श्रीधरस्वामीकृत
पांडवप्रताप
अध्याय विसावा
द्यूतात धर्मराजाचे सर्वस्व हरण होते
श्रीगणेशाय नम: ॥
यदुकुलकमलविकासमित्र ॥ जो सच्चिदानंद जलदगात्रर्डे ॥
पवसंभव आणि त्रिनेत्रे ॥ हृदयीं ज्यासी चिंतिती ॥ १ ॥
पांडवपालक जगदीश्वर ॥ भक्तकैवारी पूर्णावतार ॥
लीलाविग्रही यादवेंद्र ॥ भक्तवत्सल दयाव्यि ॥ २ ॥
मागें संपला राजसूय यज्ञ ॥ द्वारकेस गेला मनमोहन ॥
नारदं पाहोन सभासदन ॥ धर्मराया जाणविलें ॥ ३ ॥
पुढें दिसतें विष थोर ॥ आटतील मुख्यीचे उपवर ॥
हें जगदगुरू येऊन सविस्तर ॥ वेदव्यास कथील ॥ ४ ॥
नारदस्वामी ऐसें बोलोन ॥ सवेच पावले अंतर्धान ॥
तो सत्यवतीहृदयरल ॥ वेदव्यास पातला ॥ ५ ॥
नमस्कारिती पांचही जण ॥ कनकासनीं केलें पूजन ॥
धर्म म्हणे ब्रह्मनंदनम ॥ गेला सांगोन संकलित ॥ ६ ॥
तें प्रकट करीं समस्त ॥ मग बोलिला शूकतातर्प ॥
बा रे विघांचे आवर्तं ॥ पुढें अत्यंत दिसताती ॥ ७ ॥
एकांतीं नेऊन थर्मास ॥ गुज कथित वेदव्यास ॥
शत्रूंचा अत्यंत उत्कर्ष ॥ दिसतसे येधूनि ॥ ८ ॥
धैर्य न सांडीं सर्वथा सत्य ॥ पुढें तेरा वर्षेंपर्यंत ॥
अवदशा होईल प्राप्त ॥ असंख्यात क्लेश पै ॥ ९ ॥
मावळेल ऐश्वर्यदिवस ॥ घडेल बहुत वनवास ॥
तेथेंही घडीघडी त्रास ॥ पाववितील दुरात्ये ॥ १० ॥
द्वारकाधीश मन्मथतात ॥ भक्तवत्सल स्वेहाळ बहुत ॥
तो रक्षील तुम्हां यथार्थ ॥ माय जैशी तान्हया ॥ ११ ॥
ईश्वरी माया गहन बहुत ॥ प्रारव्यभोग बलवंत ॥
पडतील दुःखांचे पर्वत ॥ धैर्य अत्यंत धरीं मनीं ॥ १२ ॥
धर्मात्यया धर्मनंदना ॥ न करीं कोणाची हेलना ॥
न बोलें निष्टुरवचना ॥ दया दीनांवरी करीं पां ॥ १३ ॥
वर्म न बोलें कोणाचें ॥ आशीर्वाद घेई कष्टीचे ॥
विनोदेंही कोणा प्राण्याचे ॥ छलन न करीं सर्वथा ॥ १४ ॥
दुर्जनांच्या गूहाप्रती ॥ सहसा न जावें निश्चिती ॥
दुर्जन बोलती दुरुक्ती ॥ परी प्रत्युत्तर न द्यावें ॥ १५ ॥
नीचाशीं न करीं सहवास ॥ गोत्रजांचए? न धरीं विश्वास ॥
घडूवैर्री जिंकृनि मानस ॥ लावीं भगवती तत्त्वतां ॥ १६ ॥
पाश हातीं धरूनियां ॥ सांगतों तुज धर्मराया ॥
प्राणांतही जाहलिया ॥ न खेळे द्यत सर्वथा ॥ १७ ॥
शबु जपती बहुत ॥ हस्तनापुर तळीं वाढत ॥
वरी इंद्रप्रस्थ श्रेष्ठ दिसत ॥ हत्तीवरी इंद्र जैसा ॥ १८ ॥
गजपुरा कदा न जावें ॥ शनुगहीं न बैसावें ॥
विदुराचे बुद्धीनें वर्तावें ॥ न खेळावे द्यत कदा ॥ १९ ॥
वैभव गेलिया समस्त ॥ खचों नेदीं धैर्यपर्वत ॥
ऐसें शिकवूनि सत्यवतीसुत ॥ अंतर्धान पावला ॥ २० ॥
व्यासें कथिलें जें गुज ॥ तें बंधूस सांगे धर्मराज ॥
पुढें बरवें न दिसे मज ॥ काल कठिण वाटतो ॥ २ ॥
पार्थ बोले यथार्थ वचन ॥ पाठीशीं असतां जगजीवन ॥
कदा बाजू न शके विघ ॥ कृष्णस्मरण करितां पै ॥ २२ ॥
कर्माच्या गती तो गहना ॥ आलें भगवंताचे मना ॥
तेथें कोणाचें चालेना ॥ कल्पांतींही सर्वथा ॥ २३ ॥
सूत्रधारी तो गोपाळ ॥ न कळती त्याचे विचित्र खेळ ॥
हर्ता पाळता सकळ ॥ त्याविण दुजा असेना ॥ २४ ॥
असो जाहली जे विवंचना ॥ ते शकुनि आणि दुर्योधना ॥
कळों नेदितां मना- ॥ माजी ठेविली सर्वही ॥ २५ ॥
धर्मास म्हणे शकुनी ॥ आवडी दुर्योधनाचे मनीं ॥
मयसभा पहावी नयनीं ॥ सावकाश निवाडें ॥ २६ ॥
अजातशबु पंदुसुत ॥ अवश्य म्हणोन धरिला हात ॥
शकुनिदुर्योधनांसहित ॥ परिवारेशी निघाले ॥ २७ ॥
निघाल्या राणिया ते वेळीं ॥ मुख्य राणी त्यात पांचाळीधै ॥
सभेवरी चढल्या सकळी ॥ सुख भूमंडळी न समाये ॥ २८ ॥
सभा पाहतां भले मन ॥ विसरोनि जाती भकतहान ॥
यामिनी किंवा दिन ॥ न कळे कांहीं सर्वथा ॥ २९ ॥
मागें सभा वर्णिली बहुत ॥ काश्मिरी भिंती लखलखित ॥
द्वारे झांकिलीं कीं मुक्त ॥ न कळती पाहतिया ॥ ३० ॥
परम कुशल डोळस पाहतां ॥ स्तब्ध होती पुढें चालतां ॥
जल कीं मही तत्त्वतां ॥ काचहमि कळेना ॥ ३१ ॥
वस्त्रें सांवरी दुर्योधन ॥ सेवक म्हणती हें नव्हे जीवन ॥
तो स्कटिकवापिका भरून ॥ उदकें पूर्ण जाहलीसे ॥ ३२ ॥
इतक्यांत दुर्योधन ॥ चालतां पडे निसरून ॥
वस्त्रें भिजलीं संपूर्ण ॥ हांसती जन गदगदां ॥ ३३ ॥
भीमार्जुन नकुल सहदेव ॥ टाळ्या पिटून हांसती सर्व ॥
सकल स्त्रियांचा समुदाव ॥ पांचालीसहित हौसला ॥ ३४ ॥
नकुल सहदेव धांवती ॥ हस्त देऊनि बाहेर काढिती ॥
नूतन वस्त्रें लेवविती ॥ श्रमातेने तेधवां ॥ ३५ ॥
झांकिलीं कवाडे कीं मुक्त ॥ दुर्योधन हातें चांचपित ॥
मुक्त म्हणोनि निःशंक जात ॥ शिरीं लागती मणिकपाटे ॥ ३६ ॥
नकुल सहदेव हातीं धरून ॥ पुढें चालविती सुयोधन ॥
भीतभीत टाकितां चरण ॥ भीमसेन बोलत ॥ ३७ ॥
अंधपुत्र हें अभिधान ॥ सुयोधनें दाखविलें खरें करून ॥
वर्मस्पर्शाचें वचन ॥ ऐकतां हृदय खोंचलें ॥ ३८ ॥
प्रलयाग्नीऐसा क्रोध पेटत ॥ परी आवरी समयोचित ॥
जैसा विषदाह अद्भत ॥ उमाधव६ कंठीं धरी ॥ ३९ ॥
मनीं म्हणे दुर्योधन ॥ याचें उसणें पुढें घेईन ॥
पांडवां हिंडवीन रानोरान ॥ अन्नवस्त्रांविरहित ॥ ४० ॥
स्त्रियांसहित पांचाळी ॥ मज हौसली ये वेळीं ॥
सभेदेखतां तत्काळी ॥ नग्न करीन पुढें इयेतें ॥ ४१ ॥
येथें क्रोध करितां अविवेकें ॥ होईल शिशपालासारिखें ॥
बुद्धिबळें यांचीं सुखें ॥ ठेचून चूर्ण करावीं ॥ ४२ ॥
मग आता मागोनि सत्वरा ॥ दुर्योधन गेला हस्तनापुरा ॥
परमप्रीति युधिष्ठिरा ॥ सुयोधनाचे सन्मानीं ॥ ४३ ॥
अनर्ध्यं वस्त्रें उत्तम ॥ दुर्योधनास देत धर्म ॥
शकुनि गौरबूनि परम ॥ कुंजरपुरा बोळविले ॥ ४४ ॥
दुर्योधन टाकित श्वासोच्छास ॥ आला वेगें कुंजरपुरास ॥
शरीर तस बहुवस ॥ अग्निसंगें लोह जैसें ॥ ४५ ॥
सर्पाऐसा धुसधुसित ॥ नयनीं मीर सदा वाहत ॥
रागें अथर चावित ॥ दांत खात करकरां ॥ ४६ ॥
मनगटे चावूनि करी चूर्ण ॥ म्हणे जळोन जावो हा प्राण ॥
शकुनि पुसे येऊन ॥ खेदें क्षीण कां होसी ॥ ४७ ॥
दुर्योधन म्हणे माझ्या ॥ शत्रूंची लक्ष्मी पाहिली डोळा ॥
मयसभेस अपमान जाहला ॥ त्वां देखिला तो दृष्टीनें ॥ ४८ ॥
शबुप्रताप पाहोन अत्यंत ॥ मज नवच्चर जाहला अवधूत ॥
वर अपमान हा सत्रिपात ॥ जाहला प्राणांत मज वाटे ॥ ४९ ॥
तरी तूं मातुल वैद्य पूर्ण ॥ देई लवकरी रसायन ॥
घावरी शकुनि बोले वचन ॥ म्हणे प्राक्तने सबल त्यांचें ॥ ५० ॥
भीमास विष घातलें ॥ लाक्षागहीं अवघे जाळिले ॥
परी पूर्ववतू सगळे ॥ मागुती ऐश्वर्य पावले पै ॥ ५१ ॥
गांठीं त्यांचे पूर्वपुण्य ॥ स्वयंवरीं लाधलें द्रौपदीरल ॥
मग मयदैत्य सभा करून ॥ रथ धनुर्बाण अग्नि देत ॥ ५२ ॥
महापुण्याचे पर्वत ॥ तरी पाठिराखा श्रीकृष्णनाथ ॥
त्यावरी सोय राखित ॥ पडों नेदी उणें कांहीं ॥ ५३ ॥
तरी तुम्ही राजसूय यज्ञ ॥ करा समस्त राजे जिंकून ॥
त्यांहून विशेष उदारपण ॥ करून दावा लोकांतें ॥ ५४ ॥
दुर्योधन म्हणे पांडवीं बळें ॥ पृध्यीचे राजे जिंकिले ॥
अवघे दीन जैसे कोल्हे ॥ अधीन करून सोडिले ॥ ५५ ॥
जरी दल आहे अकरा अक्षौहिणी ॥ तरी युद्ध करून समरांगणीं ॥
पांडव मारूनि रणीं ॥ घ्यावें हिरोन राज्य सर्व ॥ ५६ ॥
शकुनि म्हणे ऐक साचार ॥ व्यर्थ कां करिसी हा विचार ॥
युद्धीं जिंकोन पार्थ वुकोदा ॥ जय कधींच पावाना ॥ ५७ ॥
सुरांसहितभँ शचीरमणठ ॥ आले पूध्यीचे पार्थिव? मिळोन ॥
तरी न जिजे. अर्जुन ॥ विभांडील९ समस्तांसी ॥ ५८ ॥
छप्पन्न कोटी यादवांसहित ॥ कृष्ण त्याची पाठ राखित ॥
दुपद थष्टयुप्र आस ॥ पाठिराखे सर्वदा ॥ ५९ ॥
यालागीं युद्धाची गोष्टी ॥ व्यर्थ काय बोलोन ओष्ठीं ॥
जैशी दरिद्र्याची मुष्टी ॥ झांकली उघडी समान ॥ ६० ॥
तरी पांडव जिंकावया मजजवळ ॥ एक मुक्ति आहे सबळ ॥
कपटपाश सोच्चळ ॥ वश मज असती पै ॥ ६१ ॥
त्याचि कपटपाशेंकरून ॥ नलाची संपत्ति हरून ॥
हिंडविला रानोरान ॥ तैसेंच करीन पांडवां ॥ ६२ ॥
करून नाना लाघवभाव ॥ येथवरी आणावे पांडव ॥
पण करूनियां सर्व ॥ राज्य हरीन तयांचें ॥ ६३ ॥
इच्छिला डाव पडेल आपणां ॥ दुजया वश न होती कोणा ॥
कीं गारुडिया अधीन जाणा ॥ सर्प जैसा भयंकर ॥ ६४ ॥
वरकडांस करील दंश ॥ तैसे आहेत मजपाशीं पाश ॥
ऐसें ऐकतो कौरवेश ॥ पाय धरी शकुनीचे ॥ ६५ ॥
म्हणे मातुला सांगों काई ॥ तुज मी काय होई उतराई ॥
मी सर्वस्वें तुझ्या पायीं ॥ अंकिला होईन जन्मवरी ॥ ६६ ॥
तरी हे अवघी मात ॥ प्रज्ञाचक्षस१द्ई करीं भूत ॥
शकुनि येऊनि बोलत ॥ अंधाप्रतिर्ध्र्पे ते वेळीं ॥ ६७ ॥
तुझा वडील स्म दुर्योधन ॥ चिंताग्नीत गेला करपोन ॥
ऐसें ऐकतां अंबिकानंदन१२ ॥ परम घाबरा जाहला ॥ ६८ ॥
पाचारोनि सुयोधना ॥ कुरवाळी त्याचिया वदना ॥
म्हणे ऐश्वर्यभोग भोगितां मना ॥ काय खेद जाहला ॥ ६९ ॥
दुर्योधन बोले ते वेळीं ॥ भजंगफणेचीrD साउली ॥
तेथें मंडूकासी निद्रा लागली ॥ ऐसें घडेल कीं सांग पां ॥ ७० ॥
सपॅ क्रोधें ज्याचा चरण ॥ दृढ धरिला आढी घालून ॥
तो व्याघ बैसला माने येऊन ॥ रक्तपान करावया ॥ ७१ ॥
शर्करेचे लाडू वळून ॥ त्याच्या मुखांत घातले नेऊन ॥
त्याचा तो स्वाद घेईल पूर्ण ॥ घडेल काय सांग पां ॥ ७२ ॥
शत्रूचे ऐश्वर्य देखोन ॥ माझे निघों पाहती प्राण ॥
कीं देशत्याग करून ॥ सेवीन विपिनॅ एकला ॥ ७३ ॥
मयसभेंत चालतां ॥ जळीं बुडालों अवचितां ॥
द्रौपदी हासली तो चित्ता ॥ खेद वाटे माझिया ॥ ७४ ॥
मार्ग म्हणून मी चालत ॥ तो कपाळीं भिंत आदळत ॥
भीम म्हणे अंधसुत ॥ यथार्थ होसी सत्य तूं ॥ ७५ ॥
हृदय पिटी दुर्योधन ॥ मी आतां विष भक्षीन ॥
मी पावलिया मरण ॥ नांदे घेऊन पांडवां ॥ ७६ ॥
थतराह म्हणे हा वृत्तांत ॥ विदुरास सांगावा समस्त ॥
दुर्योधन म्हणे तो चिंतित ॥ आमुचा घात सर्वदा ॥ ७७ ॥
आमुचा अपमान करून ॥ पांडवांचे वर्णितो गुण ॥
शक्रप्रस्थाचें राज्य देऊन ॥ प्रबल केले तेणेचि ॥ ७८ ॥
विदुराची बुद्धि कुटिल ॥ आम्हां समस्तां मारवील ॥
तुज पांडवांचे द्वारीं बैसवील ॥ भणंगप्रायम नेऊनि ॥ ७९ ॥
दग्धकांतारी५ँ वानर ॥ हिंडे जैसा सुधातुर ॥
कीं दरिद्री ओढवी कर ॥ अन्नालागीं घरोघरीं ॥ ८० ॥
पांडवांचे साउलीसी ॥ बैस जाऊन अहर्निशीएं ॥
मज घेऊन काय करिसी ॥ मनीं चितिसी घात माझा ॥ ८१ ॥
शतपुत्र पावती मरण ॥ तूं वांच जैसा सर्प जीर्ण ॥
आपुलें सपिंडीकरण ॥ पांडवांहातीं इच्छिसी ॥ ८२ ॥
अरे या ब्रह्मांडमंडपांत ॥ पांडवांऐसे नाहींत भाग्यवंत ॥
त्यांचें उच्छिष्ट भक्षितां यथार्थ ॥ हस्तिनापुरींचें राज्य पै ॥ ८३ ॥
पांडवापुढें निश्चितीं ॥ कुबेर आणि अमरपती? ॥
मज मशकें वाटती ॥ द्वारीं तिष्ठति नुप सर्व ॥ ८४ ॥
सुवर्ण रत्नें वस्वभार ॥ घेऊन घरा धांवती नुपवर ॥
नाना देशींची मनुष्ये विचित्र ॥ भेटी येती सर्वदा ॥ ८५ ॥
राजसूययज्ञीं म्यां देखिले ॥ राजयांनीं करभार पाठविले ॥
असंख्य हस्ती भरोनि आले ॥ उभे राहिले धर्मद्वारीं ॥ ८६ ॥
धर्मास जाणविती मात ॥ आले करभार असंख्यात ॥
ठेवा म्हणावया उसंत ॥ धर्मास तेथें होईना ॥ ८७ ॥
नाना देशींचे करी बहुत ॥ श्वेतवर्ण आणि चौदंत ॥
ससद्वीपींचे घोडे अद्भूत ॥ पाठविती धर्मातें ॥ ८८ ॥
रथ शिबिकार्पू पे नाना यार्नें ॥ मणिमय प्रकाशमानें ॥
सांगतां वस्तु नानाभिधानें ॥ शतवर्षे सरेना ॥ ८९ ॥
माझ्या अधीन होतें भांडार ॥ म्यां संपत्ति देखिल्या समग्र ॥
शत्रु मातले अपार ॥ करीं विचार एक आतां ॥ ९० ॥
शकुनि कुशल मातुल ॥ मजलागीं परम स्वेहाळ ॥
तेणें विचार केला तो समूळ ॥ मनास आर्णी राजेश ॥ ९१ ॥
शकुनि कणी सांगत ॥ पांडव आणावे येथ ॥
यज्ञ एक आरंभाचा यथार्थ ॥ असत्य निमित्त करूनियां ॥ ९२ ॥
विश्वासोनि आणावे येथ ॥ मग मोडूं कपटलूत ॥
पण करून समस्त ॥ जिंकू वैभव क्षणार्धे ॥ ९३ ॥
मूळ पाठवावा विदुर तेथ ॥ त्याचे बोलें येतील येथ ॥
हा एकांतींचा वृत्तांत ॥ कळों त्यासी न द्यावा ॥ ९४ ॥
महोत्साह पहावया आदरें ॥ राजांस लिहावीं पत्रे ॥
यावरी विदुरास अंबिकापुर्त्रें ॥ आज्ञापिलें तें ऐका ॥ ९५ ॥
आरूढोनियां कनकरथीं ॥ जावें शक्रप्रस्थाप्रती ॥
घेऊन येई पांडवांप्रती ॥ कुंतीद्रौपदीसहित पै ॥ ९६ ॥
महोत्साह पाहोनि तत्त्वतां ॥ मग जावें पुरंदरप्रस्था ॥
विदुर म्हणे राया समर्था ॥ अवश्य जातो आतांचि ॥ ९७ ॥
त्रिकालज्ञानी विदुरभक्त ॥ कळला पुढील सर्व वृत्तांत ॥
मग रथारूढ होऊन त्वरित ॥ शकप्रस्था चालिला ॥ ९८ ॥
जाऊनि विदुराचिये कंठीं ॥ दुर्योधन घाली प्रेमें मिठी ॥
म्हणे एकदा दावीं दृष्टीं ॥ भीमार्जुनां अण्ष्ट्रिनयां ॥ ९९ ॥
धर्मरायाऐसा सुगुणी बंधु ॥ नव्हे ऐसा दुसरा साधु ॥
शांतिक्षमेचा केवळ सिंधु ॥ मज वेधु५ई तयाचा ॥ १०० ॥
मनांत वाटे बहुत खंती ॥ केधवां देखेन धर्माप्रती ॥
पांडवाहूनि निश्चिती ॥ मज नावडे दुसरें पै ॥ १०१ ॥
नयनीं आणिले अक्षपात ॥ विदुर? आतां जाई त्वरित ॥
सर्वज्ञ बंधु धर्म सत्य ॥ वदन दावीं तयाचें ॥ १०२ ॥
द्रौपदी कुंती पांडव ॥ पहावया आणीं महोत्सव ॥
अवश्य म्हणोनि सर्वज्ञ राव ॥ विदुर तेव्हां चालिला ॥ १०३ ॥
वाटेस जातां विदुर ॥ मनांत करी विचार ॥
काय करील न कळे यादवेंद्र ॥ कठिण प्रकार दिसतो पै ॥ १०४ ॥
विदुर आला ऐकोन ॥ सामोरे येती पांडव धांवोन ॥
प्रीतीं वंदिती चरण ॥ देती आलिंगन सप्रेम ॥ १०५ ॥
मंदिरांत नेऊन प्रीतीं ॥ विदुराप्रति आदरें पूजिती ॥
येऊन भेटली कुंती ॥ द्रौपदी सती ममी तेव्हां ॥ १०६ ॥
धर्म म्हणे दिवस धन्य ॥ आजि जाहलें पितृव्यदर्शन ॥
वडिला तुझे स्वेहेकरून ॥ आम्ही बालके सुखी असौ ॥ १०७ ॥
धेनु दूरी वना जाय ॥ परि वत्सापाशीं गुंतला स्वेह ॥
कीं कृर्मिर्णीं दुरोनि पाहे ॥ पिलांकडे स्नेहाने ॥ १०८ ॥
किंवा ते क्रौंचपक्षिणी ॥ समुद्रबेटीं पिलीं ठेवूनी ॥
चारा घ्यावया लागूनी ॥ जाय षण्मासपर्यंत ॥ १०९ ॥
परी क्षणक्षणां आठवूनि बालक ॥ पाहे ऊर्थ्य करूनि मुख ॥
त्या स्वेहें तीं तृप्त देखा ॥ तेच रीतीं तूं आम्हांतें ॥ ११० ॥
तूं आमुची स्वेहाळ जननी ॥ रक्षिसी बालपणापासूनी ॥
तुझिया ओसंगान घालूनी ॥ स्वर्गा गेला पंदुराव ॥ १११ ॥
विवर त्वां कोरविलें ॥ लाक्षासदनांत रक्षिलें ॥
बोलतां नेत्रीं अक्ष आले ॥ धर्मरायाचे तेधवां ॥ ११२ ॥
विदुर म्हणे ऐक निश्चित ॥ दुर्जनाचें नेणवे चित्ता ॥
उत्तम बोलोन घात ॥ करील केव्हां नेणवे हें ॥ ११३ ॥
पुढें काळ दिसतो कठिण ॥ नारदस्वामी गेला सांगोन ॥
तेंच वेदव्यासें कथिलें पूर्ण ॥ हृदयीं गोष्टीं धरी ते ॥ ११४ ॥
आणीकही संतमहंत ॥ तुज सांगती हेंचि हित ॥
मीही तुज शिकवीं यथार्थ ॥ बुद्धिवाद तोच कीं ॥ ११५ ॥
थतराह आणि दुर्योधन ॥ यांहीं मांडिला उत्साहयज्ञ ॥
बोलाविलें भेटीलागून ॥ कुंतीद्रौपदीसहित पै ॥ ११६ ॥
दुर्योधन करी खंती ॥ धरी भेटीची बहु प्रीती ॥
ऐकतो पांचही बंधू हांसती ॥ हस्तीं हस्त मेळवूनि ॥ ११७ ॥
आश्चर्य वाटे बहुवस ॥ गोडीस आलें महाविष ॥
महासर्प शांति विशेष ॥ धरिली नवल वाटतें ॥ ११८ ॥
शीतल जाहला वडवानल ॥ अमृत झालें हालाहल ॥
कीं व्याघें धरिलें निर्मला ॥ शांतपण आजि वाटे. ॥ ११९ ॥
नZ जाहली वचधारा ॥ क्षारसिंधु जाहला मधुरा ॥
दुर्योधनाची प्रीति साचार ॥ तैशी आजि वाटते ॥ १२० ॥
विदुर म्हणे सावधान ॥ तुम्हांस मी नेतों बोलावून ॥
परि तेथें मिळतील दुर्जन ॥ मज वचन बोलतां नये ॥ १२१ ॥
त्यांशीं खेळो नको यथार्थ ॥ बळें मांडतील कपटलूत ॥
जाहलियाही प्राणांत ॥ पण कांहीं न करावा ॥ १२२ ॥
सहस्त्र गोष्टींत गोष्ट यथार्थ ॥ खेळो नको बा रे यत ॥
अवश्य म्हणोन कुंतीसुत ॥ धर्मराव ऊठिला ॥ १२३ ॥
द्रौपदी पाठवी सांगोन ॥ व्या आजि देखिलें दुष्ट स्वप्न ॥
कौरवीं पांडव करून दीन ॥ सभारंगणीं बैसविले ॥ १२४ ॥
सभेसी मज नेऊन ॥ गांजून करूं इच्छिती नग्न ॥
मग बोले अर्जुन ॥ स्वप्त असे व्यर्थ पै ॥ १२५ ॥
जागृतीं आठवी मनीं ॥ तोचि भास दिसे स्वजीं ॥
असो आता होतां सेवकजनीं ॥ भेरी ठोकिल्या गमनार्थ ॥ १२६ ॥
निघालें चतुरंगदल ॥ दणाणिलें उर्वीमंडल ॥
वाद्यघोषें तत्काल सकल ॥ नभोमंडल कोंदलें ॥ १२७ ॥
कुंती आणि याज्ञसेनी ॥ निघाल्या बैसोनि सुखासनींर्डे ॥
ज्यांचे वहनांपुढें वेत्रपाणीचै ॥ लक्षावधि धांवती ॥ १२८ ॥
मागें पुढें वेष्टित दलभारा ॥ रथारूढ चालती पंदुकुमारा ॥
एके रथीं धर्म विदुर ॥ बोलत जाती प्रीतीनें ॥ १२९ ॥
पृथ्वीवरी पसरे सागर ॥ तैशी सेना चालली अपार ॥
शतबंधूंशीं सत्वर ॥ येत सामोरा दुर्योधन ॥ १३० ॥
वहनाखालीं उतरोन ॥ धर्म आणि सूयोधन ॥
देत प्रीतीं आलिंगन ॥ अनुक्रमें समस्तांसी ॥ १३१ ॥
महोत्साह करित ॥ नेले आपुल्या मंदिरांत ॥
नानायकारे धर्माचें चित्ता ॥ तोषवीत सुयोधन ॥ १३२ ॥
शतबंधूंसमवेत ॥ दुर्योधन सदा तिष्ठत ॥
नाना उपभोग समर्पित ॥ समयोचित म्हणोनि ॥ १३३ ॥
शांति अवलंबून शुद्ध ॥ यात्रेत हिंडती जैसे मैंद ॥
कीं वाटपाडे मार्गी सिद्ध ॥ होऊनि जैसे बैसती ॥ १३४ ॥
जैव ते गांवांत असती जाण ॥ आदरें बोलती गोड वचन ॥
कीं मुखीं घालितां पूर्ण ॥ बचनागे गोड वाटे पै ॥ १३५ ॥
कीं विषकुंभ भरोनि समस्त ॥ तोंडीं किंचित घालिती अमृत ॥
कीं बक बैसला समाधिस्थ ॥ गंगातीरीं क्षणभरी ॥ १३६ ॥
तैसा तो कापड्यसागरा ॥ लटिकाच वरी दावी आदर ॥
असो एके दिवशीं सारून विहिताचारा ॥ सभे बैसले समस्त ॥ १३७ ॥
कृपाचार्य द्रोण भीष्म ॥ श्रेष्ठासनीं बैसविला धर्म ॥
थतराष्ट्र विदुर उत्तम ॥ अश्वत्यामा बैसला ॥ १३८ ॥
दुर्योधन कर्ण शकुनि ॥ दुःशासनादि बंधु घेऊनि ॥
शास्त्र बाल्हीक विकर्ण येऊनि ॥ सभास्थानीं बैसले ॥ १३९ ॥
जयद्रथ भूरिश्रवादि समस्त ॥ मुख्यीचे राजे विराजत ॥
दुर्योधन ० देत ॥ काय बोलत मातुलासी ॥ १४० ॥
दिवस न कंठे वाटे थोर ॥ युगासमान जाहला प्रहर ॥
सभारंग दिसे साचार ॥ ऐसा प्रकार करावा ॥ १४१ ॥
शकुनि बोले तत्काळ ॥ मांडावा कांहीं लूतखेळ ॥
धर्मराज प्रवीण कुशळ ॥ हृदय जाणे अक्षांचें ॥ १४२ ॥
पण करून खेळावे सवेग ॥ तेणें भरेल सभारंगा ॥
सभानायक चतुर सांग ॥ साक्षी समस्त सांगती ॥ १४३ ॥
सूत खेळता आळस हरत ॥ हारी येतां हांव भरत ॥
हारविलें तें हर्षयुक्त ॥ द्यावें दुःख न मानितां ॥ १४४ ॥
जिकिजे जें पणेकरून ॥ तें अवश्य घ्यावें आपण ॥
न बोलावें दुष्ट वचन ॥ शेवटासी कोणीं न यावें ॥ १४५ ॥
युद्धीं आणि खूतीं ॥ क्षत्रिय मागें न सरती ॥
न खेळता सत्य जाती ॥ यश आणि प्रताप ॥ १४६ ॥
कनकपाश विशाळ ॥ आणून ठेविले सुढाळ ॥
पाश देखतां तत्काळ ॥ बुद्धि चळली सर्वांची ॥ १४७ ॥
भूसंकेत दावी दुर्योधन ॥ त्वरा करवी शकुनि येऊन ॥
विदुर म्हणे द्यत निंद्य पूर्ण ॥ खेळतो हानि सुकृताची ॥ १४८ ॥
हरिकीर्तन पुराणश्रवण ॥ शास्त्रचर्चा वेदाध्ययन ॥
किंवा व्याससंजयमुखेंकरून ॥ सादर होऊन ऐकिजे ॥ १४९ ॥
अवलक्ष्मीचें स्थान द्यत ॥ खेळणारास अपयश येत ॥
आठां ठायीं यथार्थ ॥ वास असे अवदशेचा ॥ १५० ॥
दीपाचे प्रतिच्छायेस वैसणें ॥ रात्रीं दथिभोजन करणें ॥
यागींचा पुरोडाश न घेणें ॥ अवदशा जाण वसे तेथें ॥ १५१ ॥
ळूतकर्मीदे जो नर रत ॥ अवलक्ष्मी तेथें वसत ॥
कारागृहीं रजस्वला होत ॥ अवदशा वसे तेथें सदा ॥ १५२ ॥
संध्याकाळीं निद्रित ॥ वसनें मलिन अस्तात ॥
ही आठ स्थलें निश्चित ॥ सजन नर पाळिती ॥ १५३ ॥
थतराष्ट्राचिया मनांत ॥ पांडव जिंकावे खेळोन यत ॥
बाह्य म्हणे विदुर जे सांगत ॥ ते उत्तम बुद्धि स्वीकारा ॥ १५४ ॥
कर्ण शकुनि दुर्योधन ॥ म्हणती विदुर बोले जें वचन ॥
तें अभाग्यास पंथ पूर्ण ॥ खेळावे जाण द्यत आथीं ॥ १५५ ॥
पाश पाहतो चकचकित ॥ मुखस्तंभचि सर्व होत ॥
जे कर्वतून राक्षस दंत ॥ श्वेत चौधारॅ साधिले ॥ १५६ ॥
स्कूल लांब वीतप्रमाण ॥ सुवर्णरसें आरक्तचिह ॥
देखतां सर्वी धरिलें मौन ॥ कोणी दूषण न ठेवी ॥ १५७ ॥
भीम म्हणे दुर्योधना सत्य ॥ धर्मांशी तूं नको खेळ- लूत ॥
सुयोधन म्हणे यथार्थ ॥ बोलसी मात वृकोदराम ॥ १५८ ॥
आम्ही तुम्ही सभाजन ॥ कौतुक पाहूं दुरून ॥
शकुनि धर्म दोघे जण ॥ परस्परें खेळती ॥ १५९ ॥
विदुर म्हणे मनांत ॥ हा रे मांडला येणें अनर्थ ॥
पृध्यीच्या नुपांचा पूर्ण अंत ॥ जाहला यावरी तत्त्वतां ॥ १६० ॥
नारदव्यासोक्ति उत्तम ॥ विसरला कीं यथार्थ धर्म ॥
कृष्णमाया घोर परम ॥ न फळे विंदाण६ तियेचें ॥ १६१ ॥
सूत्रधारी यादवेंद्र ॥ उतरावया पृध्यीचा भार ॥
उपाय योजी श्रीधर ॥ न चले अणूमात्र कोणाचें ॥ १६२ ॥
धर्में ढाळिताँ फांसे ॥ भीमे हांक फोडिली आवेशें ॥
टाळी वाजवी तेणें कांपतसे ॥ दिग्गजांसह भूमंडला ॥ १६३ ॥
हांकेसरसा अवधारा ॥ खोटा डाव होय खरा ॥
थरथरां कांपे वसुंधरी ॥ हारी कौरवां देतसे ॥ १६४ ॥
भीमाची हांक अतिभीमं ॥ पांच डाव जिंकी धर्म ॥
दुर्योधन म्हणे परम ॥ खोटें कर्म ओढवलें ॥ १६५ ॥
धर्मास म्हणे दुर्योधन ॥ हांक फोडितो भीमसेन ॥
फांसे पडती उलथोन ॥ आम्ही न खेळ- सर्वथा ॥ १६६ ॥
माझ्या वांटचा तुम्हांशीं ॥ शकुनि प्रेरिला खेळावयासी ॥
हार जीत लागली त्यासी ॥ माझी ऐशी जाणिजे ॥ १६७ ॥
धर्म म्हणे भीमसेना ॥ क्षणभरी धरिजे मौना ॥
हांक न फोडीं सर्वज्ञा ॥ माझी आता पाळी हे ॥ १६८ ॥
हातीं पाश घेत शकुनी ॥ म्हणे धर्मा पैज बोल वदनीं ॥
त्वां जिंकिलिया ये क्षणीं ॥ राज्य ओपू गजपुरीचें ॥ १६९ ॥
आम्हीं जिंकिल्या यथार्थ ॥ बोलिलें त्वां द्यावें सत्य ॥
घावरी धर्म पैज बोलत ॥ सभासद ऐकती ॥ १७० ॥
हा रावणाचा मध्यमणि देख ॥ ज्याचें तेज सूर्यसम चोख ॥
तो देईन मी निःशंक १ ॥ कांसे टाकी शकुनि तो ॥ १७१ ॥
जिंकिलें म्हणे ते क्षणां ॥ मध्यमणि दिधला सुयोधना ॥
दुसरे डावीं जाणा ॥ विजयरथ समर्पिला ॥ १७२ ॥
तिसरे डावीं साचार ॥ दिधलें अक्षय भांडार ॥
त्यामाजी सिद्धि निरंतर ॥ चितां न सरे कल्पांतीं ॥ १७३ ॥
हांव चढे धर्मासी ॥ परमचतुर रंभा उर्वशी ॥
तैशा दिधल्या लक्ष दासी ॥ ज्यांचिया रूपासी मदन भले ॥ १७४ ॥
ज्या चौसष्टकलाप्रवीण ॥ मृगमदसुवासपूर्ण ॥
त्या चौथे डावींजाण ॥ दुर्योधनासी दिधल्या ॥ १७५ ॥
परमचतुर लक्ष दास ॥ पांचवे डावीं देत निःशेष ॥
शकुनि दुर्योधनांचा हर्ष ॥ गगनामाजी न समाये ॥ १७६ ॥
दशलक्ष दिव्य कुंजरा ॥ सहित पाखरादे थंडगार ॥
हिरे दांतीं जडले अपार ॥ सहावे डावीं देतसे ॥ १७७ ॥
दशलक्ष दिव्य रथ ॥ ज्यांची प्रभा सेनेवर पडत ॥
तेही दुर्योधनास देत ॥ मागें पुढें न पाहतां ॥ १७८ ॥
पवनाहून जें वेगें गाढे ॥ गंधर्वी पार्थास दिधले घोडे ॥
ज्यांचे अंगकांतीचे पाडे ॥ चांदणें पडे पूध्यीवरी ॥ १७९ ॥
वरी रत्नजडित जीन ॥ क्षीरसागरीं आणिले धुवोन ॥
कीं चंद्रकिरणें आतून ॥ श्यामकर्ण घडियेले ॥ १८० ॥
कीं शुद्ध रजताचे ओतिले साचार ॥ कीं नवनीताचे रचिले सुकुमार ॥
जे जाहवीचै उदक निरंतर ॥ पाजूनियां वाढविले ॥ १८१ ॥
ऐशा अश्वशाला समस्त ॥ लक्षानुलक्ष नव्हे गणित ॥
सातवे डावीं देत ॥ दुर्योधनासी तेधवां ॥ १८२ ॥
कुटिल बोल बोलती ते क्षणीं ॥ शूतरूपसमरांगणीं ॥
टाकून जातां पावे हानी ॥ क्षत्रियधर्म निर्धारे ॥ १८३ ॥
सौबलै धर्मास म्हणत ॥ उदार आहे कीं तुझें चित्त ॥
लोभ न धरीं यथार्थ ॥ धन तृणवत मानीं पै ॥ १८४ ॥
शकट६ उष्ट्रै खेचर खर ॥ आठवे डावीं दिले समग्र ॥
धर्मे भमलासे युधिष्ठिर ॥ अधिक हांव भरतसे ॥ १८५ ॥
ज्वाला देखोन लवलाहीं ॥ पतंग पडे मागें न पाही ॥
सर्व उपेसून जाई ॥ सती जैशी पतीसवें ॥ १८६ ॥
तैसें धर्मास जाहले सत्य ॥ मागें पुढें न पाहे भ्रांत ॥
अक्षय्य भांडार कृष्णदत्त ॥ नववे डावीं दिधलें ॥ १८७ ॥
श्तराहास म्हणे विदुर ॥ दुर्योधन तुझा पुत्र ॥
परमचांडाळ अपवित्र ॥ घात करील कुलाचा ॥ १८८ ॥
हा जन्मला जेव्हां चांडाळ ॥ अवचिन्हें प्रकटलीं पुष्कळ ॥
याचा त्याग करीं तत्काळ ॥ ऐसें पूर्वीच सांगितलें ॥ १८९ ॥
म्यां सांगितला बुद्धिवाद ॥ परि तूं न ऐकसी बुद्धिमंद ॥
त्याचीं दुष्ट फळें ही निषिद्ध ॥ भोगीं आतां शेवटीं ॥ १९० ॥
अजून तरीं यत मोडीं ॥ चांडाळ हा शकुनि दवडीं ॥
दुर्योधना घालून बेडी ॥ बंदीं रक्षी दुर्जना ॥ १९१ ॥
आज्ञा दे भीध्यद्रोणांसी ॥ धरावी याची भीड कायसी ॥
कारागूहीं रक्षनि वासी ॥ शकुनि बाहेर दवडावा ॥ १९२ ॥
सहज मागता मुखेंकरून ॥ तरी सर्वही देता पंहुनंदन ॥
यत खेळोन दुर्जन ॥ आणितो मरण सर्वांसी ॥ १९३ ॥
ऐसें विदुराचें वचन ॥ ऐकोन तेव्हां दुर्योधन ॥
म्हणे कळलें तुझे वडीलपण ॥ अमर्यादेनें जल्पसीrD ॥ १९४ ॥
पांडवांचें कल्याण इच्छिसी ॥ आमुचा घात तूं चितिसी ॥
जैसी सर्पीण भक्षी पिलांसी ॥ पापराशी तैसा तूं ॥ १९५ ॥
तूं उत्तरवयसा५rए देख ॥ परि बुद्धिहीन शतमूर्ख ॥
मर्यादा सोडून निःशंक ॥ बोलसी येथें अपवित्र ॥ १९६ ॥
ऐसें बोलावें वचन ॥ कीं जेणें निवती सभाजन ॥
नकळे तरी धरून मौन ॥ मृतप्राय असावें ॥ १९७ ॥
बोलों नेणसी पामरा ॥ ऊठ जा आपुल्या घरा ॥
तुज रक्षिलें या अवसरा १ ॥ राजबंधु म्हणोनियां ॥ १९८ ॥
विदुर म्हणे रे मशका ॥ सुयोधना ऐक कीटका ॥
वृद्धपणीं पुत्रशोका ॥ प्राप्त होईल श्तराह ॥ १९९ ॥
द्वेषाग्नि वाढला प्रबळ ॥ पतंगप्राय जळाल सकळ ॥
माझी बुद्धि केवळ ॥ विषप्राय वाटे तुम्हां ॥ २०० ॥
पांडवांची लाभली संपत्ती ॥ मूर्खा सुख वाटे तुझे चित्तीं ॥
परि सांगतों तुजला निश्चितीं ॥ लाभ त्यांसींच जाहला ॥ २०१ ॥
त्यांची संपत्ति त्यांस जाईल ॥ परि निर्वैर पदस्वी होईल ॥
ईश्वरी माया सबल ॥ अन्याय करवी तुजहातीं ॥ २०२ ॥
त्यांचें त्यांस सर्व द्याल ॥ कालांत प्राणही ओपाल ॥
अमर्याद आटेल दल ॥ परी तुमचें करुण फिटेना ॥ २०३ ॥
तुझा जीर्णपिता रडत ॥ पाडवांघरीं पडेल यथार्थ ॥
व्यासाश्रमीं अग्नींत ॥ दग्ध होईल शेवटीं ॥ २०४ ॥
प्राण त्यागिता सुयोधना ॥ मग आठविसील माझे वचना ॥
द्यत नव्हे तुझे प्राणा ॥ भीम ग्राहक पातला ॥ २०५ ॥
माझी वचनें आतां कठिण ॥ परि पुढें गोड अमृताहून ॥
औषध आधीं कडवट पूर्ण ॥ रोगहरण पुढें करी ॥ २०६ ॥
जैशी नाबद साखर ॥ मुखीं घालितां खडखडे फार ॥
परि पुढें गोड अपार ॥ वचनें साचार माझीं तैसी ॥ २०७ ॥
तुरट वाटे आमलकत्र ॥ परि पुढें गोडी अधिक ॥
माझीं वचनें दुःखमोचक ॥ न्यायनिष्ठ तैसींच ॥ २०८ ॥
पिता वाढवी पुत्रालागून ॥ त्यासी वाटे विषासमान १ ॥
परि पुढें गोडी जाण ॥ महिमा पूर्ण वाढे तेणें ॥ २०९ ॥
असो ऐसें बोलून ॥ विदुरें वरिलें मुखें मौन ॥
शकुनि म्हणे धर्मालागून ॥ तुवां वृत्त-ज्ञ आरंभिला ॥ २१० ॥
पूर्ण न होतां पूर्णाहुती ॥ वाढेल अपकीर्ती ॥
उदारपण धरीं चित्तीं ॥ धैर्य न सांडीं सर्वथा ॥ २११ ॥
शुभ डाव पडतां एकसरा ॥ इतुकेंही नेसी आपुल्या छ ॥
धर्म पेटला अविचारा ॥ शपथ काय बोलत ॥ २१२ ॥
पूर्वसमुद्र धरून ॥ पश्चिमसमुद्रपर्यंत जाण ॥
जी खिल्लारे भरलीं सवन ॥ तुम्हां तितुकींही ॥ २१३ ॥
तोही डाव जिंकिला ॥ पुढें धर्म काय बोलिला ॥
देश दुर्ग५r गड ते वेळां ॥ सर्व राज्य ओपिलें ॥ २१४ ॥
ब्राह्मणां दिधलें वृत्ति धन ॥ तें वेगळें करून पूर्ण ॥
तेरावे डावीं जाण ॥ सर्व देश समर्पिले ॥ २१५ ॥
द्रौपदीचे पांच पुत्र ॥ जिकिले न लागतो क्षणमात्र ॥
चौघे बंधू पवित्र ॥ आपण पांचवा शेवटीं ॥ २१६ ॥
म्हणे तुमचे नीच भत्यrD ॥ तैसे हे बंधू यथार्थ ॥
तोही डाव जिकिला समस्त ॥ जाहला अनर्थ म्हणती पै ॥ २१७ ॥
शेवटीं द्रौपदीचा डाव ॥ घालून खेळे धर्मराव ॥
जैसें पिशाच मुलोनि सर्व ॥ टाकून जाय आपुलें ॥ २१८ ॥
द्रौपदीऐशी सुंदरी ॥ त्रिभूवनांत नाहीं दुसरी ॥
इंद्रनीलकीळ गाळूनि निर्धारीं ॥ ओतिली ते सुढाळ ॥ २१९ ॥
जिचे अंगींचा सदट सुवास ॥ जाय अर्थयोजन आसमास ॥
जैसें श्रीकृष्णरूप विशेष ॥ तैशी द्रौपदी जाणिजे ॥ २२० ॥
पं विसावे डावीं पूर्ण ॥ जिकिलें द्रौपदीनिधान ॥
हाहाकार करिती सजन ॥ महा अनर्थ भाविती ॥ २२१ ॥
भषि वक्ष:स्थलें पिटिती ॥ भूपाल कपाळें बडविती ॥
भीध्यद्रोणांचे नेत्रीं येती ॥ अधुपात ढळढळां ॥ २२२ ॥
कर्ण दुर्योधन शकुनी ॥ यांचा आनंद न माये त्रिभवनी ॥
अंध आल्हादला मनी ॥ म्हणे संपदा जतन ठेविजे ॥ २२३ ॥
वीस डाव संपूर्ण जाहले ॥ आतां आणिक दोन उरले ॥
अरण्यवास पुढें बोलिले ॥ अज्ञातवास दुसरा पै ॥ २२४ ॥
जाहले वस्त्रहरण ॥ पुढें आहे तें निरूपण ॥
व्यासशिष्य वैशंपायन ॥ जनमेजयाप्रति सांगत ॥ २२५ ॥
ब्रह्मानंद श्रीधर ॥ तेच कथा वर्णी साचार ॥
श्रवण करोत पंडित चतुर ॥ विवेकी साचार सजन ॥ २२६ ॥
सुरस पांडवप्रताप ग्रंथ ॥ सभापर्व व्यासभारत ॥
त्यांतील सारांश यथार्थ ॥ विंशोध्यायीं कथियेला ॥ २२७ ॥
स्वस्ति श्रीपांडवप्रताप ग्रंथ ॥ सभापर्वटीका श्रीधरकृत ॥
नारदव्यासीं बोधिला असतां यत ॥ धर्मराज खेळला ॥ २२८ ॥
॥ इति श्रीधरकृतपाडंवप्रतापे सभापर्वणि विंशोऽध्यायः ॥
अध्याय विसावा समाप्त
GO TOP
| 