मागचा अध्याय
पुढचा अध्याय


॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥

॥ देविगीता ॥

॥ अथ षष्ठोऽध्यायः - अध्याय सहावा ॥

हिमालय उवाच -
स्वीयां भक्तिं वदस्वाम्ब येन ज्ञातं सुखेन हि ।
जायते मनुजस्यास्य मध्यमस्यविरागिणः ॥ १ ॥
हिमालय म्हणाला, हे अंबे, तुझी भक्ति कशी करावी ते सांग, म्हणजे त्याच्या योगाने ह्या अविरक्त अशा मध्यमावस्थेतल्या मनुष्याला अनायासाने ज्ञान होईल १.

देव्युवाच -
मार्गास्त्रयो मे विख्याता मोक्षप्राप्तौ नगाधिप ।
कर्मयोगो ज्ञानयोगो भक्तियोगश्च सत्तम ॥ २ ॥
देवी म्हणाली, हे उत्तम पर्वता, मोक्षप्राप्तीविषयीं कर्मयोग, ज्ञानयोग व भक्तियोग असे माझे तीन मार्ग प्रसिद्ध आहेत. २.

त्रयाणामप्ययं योग्यः कर्तुं शक्योऽस्ति सर्वथा ।
सुलभत्वान्मानसत्वात्कायचित्ताद्यपीडनात् ॥ ३ ॥
त्या तिघांतूनही सुलभ असल्यामुळे, मनोमय असल्यामुळे व शरीर, चित्त इत्यादिकांना पीडाकारक नसल्यामुळे हा भक्तियोग आचरण्यास योग्य व सर्वप्रकारे शक्य आहे. ३.

गुणभेदान्मनुष्याणां सा भक्तिस्त्रिविधा मता ।
परपीडां समुद्दिश्य दंभं कृत्वा पुरःसरम् ॥ ४ ॥
मात्सर्यक्रोधयुक्तो यस्तस्य भक्तिस्तु तामसी ।
परपीडादिरहितः स्वकल्याणार्थमेव च ॥ ५ ॥
नित्यं सकामो हृदये यशोर्थी भोगलोलुपः ।
तत्तत्फलसमावाप्त्यै मामुपास्तेऽतिभक्तितः ॥ ६ ॥
मनुष्यांशी संबंध असलेल्या सत्त्वादि गुणांमुळे ती भक्ति तीन प्रकारची मानलेली आहे. दुसर्‍याला पीडा होईल अशा उद्देशाने किंवा दंभपुरःसर अथवा मात्सर्य व क्रोध यांनी युक्त अशी जी भक्ति ती तामसी होय. जो स्वतःच्या कल्याणाकरितांच भक्ति करतो, जो कधी दुसर्‍याला पीडा करीत नाहीं, जो सर्वदा अंतःकरणांत कामनायुक्त असतो, ज्याला यशाची इच्छा असते, जो भोगांविषयीं लोलुप आहे, जो मोठ्या भक्तीने त्या त्या फलाच्या प्राप्तीकरितां माझी उपासना कारतो, ४-६

भेदबुद्ध्या तु मां स्वस्मादन्यां जानाति पामरः ।
तस्य भक्तिः समाख्याता नगाधिप तु राजसी ॥ ७ ॥
व जो पामर भेदबुद्धीनें मला स्वतःहून अन्य समजतो, त्याची भक्ति, हे पर्वतश्रेष्ठा, राजसी म्हणून सांगितले आहे. ७.

परमेशार्पणं कर्म पापसङ्‌क्षालनाय च ।
वेदोक्तत्वादवश्यं तत्कर्तव्यं तु मयानिशम् ॥ ८ ॥
पापाचे क्षालन होण्याकरितां कर्म परमेश्वरास अर्पण करून, ते वेदोक्त असल्यामुळे मला सतत अवश्य कर्तव्य आहे ८,

इति निश्चितबुद्धिस्तु भेदबुद्धिमुपाश्रितः ।
करोति प्रीयते कर्म भक्तिः सा नग सात्त्विकी ॥ ९ ॥
अशी जो निश्चित बुद्धि ठेवतो, पण जो माझ्याविषयीं भेदबुद्धि धरून माझ्या प्रसन्नतेकरितां कर्म करतो त्याची ती सात्विकी भक्ति होय. ९.

परभक्तेः प्रापिकेयं भेदबुद्ध्यवलंबनात् ।
पूर्वप्रोक्तेत्युभे भक्ती न परप्रापिके मते ॥ १० ॥
ह्या भक्तींत भेदबुद्धीचा आश्रय केलेला असल्यामुळे ही पराभक्ति प्राप्त करून देणारी आहे. पण पूर्वी सांगितलेल्या ज्या दोन भक्ति त्या पराभक्तीची प्राप्ती करून देणार्‍या नव्हेत असे विद्वानांचे मत आहे. १०.

अधुना परभक्तिं तु प्रोच्यमानां निबोध मे ।
मद्गुणश्रवणं नित्यं मम नामानुकीर्तनम् ॥ ११ ॥
कल्याणगुणरत्नानामाकरायां मयि स्थिरम् ।
चेतसो वर्तनं चैव तैलधारासमं सदा ॥ १२ ॥
हेतुस्तु तत्र को वापि न कदाचिद्‌भवेदपि ।
सामीप्यसार्ष्टिसायुज्यसलोक्यानां न चेषणा ॥ १३ ॥
मत्सेवातोऽधिकं किञ्चिन्नैव जानाति कर्हिचित् ।
सेव्यसेवकताभावात्तत्र मोक्षं न वाञ्छति ॥ १४ ॥
आता मी सांगत आहे ती पराभाक्ति तू ऐक, नित्य माझ्या गुणांचे श्रवण व नंतर माझ्या नामाचे कीर्तन करीत कल्याणकारक गुणरत्‍नांची खाण अशी जी मी त्या मजमध्ये सर्वदा तेलाच्या धारेप्रमाणे चित्ताचें स्थैर्य करून केव्हांही व कोणत्याही प्रकारचा हेतु न धरतां सामीप्य, सार्ष्टि, सायुज्य व सालोक्य या मुक्तींची आशा सोडून माझ्या सेवेहून अधिक असे कांहींएक असेल असे जो समजत नाहीं-जो सेव्यसेवकभाव मनांत धरून मोक्षाचीही इच्छा करीत नाहीं, ११-१४,

परानुरक्त्या मामेव चिन्तयेद्यो ह्यतन्द्रितः ।
स्वाभेदेनैव मां नित्यं जानाति न विभेदतः ॥ १५ ॥
मद्‌रूपत्वेन जीवानां चिन्तनं कुरुते तु यः ।
यथा स्वस्यात्मनि प्रीतिस्तथैव च परात्मनि ॥ १६ ॥
जो अत्यंत प्रीतीनें निरलसपणे माझेच चिंतन करतो, स्वतःशीं अभिन्नत्वाने जो मला जाणतो, मजविषयीं जो अत्यंत भेद पहात नाहीं, सर्व जीव माझ्या स्वरूपाचेच आहेत असे जो चिंतन करतो, जशी आपल्या देहादिकांविषयीं प्रीति तशीच जो अन्यांविषयी ठेवतो, १५-१६,

चैतन्यस्य समानत्वान्न भेदं कुरुते तु यः ।
सर्वत्र वर्तमानां मां सर्वरूपां च सर्वदा ॥ १७ ॥
नमते यजते चैवाप्याचाण्डालान्तमीश्वरम् ।
न कुत्रापि द्रोहबुद्धिं कुरुते भेदवर्जनात् ॥ १८ ॥
सर्व प्राण्यांमध्ये चैतन्य सारखेच असल्यामुळे जो कोठेंच भेद करीत नाहीं, सर्वत्र राहणार्‍या व सर्वरूप अशा मला जो सर्वदा नमस्कार करतो व माझी पूजा करतो, हे पर्वतराज, चांडालापर्यंत भेद शून्य झाल्यामुळे जो कोठेंच द्रोहबुद्धि ठेवीत नाहीं १७-१८,

मत्स्थानदर्शने श्रद्धा मद्‌भक्तदर्शने तथा ।
मच्छास्त्रश्रवणे श्रद्धा मन्त्रतन्त्रादिषु प्रभो ॥ १९ ॥
माझी स्थानें पाहण्याविषयीं, माझ्या भक्तांचे दर्शन घेण्याविषयीं तसेंच माझें प्रतिपादन करीत असलेल्या शास्त्रांच्या श्रवणाविषयीं, व मंत्रतंत्रादिकांचे ठिकाणीं जो श्रद्धा ठेवतो, १९,

मयि प्रेमाकुलमती रोमाञ्चिततनुः सदा ।
प्रेमाश्रुजलपूर्णाक्षः कण्ठगद्गदनिस्वनः ॥ २० ॥
मजविषयीं ज्याची मति प्रेमाकुल झालेली आहे; सात्विक भावामुळे ज्याच्या शरीरावर कांटा उभा राहिला आहे; प्रेमाश्रुजलाने ज्याचे नेत्र भरून आहेत; ज्याचा कंठ दाटून गेला आहे, २०;

अनन्येनैव भावेन पूजयेद्यो नगाधिप ।
मामीश्वरीं जगद्योनिं सर्वकारणकारणम् ॥ २१ ॥
हे पर्वता, ईश्वरी, जगद्‌योनि व सर्व कारणांचे कारण अशा माझी जो अनन्यभावाने पूजा करतो, २१,

व्रतानि मम दिव्यानि नित्यनैमित्तिकान्यपि ।
नित्यं यः कुरुते भक्त्या वित्तशाठ्यविवर्जितः ॥ २२ ॥
माझी दिव्य व्रते व त्याचप्रमाणे नित्य, नैमित्तिक व्रतें जो भक्तिपूर्वक व वित्ताविषयी लबाडी न करतां सतत करतो; २२:

मदुत्स्वदिदृक्षा च मदुत्स्वकृतिस्तथा ।
जायते यस्य नियतं स्वभावादेव भूधर ॥ २३ ॥
हे भूधरा, माझा उत्सव पाहण्याची व माझा उत्सव करण्याची ज्याला स्वभावतःच सर्वदा इच्छा होते, २३;

उच्चैर्गायंश्च नामानि ममैव खलु नृत्यति ।
अहङ्‌कारादिरहितो देहतादात्म्यवर्जितः ॥ २४ ॥
मोठमोठ्यानें माझेच नामस्मरण करून जो प्रेमानें नाचतो; जो देहाभिमानरहित व तादात्म्यशून्य असतो २४;

प्रारब्धेन यथा यच्च क्रियते तत्तथा भवेत् ।
न मे चिन्तास्ति तत्रापि देहसंरक्षणादिषु ॥ २५ ॥
प्रारब्ध जें जें जसे जसे करील तें तें तसे तसे होवो, मला माझ्या देहसंरक्षणाविषयी सुद्धां काळजी नाहीं २५,

इति भक्तिस्तु या प्रोक्ता परभक्तिस्तु सा स्मृता ।
यस्यां देव्यतिरिक्तं तु न किञ्चिदपि भाव्यते ॥ २६ ॥
असे जो समजतो; तो श्रेष्ठ भक्त होय व अशा प्रकारची जी भक्ति सांगितलेली आहे तीच परा भक्ति होय; असे म्हणतात. ह्या भक्तीमध्ये देवीहून अन्य असे काहीही भासत नाहीं. २६.

इत्थं जाता परा भक्तिर्यस्य भूधर तत्त्वतः ।
तदैव तस्य चिन्मात्रे मद्रूपे विलयो भवेत् ॥ २७ ॥
हे भूधरा, अशा प्रकारची भक्ति ज्याच्या अंतःकरणांत खरोखर उत्पन्न होते त्याचा चिन्मात्र अशा माझ्या स्वरूपी तत्क्षणींच विलय होतो. २७,

भक्तेस्तु या परा काष्ठा सैव ज्ञानं प्रकीर्तितम् ।
वैराग्यस्य च सीमा सा ज्ञाने तदुभयं यतः ॥ २८ ॥
भक्तीची जी श्रेष्ठ सीमा त्यालाच ज्ञान असें म्हणतात व ज्ञान ही वैराग्याचीही सीमा आहे. कारण, ज्ञानामध्ये त्या उभयतांचाही अंतर्भाव होत असतो. २८.

भक्तौ कृतायां यस्यापि प्रारब्धवशतो नग ।
न जायते मम ज्ञानं मणिद्वीपं स गच्छति ॥ २९ ॥
हे पर्वता, भक्ति करूनही ज्याला प्रारब्धप्रतिबंधामुळे माझे ज्ञान होत नाहीं तो मणिद्वीपाप्रत जातो. २९.

तत्र गत्वाऽखिलान्भोगाननिच्छन्नपि चर्च्छति ।
तदन्ते मम चिद्‌रूपज्ञानं सम्यग्भवेन्नग ॥ ३० ॥
त्या ठिकाणी जाऊन इच्छा नसतांही सर्व भोग भोगतो अणि कल्पाच्या अंतकाळी, हे पर्वता, त्याला माझ्या चिद्‌रूपाचे ज्ञान होते. ३०.

तेन युक्तः सदैव स्याज्ज्ञानान्मुक्तिर्न चान्यथा ।
इहैव यस्य ज्ञानं स्याद्‌हृद्‌गतप्रत्यगात्मनः ॥ ३१ ॥
त्या ज्ञानानें तो सदा मुक्त होतो. ज्ञानानेच मुक्ति होत असते, त्यावांचून ती कधीच होत नाहीं. जिवंत असेपर्यंत ज्याला हृदयस्थ प्रत्यगात्म्याचे ३१.

मम संवित्परतनोस्तस्य प्राणा व्रजन्ति न ।
ब्रह्मैव संस्तदाप्नोति ब्रह्मैव ब्रह्म वेद यः ॥ ३२ ॥
म्हणजे माझ्या संविद्‌रूप श्रेष्ठ शरीराचे ज्ञान होते त्याचे प्राण जात नाहींत. तर तो ज्ञानी पुरुष ब्रह्मच होऊन ब्रह्माला मिळतो. कारण, जो ब्रह्माला जाणतो तो ब्रह्मच होय असे श्रुतिवचन आहे. ३२.

कण्ठचामीकरसममज्ञानात्तु तिरोहितम् ।
ज्ञानादज्ञाननाशेन लब्धमेव हि लभ्यते ॥ ३३ ॥
कंठस्थ सुवर्णाप्रमाणे अज्ञानामुळे गुप्त झालेले स्वरूप जरी पूर्वींही होते तरी ते ज्ञानानें अज्ञानाचा नाश केला असतां जणू काय पुनः प्राप्तच होते. ३३.

विदिताविदितादन्यन्नगोत्तम वपुर्मम ।
यथाऽऽदर्शे यथाऽऽत्मनि यथा जले तथा पितृलोके ॥ ३४ ॥
हे पर्वतोत्तमा, ज्ञात व अज्ञात अशा दोन्ही प्रकारच्या पदार्थांहून माझे शरीर निराळे आहे. आरशामध्ये जसे प्रतिबिंब दिसते तसा देहामध्ये अनुभव येतो; जलामध्ये जशी छाया दिसते तसा पितृलोकीं आत्मसाक्षात्कार होतो. ३४.

छायातपौ तथा स्वच्छौ विविक्तौ तद्वदेव हि ।
मम लोके भवेज्ज्ञानं द्वैतभानविवर्जितम् ॥ ३५ ॥
आणि छाया व प्रकाश जसे स्पष्टपणे पृथक् दिसतात त्याचप्रमाणे माझ्या लोकी द्वैतभावशून्य असे ज्ञान होते. ३५.

यस्तु वैराग्यवानेव ज्ञानहीनो म्रियेत चेत् ।
ब्रह्मलोके वसेन्नित्यं यावत्कल्पं ततःपरम् ॥ ३६ ॥
जो वैराग्ययुक्त असूनही आत्मज्ञान होण्यापूर्वीं मरण पावतो तो कल्पाची समाप्ति होईपर्यंत ब्रह्मलोकीं सतत रहातो व तदनंतर ३६

शुचीनां श्रीमतां गेहे भवेत्तस्या जनिः पुनः ।
करोति साधनं पश्चात्ततो ज्ञानं हि जायते ॥ ३७ ॥
पुनः पवित्र व श्रीमंत अशा घराण्यांत जन्म घेतो, तेथे पुनरपि साधनानुष्ठान करतो व त्यामुळे त्याला ज्ञान होते. ३७.

अनेकजन्मभी राजञ्ज्ञानं स्यान्नैकजन्मना ।
ततः सर्वप्रयत्नेन ज्ञानार्थं यत्नमाश्रयेत् ॥ ३८ ॥
हे राजा, अनेक जन्मांनी ज्ञान होते; ते एक जन्मानें होत नाहीं. यास्तव, सर्व प्रयत्नाने ज्ञानाकरितां प्रयत्नाचा आश्रय करावा. ३८.

नोचेन्महाविनाशः स्याज्जन्मेतद्दुर्लभं पुनः ।
तत्रापि प्रथमे वर्णे वेदे प्राप्तिश्च दुर्लभा ॥ ३९ ॥
असे न केल्यास मोठा नाश होईल. कारण, हा मनुष्यजन्म पुनरपि दुर्लभ आहे. त्यांतूनही प्रथम वर्णात म्हणजे ब्राह्मणजातींत उत्पन्न होऊन वेदाधिकार मिळणें तर फारच कठिण आहे. ३९.

शमादिषट्कसंपत्तिर्योगसिद्धिस्तथैव च ।
तथोत्तमगुरुप्राप्तिः सर्वमेवात्र दुर्लभम् ॥ ४० ॥
तथेन्द्रियाणां पटुता संस्कृतत्वं तनोस्तथा ।
अनेकजन्मपुण्यैस्तु मोक्षेच्छा जायते ततः ॥ ४१ ॥
साधने सफलेऽप्येवं जायमानेऽपि यो नरः ।
ज्ञानार्थं नैव यतते तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ ४२ ॥
सारांश, शमादि षट्काची प्राप्ति व तशीच योगाची संसिद्धि, त्याचप्रमाणे उत्तम गुरूंची प्राप्ति, शिवाय इंद्रियें कार्यपटु असणें, शरीराला वेदोक्त जातकर्मादि संस्कार होणें, हे सर्व या संसारांत दुर्लभ आहे. अनेक जन्मातील पुण्यानें मोक्षाची इच्छा होते व पूर्वसाधनें सफल होऊन अशी इच्छा झाली असतांही जो पुरुष ज्ञानाकरितां प्रयत्न करीत नाही, त्यांचा जन्म निष्फल आहे. ४०-४२.

तस्माद्‌राजन्यथाशक्त्या ज्ञानार्थं यत्नमाश्रयेत् ।
पदे पदेऽश्वमेधस्य फलमाप्नोति निश्चितम् ॥ ४३ ॥
यास्तव, हे राजा, यथाशक्ति ज्ञानाकरितां प्रयत्नाचा आश्रय करावा. असे केल्यानें पदोपदी अश्वमेध यज्ञाचें फल निश्चयाने मिळते. ४३.

घृतमिव पयसि निगूढं भूते च वसति विज्ञानम् ।
सततं मन्थयितव्यं मनसा मन्थानभूतेन ॥ ४४ ॥
दुधामध्ये जसे घृत अत्यंत गुप्त रहाते तसें प्रत्येक भूतामध्ये विज्ञान रहाते. यास्तव रवीप्रमाणे असलेल्या मनानें त्याचे सतत मंथन करावें. ४४.

ज्ञानं लब्ध्वा कृतार्थः स्यादिति वेदान्तदिण्डिमः ।
सर्वमुक्तं समासेन किं भूयः श्रोतुमिच्छसि ॥ ४५ ॥
ज्ञानाची प्राप्ति झाली असतां प्राणी कृतार्थ होतो असा वेदान्ताचा घोष होऊन राहिला आहे. हे पर्वता, मी तुला संक्षेपतः सर्व कांहीं सांगितले आहे. आणखी तुला काय ऐकण्याची इच्छा आहे ? ४५.

॥ इति श्रीदेवीभागवते देवीगीतायां षष्ठोऽध्यायः ॥
॥ सहावा अध्याय समाप्त ॥ ६ ॥


GO TOP