अ॒स्मभ्यं॑ वाजिनीवति ॥ ९ ॥
उषः मघोनि आ वह सूनृते वार्या पुरु । अस्मभ्यं वाजिनीऽवति ॥ ९ ॥
ऐश्वर्य संपन्ने उषे, हे मंजुवादिनी पवित्र सामर्थ्य स्वामिनी सर्व प्रकारची अभिलषणीय संपत्ति आमच्याकरितां घेऊन ये. ॥ ९ ॥
तत्सु नः॑ सवि॒ता भगो॒ वरु॑णो मि॒त्रो अ॑र्य॒मा । इन्द्रो॑ नो॒ राध॒सा ग॑मत् ॥ १० ॥
तत् सु नः सविता भगः वरुणः मित्रः अर्यमा । इंद्रः नः राधसा गमत् ॥ १० ॥
तर तो जगत्प्रेरक देव, भाग्यदाता लोकमित्र वरुण, अर्यमा इंद्र आम्हांकडे आपल्या कृपाप्रसादासहित आगमन करो. ॥ १० ॥
ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५६ (द्यावापृथिवी सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - द्यावापृथिवी छन्द - त्रिष्टुप्
म॒ही द्यावा॑पृथि॒वी इ॒ह ज्येष्ठे॑ रु॒चा भ॑वतां शु॒चय॑द्भि्र॒र्कैः ।
मही इति द्यावापृथिवी इति इह ज्येष्ठे इति रुचा भवतां शुचयत्ऽभिः अर्कैः ।
श्रेष्ठ आणि सर्व प्राण्यांपेक्षा वडील अशा द्यावापृथिवी आपल्या कांतीने आणि तेजस्वी प्रभेने येथे आविर्भूत होवोत. ह्या सर्वांत वरिष्ठ आणि महान गोलांची निरनिराळी स्थापना करीत असतांना त्या वृषभरूप इंद्रानें सर्वत्र पसरणार्‍या आपल्या रश्मिरूप अश्वांसहित मोठी गर्जना केली. ॥ १ ॥
दे॒वी दे॒वेभि॑र्यज॒ते यज॑त्रै॒रमि॑नती तस्थतुरु॒क्षमा॑णे ।
देवी इति देवेभिः यजते इति यजत्रैः अमिनती इति तस्थतुः उक्षमाणे इति ।
पूज्य देवांसहित ह्या पूज्य आणि अभंग देवी आपल्या तेजःपुंज प्रभेने कृपाजलाचें सिंचन करीत उभ्या राहिल्या आहेत. त्या सद्धर्म प्रिय, द्वेषरहित आहेत, त्या देवाच्या जननी आणि यज्ञाच्या नायिका होत. ॥ २ ॥
स इत्स्वपा॒ भुव॑नेष्वास॒ य इ॒मे द्यावा॑पृथि॒वी ज॒जान॑ ।
स इत् सुऽअपाः भुवनेषु आस यः इमे इति द्यावापृथिवी इति जजान ।
ज्यानें ह्या द्यावापृथिवींना उत्पन्न केले तोच एक सर्व जगांत महाचतुर देव होय. आणि ह्या विस्तीर्ण सखोल, सुंदर रजोलोकांना निराधार आकाशमंडलांत त्याच बुद्धिमान देवाने आपल्या सामर्थ्याने चालन दिलेले आहे. ॥ ३ ॥
नू रो॑दसी बृ॒हद्भि॑जर्नो॒ वरू॑थैः॒ पत्नी॑रवद्भि रि॒षय॑न्ती स॒जोषाः॑ ।
नु रोदसी इति बृहत्ऽभिः नः वरूथैः पत्नीीवत्ऽभिः इषयंती इति सजोषाः ।
आणि आतां हे द्यावापृथिवीहो, सपत्‍नीक देवांसहित तुम्ही प्रेमळपणानें आम्हांमध्ये मनोत्साह आणतां, तुम्ही विस्तीर्ण विश्वरूप आणि पूज्य आहांत; तर मोठ्या दृढ कवचांनी आमचे रक्षण करा; सद्‍बुद्धीच्या योगानें आम्ही सदैव जयशाली रथी होऊं असे करा. ॥ ४ ॥
प्र वां॒ महि॒ द्यवी॑ अ॒भ्युप॑स्तुतिं भरामहे । शुची॒ उप॒ प्रश॑स्तये ॥ ५ ॥
प्र वां महि द्यवी इति अभि उपऽस्तुतिं भरामहे । शुची इति उप प्रऽशस्तये ॥ ५ ॥
तुम्ही देदीप्यमान, तुम्हाला आम्ही सत्कारपूर्वक स्तोत्र अर्पण करीत आहोंत. तुम्ही पवित्र; तेव्हां स्तवन करण्याकरतां तुमच्याकडेच येत आहोंत. ॥ ५ ॥
पु॒ना॒ने त॒न्वा मि॒थः स्वेन॒ दक्षे॑ण राजथः । ऊ॒ह्याथे॑ स॒नादृ॒तम् ॥ ६ ॥
पुनाने इति तन्वा मिथः स्वेन दक्षेण राजथः । ऊह्याथे इति सनात् ऋतं ॥ ६ ॥
तुम्हीच स्वतः परस्परांना पुनीत करता. तुम्ही आपल्या स्वतःच्याच चातुर्यबलानें प्राण्यांवर अधिकार चालविता आणि पुरातन कालापासून सत्यास अनुसरूनच तुम्ही चालत आहांत. ॥ ६ ॥
म॒ही मि॒त्रस्य॑ साधथ॒स्तर॑न्ती॒ पिप्र॑ती ऋ॒तम् । परि॑ य॒ज्ञं नि षे॑दथुः ॥ ७ ॥
मही इति मित्रस्य साधथः तरंती इति पिप्रती इति ऋतं । परि यज्ञं नि सेदथुः ॥ ७ ॥
भक्तरूप मित्राचें धर्माचरण तडीस नेऊन ते पूर्ण करून तुम्ही कृतार्थ करता, आणि यज्ञ वेदीच्या भोवतालीं विराजमान होता. ॥ ७ ॥
ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५७ (कृषि सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - सीता छन्द - त्रिष्टुप्
क्षेत्र॑स्य॒ पति॑ना व॒यं हि॒तेने॑व जयामसि ।
क्षेत्रस्य पतिना वयं हितेनऽइव जयामसि ।
हितकर्त्यानें सहाय्य केल्याप्रमाणे क्षेत्रपतीच्या सहाय्यानें आम्ही धेनू आणि अश्व ह्यांना पोषक असेच धन जिंकून आणूं. तो क्षेत्रपति आम्हां सारख्यावरही दया करील. ॥ १ ॥
क्षेत्र॑स्य पते॒ मधु॑मन्तमू॒र्मिं धे॒नुरि॑व॒ पयो॑ अ॒स्मासु॑ धुक्ष्व ।
क्षेत्रस्य पते मधुऽमंतं ऊर्मिं धेनुःऽइव पयः अस्मासु धुक्ष्व ।
हे क्षेत्रपती, धेनु दुग्ध देते त्याप्रमाणे, मधुस्रावी आणि घृताप्रमाणे परमपवित्र असा मधुर रसाचा तरंग तूं आमच्यावर लोट. सद्धर्माचे प्रभु तुम्ही देव आमच्यावर दया करा. ॥ २ ॥
मधु॑मती॒रोष॑धी॒र्द्याव॒ आपो॒ मधु॑मन्नो भवत्व॒न्तरि॑क्षम् ।
मधुऽमतीः ओषधीः द्यावः आपः मधुऽमत् नः भवतु अंतरिक्षं ।
ओषधी, द्युलोक आणि आपोदेवी ह्या आम्हांस मधुर होवोत. आम्हाला अंतरिक्ष मधुर होवो. क्षेत्रपति ही आमच्याशी गोड वागो; आणि कोणाकडूनही उपद्रव न होतां आम्ही ह्याला अनुसरून वागूं असे घडो. ॥ ३ ॥
शु॒नं वा॒हाः शु॒नं नरः॑ शु॒नं कृ॑षतु॒ लाङ्ग॑रलम् ।
शुनं वाहाः शुनं नरः शुनं कृषतु लां‍गलं ।
बैल आनंदानें, लोक मजेनें आणि नांगर सहज रीतीनें जमीन नांगरो. जुंपण्या चांगल्या घट्ट बांधूं द्या, सुखोत्पत्ति होईल अशा रीतीनें आपला आसूड चालीव. ॥ ४ ॥
शुना॑सीरावि॒मां वाचं॑ जुषेथां॒ यद्दि॒वि च॒क्रथुः॒ पयः॑ ।
शुनासीराव् इमां वाचं जुषेथां यत् दिवि चक्रथुः पयः ।
शुनासीर हो, कृषिकर्माला सफळ करणार्‍या विभूतींनो, ही आम्ही केलेली स्तुति ग्रहण करा. आकाशमंडलांत जें उदक तुम्ही उत्पन्न केलें आहे त्यानेंच ही जमीन भिजवा. ॥ ५ ॥
अ॒र्वाची॑ सुभगे भव॒ सीते॒ वन्दा॑महे त्वा ।
अर्वाची सुऽभगे भव सीते वंदामहे त्वा ।
भाग्यशालिनी सीते, इकडे आगमन कर, तुला आम्ही वंदन करतो. कारण तेणेंकरून तूं आम्हाला भाग्यधात्री होतेस; आम्हाला सफलार्थ करणारी होतेस. ॥ ६ ॥
इन्द्रः॒ सीतां॒ नि गृ॑ह्णातु॒ तां पू॒षानु॑ यच्छतु ।
इंद्रः सीतां नि गृह्णातु तां पूषा अनु यच्छतु ।
सीतेचा स्वीकार इंद्र करो; तो आमच्याकरितां वर्षानुवर्षे दुग्धानें परिप्लुत होऊन आम्हांस धनधान्यरूप दुग्ध देवो. ॥ ७ ॥
शु॒नं नः॒ फाला॒ वि कृ॑षन्तु॒ भूमिं॑ शु॒नं की॒नाशा॑ अ॒भि य॑न्तु वा॒हैः ।
शुनं नः फालाः वि कृषंतु भूमिं शुनं कीनाशाः अभि यंतु वाहैः ।
नांगरांचे फाळ सहज जमीन नांगरोत; शेतकरी सहज लीलेनें शेत नांगरीत बैलांसह फिरोत. सर्वांना सुख होईल अशा रीतीनें पर्जन्य मधुररसानेंआणि उदकानें जमीन तर्र करो. हे शुनासिर हो, आमच्या ठिकाणी सुखाचा ठेवा ठेवा. ॥ ८ ॥
ऋग्वेद - मण्डल ४ सूक्त ५८ (अनेक देवता सूक्त) ऋषी - वामदेव गौतम : देवता - अग्निः, सूर्य, गो, अप छन्द - त्रिष्टुप्
स॒मु॒द्रादू॒र्मिर्मधु॑माँ॒ उदा॑र॒दुपां॒शुना॒ सम॑मृत॒त्वमा॑नट् ।
समुद्रात् ऊर्मिः मधुऽमान् उत् आरत् उप अंशुना सं अमृतऽत्वं आनट् ।
समुद्रापासून मधुर रसाची लाट उसळली ती सोमवल्ली बरोबरच अमृतमय झाली. घृताचे जे एक नांव रूढ आहे, त्यालाच देवांची जिव्हा किंवा अमृताचें सर्वस्व म्हणतात. ॥ १ ॥
व॒यं नाम॒ प्रब्र॑वामा घृ॒तस्या॒स्मिन्य॒ज्ञे धा॑रयामा॒ नमो॑भिः ।
वयं नाम प्र ब्रवाम घृतस्य अस्मिन् यज्ञे धारयामा नमःऽभिः ।
दिव्य घृताचा महिमा वर्णन करणें हेंच आम्हांला उचित आहे. म्हणूनच ह्या यज्ञामध्यें त्याचा नाममहिमा आम्हीं शिरसावंद्य समजून मान्य करतो. ह्या घृताचा महिमा आम्ही गात असतांना ब्रह्मा तो श्रवण करो. अशा प्रकारचें दिव्य घृत चार शृंगाच्या गव्यानें उत्पन्न करून बाहेर ओतून दिलें. ॥ २ ॥
च॒त्वारि॒ शृङ्गा॒ त्रयो॑ अस्य॒ पादा॒ द्वे शी॒र्षे स॒प्त हस्ता॑सो अस्य ।
चत्वारि शृङ्गाा त्रयः अस्य पादा द्वे इति शीर्षे इति सप्त हस्तासः अस्य ।
ह्याला शिंगे चार, पाय तीन, मस्तके दोन व ह्याला सात हात आहेत. ह्या वृषभाला तीन जागीं बांधून टाकलें असून तो मोठ्यानें डुरकण्या फोडीत आहे, व त्याच महान ईश्वरानें आम्हां मानवांच्या अंतःकरणांत वास केला आहे. ॥ ३ ॥
त्रिधा॑ हि॒तं प॒णिभि॑र्गु॒ह्यमा॑नं॒ गवि॑ दे॒वासो॑ घृ॒तमन्व॑विन्दन् ।
त्रिधा हितं पणिऽभिः गुह्यमानं गवि देवासः घृतं अनु अविंदन् ।
पणि नामक अधर्मिकांनी दाबून ठेवलेलें व तीन प्रकारचे बनलेले दिव्य घृत देवांना प्रकाश धेनूच्या ठिकाणीं सांपडले. एक प्रकार इंद्राने, दुसरा प्रकार सूर्यानें उत्पन्न केला, आणि तिसरा आत्मसामर्थ्यानें देवांनी बनविला. ॥ ४ ॥
ए॒ता अ॑र्षन्ति॒ हृद्या॑त्समु॒द्राच्छ॒तव्र॑जा रि॒पुणा॒ नाव॒चक्षे॑ ।
एताः अर्षंति हृद्यात् समुद्रात् शतऽव्रजाः रिपुणा न अवऽचक्षे ।
ह्या दिव्य घृताच्या धारांचे शेंकडो झोतच्या झोत शत्रूच्या दृष्टोत्पत्तीस न येतां त्या रम्य अंतिरिक्ष समुद्रापासून कोसळून खाली येतात; त्यांना आतां चांगलेंच पहावयास मला सांपडत आहे. पहा तो त्यांच्या मध्यभागीं एक सोन्याचा वेत (विद्युल्लता) दिसत आहे. ॥ ५ ॥
स॒म्यक्स्र॑वन्ति स॒रितो॒ न धेना॑ अ॒न्तर्हृ॒दा मन॑सा पू॒यमा॑नाः ।
सम्यक् स्रवंति सरितः न धेनाः अंतः हृदा मनसा पूयमानाः ।
अंतःकरणानें आणि मनानें अंतरंगीं पवित्र असणार्‍या ह्या दिव्य घृताच्या लाटा दुधाच्या नद्यांप्रमाणें फारच मजेदार रीतीनें एकत्र वहात आहेत. घृताचे हे कल्लोल पारधी पाठीस लागल्यामुळें त्याच्यापासुन धूम ठोकणार्‍या सावजाप्रमाणे वेगानें धांवत चालले आहेत. ॥ ६ ॥
सिन्धो॑रिव प्राध्व॒ने शू॑घ॒नासो॒ वात॑प्रमियः पतयन्ति य॒ह्वाः ।
सिंधोःऽइव प्रऽअध्वने शूघनासः वातऽप्रमियः पतयंति यह्वाः ।
उतरत्या प्रदेशांत नदीच्या वाहणार्‍या लोंढ्याप्रमाणें वा वायुपेक्षांही जलद वाहणार्‍या दिव्य घृताच्या अविरत धारा एकसारख्या चालूच आहेत. आणि आंगाच्या गुर्मीनें फोंफावलेला व आवेशानें लाल दिसणारा घोडेस्वार मेंढे कोट फोडून जातो त्याप्रमाणें त्या धाराही उभाड्यानें वहात जात आहेत. ॥ ७ ॥
अ॒भि प्र॑वन्त॒ सम॑नेव॒ योषाः॑ कल्या॒ण्य१स्मय॑मानासो अ॒ग्निम् ।
अभि प्रवंत समनाऽइव योषाः कल्याण्यः स्मयमानासः अग्निं ।
लावण्यवती हंसतमुख आणि संकेतस्थळी जाणार्‍या रमणींप्रमाणें अग्नीकडेच त्या चालल्या आहेत. घृताच्या त्या देदीप्यमान धारा समिधांशी संलग्न झाल्या, आणि अग्नीही त्यांचा उपभोग घेऊन संतुष्ट झाला. ॥ ८ ॥
क॒न्या इव वह॒तुमेत॒वा उ॑ अ॒ञ्ज्यञ्जा॒ना अ॒भि चा॑कशीमि ।
कन्याःऽइव वहतुं एतवा ऊं इति अंजि अंजानाः अभि चाकशीमि ।
सुंदर आभरणांनी नटून विवाहास निघालेल्या कन्यकेप्रमाणेंच त्या मला दिसतात. जेथें सोमरस पिळून सिद्ध करतात, जेथें यज्ञ समारंभ साजरा करतात, तिकडेच ह्या घृताच्या धारा धांवत जातात. ॥ ९ ॥
अ॒भ्यर्षत सुष्टु॒तिं गव्य॑मा॒जिम॒स्मासु॑ भ॒द्रा द्रवि॑णानि धत्त ।
अभि अर्षत सुऽस्तुतिं गव्यं आजिं अस्मासु भद्रा द्रविणानि धत्त ।
हे देवांनो, आमच्या मनोहर स्तुतींकडे धांवत या. प्रकाशाचे सार, ऐन आणीबाणीच्या वेळीं जय आणि कल्याणकारक सामर्थ्यसंपत्ति अशी देणगी आम्हांस द्या. दिव्य विभूतींकडे हा आमचा यज्ञ पावेल असें करा. पहा ह्या घृताच्या धारा आपल्या माधुर्य भरानें वहात आहेत. ॥ १० ॥
धाम॑न्ते॒ विश्वं॒ भुव॑न॒मधि॑ श्रि॒तम॒न्तः स॑मु॒द्रे हृ॒द्य१न्तरायु॑षि ।
धामन् ते विश्वं भुवनं अधि श्रितं अंतरिति समुद्रे हृदि अंतः आयुषि ।
हे अखिल जगत् तुमच्या सत्तेवर अवलंबून राहिलें आहे. तर समुद्राच्या आंत, हृदयांत, जीवनाच्या अंतरंगी, जलौघांत आणि जन समाजांत तो तरंग संकलित झाला आहे त्या तुझ्या मधुर तरंगाचा उपभोग आम्हांस घडो. ॥ ११ ॥
॥ चवथे मण्डळ समाप्त ॥ |