दुसऱ्या अध्यायांत ( श्लोक ४८) 'हें सर्व जगात विष्णूची माया आहे, असें पहाणारा' इत्यादि म्हटले आहे यास्तव राजा आता त्या मायेविषयीच प्रश्न करीत आहे -
राजा उवाच - राजा म्हणाला, भगवन्तः परस्य विष्णोः ईशस्य - अहो पूज्य मुनीहो, सर्व श्रेष्ठ, व्यापक ईश्वराच्या - मायिनां अपि मोहिनीं मायां - मायाव्यांनाही मोह पाडणाऱ्या मायेला - वेदितुं इच्छाम नः ब्रुवन्तु - आम्ही जाणण्याची इच्छा करतो, आम्हांला सागा. [ मोठमोठ्या मायाव्यांनाही मोह पाडणाऱ्या परमात्म्याच्या मायेला जाणण्याची मला इच्छा आहे, यास्तव आपण मला ती सांगा. ] १.

अरेपण, राजा, वर सांगितलेल्या लक्षणांनी युक्त असा भागवत बनून तूं कृतार्थ हो. अनेक प्रश्न विचारण्यांत काय अर्थ आहे ! असें ते मुनि म्हणतील म्हणून राजा म्हणतो -
संसारतापनिस्तप्तः मर्त्य: अहं - संसारतापांनी अत्यंत संतप्त झालेला मी मानव, - तत् तापभेषजम् हरिकथामृतं - त्या तापाचें औषध असें, हरिकथामृत, - युष्मत् वचः जुषन् न तृप्यते - तुमचे वचन सेवन करणारा तृप्त होत नाहीं. [ संसारसंतापांनीं संतप्त झालेला हा मानव - जनकराजा त्या तापाची शांति करणारे जणुं काय औषधच असें हरिकथामृतरूप तुमचें वचन ऐकत असतांना तृप्त होत नाही, त्यामुळें असें प्रश्न करीत आहे. ] २.

मायेचे स्वरूपतः निरूपण संभवत नसल्यामुळें सृष्ट्यादि कार्यांच्या द्वारा तिचे निरूपण करण्यासाठीं अंतरिक्ष या नांवाचा क्रषभपुत्र म्हणाला -
महाभुज - हे आजानुबाहो ! - स्वमात्रात्मप्रसिद्धये - आपली उपासना करणार्‍या जीवांना उत्तम सिद्धि प्राप्त व्हावी याकरिता - भूतात्मा - सर्वांचा कारणभूत असा - आद्यः - आदिपुरुष - एभिः महाभूतैः - पंचमहाभूतांच्या योगे - उच्चावचानि भूतानि ससर्ज - लहानमोठी शरीरे उत्पन्न करता झाला. ॥ ३ ॥ [ ज्या सक्तीने भूतांचा आत्मा होऊन उत्पन्न केलेल्या या आकाशादि पंचमहाभूतांनी उच्च-नीच भौतिक शरीरे उत्पन्न करिता झाला ती भगवानाची माया होय, असा सोळाव्या श्लोकातील 'एषा माया भगवत:' या चरणाशी पुढील सर्व श्लोकांचा संबंध आहे. त्यांनीं तीं प्रणिशरीरें कशासाठी उत्पन्न वेलीं ? 'स्वमात्रात्मप्रसिद्धये' जो स्वतःची उपासना करतो तो स्वमाता, त्या आत्म्याच्या म्ह. जीवाच्या अत्यंत सिद्धी- साठी त्यानें प्राणिशरीरें उत्पन्न केली किंवा स्वांशभूत जे जीव, त्यांच्या मात्राप्रसिद्धीसाठी म्ह० विषयभोगासाठी व आत्म प्रसिद्धीसाठी म्हणजे मोक्षासाठी त्यानें भूतांना उत्पन्न केलें. कासा वेदस्तुतीमध्यें पूर्वी तसें सांगितलें आहे. ] ३.

एवं पंचधातुभिः - याप्रकारे पंचमहाभूतांच्या योगे - सृष्टानि भूतानि - उत्पन्न केलेल्या भूतांत - प्रविष्टः - अंतर्यामी रूपाने प्रविष्ठ झालेला भगवान् - आत्मानं - आपल्याला - एकधा दशधा - एक व दहा प्रकारे - विभजन् सन् - विभागणारा होऊन् - गुणान् जुषते - विषयांचे सेवन करतो. ॥ ४ ॥ [ याप्रमाणे जीवांवर उपकार करण्यासाठी आकाशादि पंचमहाभूतांनी उत्पन्न केलेल्या भौतिक शरीरांत अंतर्यामीरूपानें प्रविष्ट झालेला तो परमात्मा आपला मन या रूपाने एकधा आणि पांच ज्ञानेंद्रिये व पांच कर्मेंद्रिये या रूपाने दशधा विभाग करून आकाशादि भूतांच्या शब्दादि विषयांचे जीवांकडून सेवन करवितो. किंवा त्या प्रविष्ट झालेल्या आत्म्याला शब्दादि विषयांचा विभाग करून देणारा तो संतुष्ट होतो, असा याचा भावार्थ. ] ४.

सः प्रभुः - तो जीव - आत्मप्रद्योतितैः - अंतर्यामी आत्म्याने प्रकाशित केलेल्या - गुणांनी गुणान् भूजानः - इंद्रियांनी विषयांना भोगणारा - इदं सृष्टः - उत्पन्न झालेल्या या शरीराला - आत्मानं मन्यमानः - आत्मा मानणारा - इह सज्जते - शरीरादिकांचे ठिकाणी आसक्त होतो. ॥ ५ ॥ [ आणि तो शरीरांत प्रवेश करून विषयभोग घेणारा जीव अंतर्यामीनें प्रकाशित केलेल्या इंद्रियांनी विषयाचा भोग घेणारा असा होत्साता या उत्पन्न केलेल्या शरीरादिकांना आत्माच समजून त्यात आसक्त होतो. ] ५.

कर्मभिः समिनित्तानि कर्माणि कुर्वन् - कर्मेंद्रियांनी वासनायुक्त कर्मे करणारा, - तत्त कर्मफलं सुखेतरं गृह्णन् - त्या त्या कर्माचे सुखदुःखात्मक फल ग्रहण करणारा, - अयं देहभृत् - हा देहधारी जीव - इह भ्रमति - या जन्ममरणरूप संसारात भ्रमण पावतो. ॥ ६ ॥ [ कमेंद्रियांनीं वासनासह कर्मे करणारा व पूर्व पुण्यपापकर्माचे सुख-दुःखरूप फल भोगणारा असा हा देहधारी जीव या संसारांत भ्रमण करीत रहातो व त्यांतून मुक्त होत नाही. ] ६.

तो कितीवेळ भ्रमण करतो तो काळ सांगतात -
इत्थं बहु अभद्रवहाः - अकलाण व ताप देणार्‍या - कर्मगतीः गच्छन् - कर्ममूलक योनीस जाणारा - पुमान् अवशः - जीव परतंत्र, कर्माच्या अधीन झालेला - आभूतसंप्लवात् - भूतांचा, जगाचा प्रलय होईपर्यंत - सर्गप्रलयौ अश्नुते - जन्ममृत्यूचे सेवन करतो. ॥ ७ ॥ ! [ याप्रमाणे अनेक अकल्याणांचा; अनुभव देणाऱ्या कर्मफलांस प्राप्त होणारा पुरुष कर्मपराधीन होऊन प्रलयापर्यंत जन्म मरणपरंपरेंत भ्रमण करीत रहातो. ] ७.

याप्रमाणे मायामयी सृष्टि सांगून आतां लयाचें वर्णन सांगण्यास आरंभ करतो -
धातूपप्लवे आसन्ने सति - पंचमहाभूतांच्या नाशाचे कारण प्राप्त झाले असतां - अनादिनिधनः कालः द्रव्यगुणात्मकं - ज्याला आदि व अंत नाहीत असा काल स्थूल-सूक्ष्मभूतात्मक - व्यक्तं अव्यक्ताय - कार्यरूप जगाला अव्यक्त अशा ईश्वररूपामध्ये घेऊन जाण्याकरता - अपकर्षति ही - आकर्षित करतोच. ॥ ८ ॥ [ आदि- अंतरहित काल पंचमहाभूतांच्या नाशाचे निमित्तप्राप्त झालें असतां द्रव्य म्ह० स्थूल व गुण म्ह० सूक्ष्म एतद्‌रूप कार्याला कारणांत लीन करण्यासाठीं आकर्षण करतो. ] ८.

नाशाचे हेतु सांगतात -
भुवि शतवर्षा - या पृथ्वीवर शंभर वर्षे - अत्युल्बणा ही - अगदी महाभयंकर - अनावृष्टिः भविष्यति - आवर्षण होईल - तत्कालोपचितोष्णार्क - जांची उष्णता तत्काळ वाढली आहे असा सूर्य - त्रीन् लोकान् प्रतपिष्यति - स्वर्ग, मृत्यु व पाताळ या तिन्ही लोकांना तापवील. ॥ ९ ॥. [ भूलोकीं शंभर वर्षें पाऊस पडणार नाहीं. त्यामुळें सूर्याची उष्णता अतिशय वाढेल व तो त्रैलोक्याला जाळील. ] ९.

पातालतलं आरभ्य - पाताळापासून आरंभ करून - जगत् दहन् सन् - जगाला जाळीत - वायुना ईरितः ऊर्ध्वशिखः - वायूच्या प्रेरणेने ज्याच्या ज्वाला वर जातात त्याप्रमाणे - संकर्षणमुखानलः विष्वक् वर्धते - शेषाच्या मुखातील अग्नि चोहोकडे पसरतो. ॥ १० ॥ [ शेषाच्या मुखांपासून निघालेला अग्नि आपल्या उर्ध्वज्वालांनीं पाताळाच्या तळापासून आरंभ करून सर्वांना जाळीत सुटतो आणि वायूच्या साह्यानें तो सर्वत्र पसरतो. ! १०.

सांवर्तकः मेघगणः - प्रलय करणारा मेघांचा समुदाय - हस्तिहस्ताभिः धाराभिः - हत्तीच्या सोंडांसारख्या प्रचंड धारांनी - शतं समाः - शंभर वर्षे - वर्षति स्म - वृष्टि करतो. - विराट् सलीले लीयते - ब्रह्मांड त्या पाण्यात लीन होते. ॥ ११ ॥ [ त्यानंतर प्रलयकर्ता मेघसमूह हत्तीच्या सोडेएवढाल्या धारांनी, बिंदूने नव्हे, शंभर वर्षें दृष्टि करतो व त्यामुळें सर्वत्र पाणीच पाणी झालें असतां स्कूल सृष्टि त्यांत लीन होते. ] ११.

नृप ! - हे राजा ! - ततः वैराजः पुरुष - त्यानंतर ब्रह्मांडशरीरी विराट पुरुष - विराजं उत्सृज्य - आपल्या ब्रह्मांडरूप शरीराला सोडून - निरिंधनः अग्नि इव - ज्यात काष्टे नाहीत अशा अग्निप्रमाणे - सूक्ष्मं अव्यक्तं विशते - कोणत्याही प्रकारे व्यक्त म्हणजे प्रकट न होणार्‍या सूक्षब्रह्मांत प्रविष्ट होतो. ॥ १२ ॥ [ स्थूल सृष्टि, या उपाधीचा लय झाल्यामुळे तिच्यावर 'मी' असा अभिमान ठेवणारा विराट पुरुष आपल्या स्थूल सृष्टिरूप शरीराचा त्याग करून काष्ठरहित अग्नीप्रमाणें आपल्या सूक्ष्मकारणात प्रवेश करतो. 'अहोपण, प्रळयकाली हिरण्यगर्भासह सर्व ब्रह्मोपासक परमपदांत लीन होतात, इत्यादि अर्थाची 'ब्रह्मणा सह ते सर्वे' इत्यादि स्मृति व अधिकारी जीव अधिकार संपेपर्यंत आपल्या अधिकारावर अवस्थित होतात, इत्यादि अर्थाचा 'यावत् अधिकार' (ब्र. सू. ३.३.३२) न्याय, यांवरून वैराजसंज्ञक हिरण्यगर्भाचा, तो परम भागवत असल्यामुळें मोक्षच होणें युक्त आहे, इतर जीवांप्रमाणे त्यानें केवल कारणांत प्रवेश करणें युक्त नाहीं' असें म्हणाल तर तें खरे आहे. पण अश्वमेधादि पुण्यकर्मांनी सत्यलोकी गेलेल्याही अभक्तांची पुनरावृत्ति श्रुत आहे. त्यामुळें हिरण्यगर्भालाही अभक्तत्व असल्यास त्याचाही प्रकृतीतच लय होईल व पुनरुत्पत्तिही होईल, असें मोक्षाचे दुर्लभत्व सुचविण्यासाठी येथें हें सांगितले आहें. त्यामुळें पूर्वोक्त श्रुति व न्याय यांच्याशी विरोध येत नाहीं. किंवा ब्रह्म कोणत्याही प्रमाणाचा विषय होत नसल्यामुळें तेंच येथील अव्यक्त आहे. हिरण्यगर्भाचा त्यांत प्रवेश होत असल्यामुळें हा मोक्षच सांगितला आहे असें समजावे. ] १२

अरविंदाक्ष - हे कमलनयना - ये अन्ये - जे दुसरे - विमुक्तमानिनः - कित्येक आपल्याला मुक्त मानणारे - अनादृतयुष्मदंघ्रयः - व तुझ्या चरणकमलांचा अनादर करणारे - त्वयि अस्तभावात् अविशुद्धबुद्धयः - तुझ्या ठिकाणी श्रद्धा न ठेवल्यामुळे बुद्धिभ्रष्ट झालेले - कृच्छ्ररेण परं पदं आरुह्य - मोठया कष्टाने श्रेष्ठ पदवीला प्राप्त होऊन - ततः अधः पतंति - तेथून खाली पडतात. ॥ १०.२.३२ ॥

याप्रमाणे विराटदेहाचा लय सांगून महत्तत्त्वापासून पृथ्वीपर्यंत त्याच्या कारणांचा उत्पत्तीच्या उलटक्रमानें लय सांगतात -
वायूना हृतगंधा भूः - वायूने जिचा मुख्य गुण गंध आहे तोच हरण केला आहे ती पृथ्वी - सलिलत्वाय कल्पते - उदकरूपास पावते. - तद् हृतरसं सलिलं - त्या वायूनेच ज्याचा रस हा गुण आहे असे ते जल - ज्योतिष्ट्वाय उपकल्पते - तेजोरूपास प्राप्त होते. ॥ १३ ॥

ज्योतिः तु प्रलयकालीनेन तमसा - तेज तर प्रलयकाळच्या तमाने - हृतरूपं सत् - ज्योतीच्या रूप या गुणाचे हरण करून ते - वायौ प्रलीयते - वायूच्या ठिकाणी लीन होते. - वायुः अवकाशेन - आकाशाने वायूचा - हृतस्पर्शः नभसि लीयते - स्पर्श हा गुण हरण केला आणि तो आकाशात लीन झाला. ॥ १४ ॥ [ वायु गंध व रस यांचें हरण करतो, हें प्रसिद्धच आहे. प्रलयवापूनें पृस्वींतील गंधाचे हरण केलें असतां तिच्यातील विशेष नष्ट झाल्यामुळें ती जलांत लीन होते. त्याचप्रमाणें जलांतील रसाचे हरण केलें असतां तें तेजांत लीन होतें. तम रूपाला झाकून टाकते हें प्रसिद्ध आहे. प्रलयकालच्या तमानें रूपाचा नाश केला असतां तेज बाधून लीन होतें. वायूचे कारण असें जें आकाश त्यानें वायूच्या स्पर्शाचे हरण केलें असतां तो आकाशांत लीन होतो. शब्दाचा कालानेच नाश होतो, हें प्रसिद्ध आहे. कालरूपी आत्म्याने म्ह ० ईश्वराने ज्याच्या गुणाचे हरण केलें आहे असें आकाश तामस अहंकारातच लीन होतें. १३- १४.

नभः कालात्मना - कालात्मा परमेश्वराने आकाशाचा - हृतगुणं आत्मनि लीयते - हरीचा शब्द गुण हरण करीत तो तामस अहंकारामध्ये लीन झाला. - नृप ! - हे राजा ! - इंद्रियाणि बुद्धिः च - इंद्रिये आणि बुद्धिः - राजसं अहंकारं प्रविशति ही - राजस अहंकाराप्रत प्रविष्ठ होतातच - वैकारिकैः सह मनः - इंद्रियांच्या देवतांसह मन - अहं स्वगुणैः सह - अहंकार आपल्या कार्यभूत सत्त्वादि गुणांसह - आत्मनि लीयते - महत्तत्त्वामध्ये लीन होते. ॥ १५ ॥ [ इंद्रिये व बुद्धि राजस अहंकारांत व मन वैकारिक देवांसह सात्त्विक अहंकारांत लीन होतें, याप्रमाणे आपल्या त्रिविध कार्यासह अहंकार महत्तत्त्वामध्यें लीन होतो आणि शेवटी तो महार आत्माही प्रकृतीमध्ये लीन होतो, असे समजावे. ] १५.

सर्गस्थित्यंतकारिणी - उत्पत्ति-स्थिति-लय करणारी - भगवतः - भगवंताची - एषा त्रिवर्णा माया - ही त्रिगुणात्मिका माया - अस्माभिः वर्णिता - आम्ही सांगितली. - भूयः किं श्रोतुं इच्छसि - आता आणखी काय ऐकण्याची इच्छा आहे. ॥ १६ ॥ [ हे राजन्, भगवानाची त्रिगुणात्मिका जगदुत्पत्ति-स्थिति-लय करणारी ही माया मीं तुला सांगितली. पण मायेचे वर्णन ऐकून भयभीत झालेल्या राजाला तिच्या निवृत्तीचा उपाय ऐकण्याची आकांक्षा व्हावी म्हणून अंतरिक्ष 'तूं आणखी काय ऐकण्याची इच्छा करतोस' असें विचारू लागला. १६.

याप्रमाणें अंतरिक्षाकडून अनुकंपा केला गेलेला राजा मायेच्या निवृत्तीचा उपायच विचारू लागला -
महर्षे ! - हे महामुने ! - अकृतात्मभिः - ज्याचे अंतकरण स्वाधीन झालेले नाही अशा पुरुषांना - एतां दुस्तरां - तरून जाण्यास कठीण अशा या - ऐश्वरीं मायां - ईशरी मायेला - स्थूलधियः - ज्यांची स्थूल, म्हणजे शरीराच्या ठिकाणी धी म्हणजे अहंबुद्धी आहे अशांना - यथा अंजः तरंति - ज्यायोगे सहज तरून जातील - इदं उच्यताम् - ते सांगावे. ॥ १७ ॥ [ पूर्वी दुसऱ्या अध्यायांत 'तन्माययातो बुध आभजेत् तम्' या वचनाने भक्तीच मायेतून तारून नेणारी आहे. तथापि केवल भक्ति हाच एक तिच्या तरणाचा उपाय आहे कीं, आणखीही एखादा उपाय आहे ? हें जाणण्यासाठी येथें जनकानें पुनः प्रश्न केला आहे.' एकूण शरीरच मी' अशी ज्यांची दृढभावना असते ते ईश्वराच्या या दुस्तर मायेला अनायासाने कसे तरून जातात, तें मला सांगा. १७.

दुःखहत्यै सुखाय च - दुःखाच्या नाशाकरिता व सुखाच्या प्राप्तीकरिता - कर्माणि आरंभमाणानां - कर्मे वा उद्योग आरंभणार्‍या - मिथुनीचरणां नृणां च - व दांपत्य जीवन अनुसरणार्‍या मनुष्यांना - पाकविपर्यासं पश्येत् - फलाचा विपर्यास म्हणजे विचारांच्या उलट फलप्राप्ती होते ती पहावी. ॥ १८ ॥ [ दुःखाचा प्रतीकार व सुखाची प्राप्ति यांसाठी विविध कर्मांचा आरंभ करणाऱ्या व पतिपत्नी इत्यादि भावाने परस्पर संबद्ध होऊन प्रवृत्त होणाऱ्या मनुष्यांच्या फळाचा विपर्यास कसा होतो, त्याचा विचार अवश्य करावा. ] १८.

-त्याचप्रमाणे कर्मांनी संपादन केलेलेही द्रव्यादि पदार्थ सुखाचे हेतु होत नाहींत, असें पहावे हें सांगतो -
नित्यार्दितेन दुर्लभेन - निरंतर दुःखच देणार्‍या व मिळण्यास कठीण अशा - आत्ममृत्युना - आपल्या मृत्युरूप - वित्तेन साधितैः - द्रव्याने मिळविलेल्या - चलैः गृहापत्याप्तपशुभिः - चंचल अशा गृह, अपत्य, आप्त, पशु यांत - का प्रीतिः - काय सुख आहे बरे ! ॥ १९ ॥ [ सतत दुःख देणाऱ्या, दुर्लभ व आपल्या मृत्युरूप वित्तानें व मोठ्या कष्टाने संपादन केलेल्या अनित्य गृहादिकांनीं आपलें कोणतेंही अभीष्ट साधणार नाहीं, असा सतत विचार करावा. ] १९.

एवं - याप्रमाणे - यथा मंडलवर्तिनां - जसे मांडलिक राजांमध्ये - सतुल्यातिशयध्वंसं - ज्यांत तुल्य अशा सुखसंपत्तिवंतांशी स्पर्धा असल्यामुळे त्यापासून होणार्‍या दुःखदायक - कर्मनिमित्तम् - कर्मांनी संपादिलेला - परं लोकं - स्वर्गादि परलोक देखील - नश्वरं विंद्यात् - विनाशी जाणावा. ॥ २० ॥ [ इहलोकांप्रमाणें परलोकही नश्वर आहे, असें समजावे कारण तोही कर्माने संपादन केलेला आहे. 'ज्याप्रमाणें इहलोकी कर्माने संपादन केलेले फल जसे नाश पावते, त्याप्रमाणें परत्र पुण्याने संपादन केलेले फलही नाश पावते' - अशी श्रुति आहे. शिवाय वर्तमान समयीही परलोक दुःखयुक्त आहे, असें पहावे कारण तो लोक तुल्य, अतिशय व ध्वंस यांनी युक्त आहे. त्यामुळें परलोकही तुल्यांशी स्पर्धा, अधिकांशी असूया व विनाश उपस्थित झाला असतां भयादिक ही अपरिहार्य आहेत. त्याविषयी या लोकींच्या चक्रवर्ति राजांचा दृष्टांत दिला आहे. सार्वभौम व मांडलिक राजे यांच्यामध्यें परस्पर स्पर्धादिक कशा चालते, हे प्रसिद्धच आहे. ] २०

तस्मात् - म्हणून - उत्तमं श्रेयः - सर्वोत्कृष्ट कल्याण - जिज्ञासुः - जाणण्याची इच्छा करणारा पुरुष - शाब्दे - वेदाख्य - परे च - व साक्षात्काररूप - ब्रह्मणि निष्णाते - ब्रह्मामध्ये निष्णात म्हणजे परिपूर्ण - उपशमाश्रयं च - परम शांतीचे घरच अशा - गुरुं प्रपद्येत - सद्‌गुरूला शरण जावो. ॥ २१ ॥ [ परम श्रेय जें परमात्मतत्त्व त्याला जाणण्याची इच्छा करणाऱ्या साधकानें गुरूला शरण जावे, तो गुरु कसा असावा ! शाब्द म्ह० वेदाख्य ब्रह्मामध्यें निष्णात असावा. म्ह० न्यायाने वेदार्थ जाणणारा असावा. तसा नसल्यास तो शिष्याच्या संशयाची निवृत्ति करण्यास समर्थ होणार नाहीं. तसाच तो परब्रह्मामध्येंही अपरोक्ष साक्षात्कारानें निष्णात असावा. कारण त्यावाचून तो आपलें ज्ञान श्रोत्यांच्या मनांवर ठसवू शकणार नाहीं. 'उपशमाश्रय' हें गुरूचे विशेषण त्याचे परब्रह्म-निष्णातत्व सुचविते. उपशम म्हणजे शांति, विरक्ति व कर्मापासून निवृत्ति. २१.

तत्र गुर्वात्मदैवतः सन् - तेथे ज्याचा आत्मा व दैवत गुरुच आहे असे होऊन - अमायया अनुवृत्त्या - निष्कपट अशा सेवेने - भागवतान् धर्मान् शिक्षेत् - भगवंतांनी स्वमुखाने सांगितलेले आत्मप्राप्तीचे उपाय असे धर्म शिको. - यैः आत्मा - ज्यांचे योगे आत्मरूप असा - आत्मदः च हरिः तुष्येत् - व भक्तांना आत्मस्वरूप देणारा असा हरि संतुष्ट होतो. ॥ २२ ॥ [ ज्या भागवत धर्मांनी वस्तुतः सर्व भूतांचा आत्मा पण बलिप्रभूतीप्रमाणें उपासकांना आत्मभाव देणारा हरि संतृप्त होईल, ते भागवतधर्म गुरु हाच ज्याचा आत्मा व दैवत आहे, अशा शिष्याने निष्कपट सेवेनें गुरूपासून शिकावे. ] २२.

आदौ - सर्वप्रथम - सर्वतः - सर्व म्हणजे स्त्री, पुत्र, धन, देह इत्यादिचे ठिकाणी - मनसः असंगं - मनाची अनासक्ति (वैराग्य) - साधुषु संगं च - व साधूंचा सहवास - भूतेषु च - आणि सर्व भूतांचे ठिकाणी - यथोचितम् - ज्याच्या त्याच्या योग्यतेनुसार - दयां मैत्रीं प्रश्रयं अद्धा - दया, मैत्री, नम्रता असावी. ॥ २३ ॥ [ अनासक्ति, साधुसंग, व हीन प्राण्यांवर दया, समानशीलांशी मैत्री व श्रेष्ठांशी विनय हे गुण साक्षात् शिकावे. ] २३.

शौचं तपः तितिक्षां च - व प्रत्यक्ष अंतर्बाह्य पवित्रता, स्वधर्माचरण व क्षमा - मौनं स्वाध्यायं आर्जवम् - व्यर्थ भाषण न करणे, वेदाध्ययन व मनाचा सरळपणा - ब्रह्मचर्यं अहिंसांच - ब्रह्मचर्य व कोणचाही द्वेष न करणे - समत्वं द्वंद्वसंज्ञयोः - लाभ-हानि, सुख-दुःख इत्यादि द्वंद्व संज्ञा असलेल्यांचे ठिकाणी समत्वबुद्धी असणे ॥ २४ ॥ [ मृत्तिका व जल यांनी बाह्य देहाची शुद्धि आणि अदंभ, अमान इत्यादि आभ्यंतर शुद्धि शिकावी. स्वधर्माचरण, क्षमा, व्यर्थ शब्द न उच्चारणे, अधिकारानुसार वेदपाठादिक, सरळपणा, गृहस्थांचे गौण आणि यति व ब्रह्मचारी यांचें मुख्य ब्रह्मचर्य, प्राणिमात्राचा अद्रोह, शीतोष्ण सुख-दुःखादि द्वंद्वप्राप्ति झाली असतां हर्ष व विशाद यांचा अभाव इत्यादि धर्म शिकावे. २४.

सर्वत्र आत्मेश्वरान्वीक्षां - सर्वत्र सत्य-ज्ञानरूपाने आत्मा व नियामक रूपाने ईश्वर भरून राहिला आहे असे पाहणे - कैवल्यं - एकांतवास - अनिकेततां - गृहधनादिकांचे ठिकाणी अभिमान त्याग - विविक्तचीरवसनं - यथा तथा वस्त्र किंवा वल्कले परिधान करणे - येनकेनचित् संतोषः - कशानेही संतोष असणे - ॥ २५ ॥

भागवते शास्त्रे श्रद्धां - भगवत्प्रतिपादक शास्त्राविषयी विश्वास - अन्यत्र च अपि अनिंदांही - आणि इतर शात्रांविषयी सुद्धा अगदी अनिंदा - मनोवाक् कर्मदंडं च - आणि मन, वाणी व कर्म यांचे नियमन - सत्यं शमदमौ अपि - सत्य, मनोनिग्रह व इंद्रियांचा निग्रह करणे - ॥ २६ ॥ [ भगवत्स्वरूपाचे प्रतिपादन करणाऱ्या शास्त्रावर श्रद्धा ठेवण्यास शिकावे. अन्य शास्त्रादिकांचीही निंदा न करण्यास शिकावे. मनाचा प्राणायामांनीं निरोध करावा, वाणीचे मौनाने नियमन करावे शरीराला कर्मत्यागानें दंड करावा. सत्य म्ह० यथार्थ भाषण, अंतःकरणाचा निग्रह हा शम व बाह्येंद्रियांचा निग्रह हा दम, यांचें शिक्षण घ्यावे. ] २६.

मनाला उपशमाचा म्ह० शांतीचा नियम आणि इंद्रियांना दमाचा म्ह० बाह्य इंद्रियनिग्रहांचा नियम सांगितला आहे. वाणीला सत्याने नियत केलें आहे. याप्रमाणे या तीन साधनांचे नियम सांगितले आहेत. १५

हरेः अद्‌भुतकर्मणः - ज्याची कर्में विलक्षण आहेत अशा श्रीहरीच्या - जन्मकर्मगुणानां - अवतारातील, चरित्रांचे व गुणांचे - श्रवणं कीर्तनं ध्यानं - श्रवण, कीर्तन, ध्यान-चिंतन - तदर्थे च - आणि त्याच्या म्हणजे भगवम्तांच्या प्रीत्यर्थच - अखिलचेष्टितम् - सर्व कर्मांचे आचरण भगवंतासाठीच करणे ॥ २७ ॥ [ अदभुत कर्म करणाऱ्या हरीच्या जन्मादिकांचे श्रवणादि शिकावे व ईश्वरार्थ केलेल्या सर्व कर्मांचे ज्ञान संपादन करावे. ] २७.

इष्टं दत्तं तपः जप्तं - यज्ञादिक वैदिक कर्मे, दानादिक स्मार्त कर्मे, तपश्चर्या, जप, - वृत्तं यत् च - सदाचरण आणि जे - आत्मनः प्रियं - आपणाला प्रिय अशा - दारान् सुतान् गृहान् - स्त्री, पुत्र घर इत्यादि - प्राणान् परस्मै यत् निवेदनम् - प्राण व परमेश्वराला प्रिय अशी सेवा समर्पण करणे - ॥ २८ ॥ [ यागादि प्राणान्त सर्व वस्तूंचे 'मी परमात्म्याचा सेवक आहें' या भावनेने त्याला समर्पण करणे, हेही शिकावे. ] २८.

एवं कृष्णात्मनाथेषु - कृष्ण हाच ज्यांचा आत्मा, स्वामी अशा - मनुष्येषु - मनुष्यांचे ठिकाणी - सौहृदं कर्तुं च - स्नेह करण्याला आणि - उभयत्र च विशेषतः नृषु - स्थावर जंगम प्राण्यांचे, त्यांत विशेषतः मनुष्यांचे ठिकाणी - तत्रापि साधुषु - त्यांतही स्वधर्मांचे ठिकाणी - ततोऽपि महत्सु - त्यापेक्षाही भगवद्‌भक्तांचे ठिकाणी - परिचर्यां कर्तुं शिक्षेत् - सेवाशुश्रूषा करण्याला शिकावे. ॥ २९ ॥ [ श्रीकृष्ण ज्यांचा आत्मा व नाथ आहे, किंवा ज्यांच्या जीवाचा स्वामी आहे, असा मनुष्यांमध्यें प्रीति, स्थावर व जंगम या दोन्हीं प्रकारच्या प्राण्यांची परिचर्या, त्यांतही विशेषतः मनुष्यांची, मनुष्यांतही स्वधर्मशील साधूंची आणि त्यांतही भगवद्‌भक्त महात्म्यांची परिचर्या शिकावी. ] २९.

पावनं भगवद्‌यशः - पवित्र भगवंतांचे यश - परस्परानुकथनं - परस्परांनी केलेले वर्णन - आत्मनः मिथः रतिः - मनाने परस्परांत रमणे - या मिथः तुष्टिः - जो परस्पर संतोष - या मिथः निवृत्तिः - आणि परस्पर सर्व दुःखांतून निवृत्त होऊन शांतिचा अनुभव घेणे - ॥ ३० ॥ [ त्या साधूंची संगति करून पवित्र भगवद्‌यशाचें परस्पर संकीर्तन कसें करावे, तसेच याविषयी स्पर्धा वगैरे टाकून परस्परांची रति, सुख व दुःखनिवृत्ति ही शिकावी. ३०.

याप्रमाणे भगवद्‌भजनांत प्रवृत्त होणाऱ्या भक्तांना परमानंदप्राति होते, असें पुढील दोन श्लोकांनीं सांगतात -
अघौघहरं - पापसमूह नष्ट करणार्‍या - हरिं स्मरंतः - श्रीहरीला स्मरणारे - मिथः स्मारयंतः च - परस्पर आणि स्मरण करविणारे - भक्त्या उत्पुलकां तनुं बिभ्रति - भगवंताच्या प्रेमलक्षणा भक्तीने रोमांचित शरीर बनतात. ॥ ३१ ॥
अलौकिकाः - लोकविलक्षण - अच्युतचिंतया - भगवत् चिंतनाने - क्वचित् रुदंति - केव्हा रडतात - क्वचित् हसंति - केव्हां हसतात - क्वचित् नंदंति - कधी आनंद पावतात - क्वचित् वदंति - केव्हा बोलतात - क्वचित् नृत्यंति - कधी नाचतात - अजं गायंति - जन्मरहित परमात्म्याचे गुण गातात - अनुशीलयंति - त्यांच्या लीलांचे अनुकरण करतात - परं एत्य निर्वृताः संतः - परमेश्वराला प्राप्त होऊन सुखी होत - तूष्णीं भवंति - स्वस्थ होतात. ॥ ३२ ॥ [ पूर्वी साधनभक्ति केल्याने उत्पन्न झालेल्या प्रेमलक्षण साध्यभक्तीनें सर्व पापांचे हरण करणाऱ्या हरीचे स्वतः स्मरण करून आपसांत संवादरूपाने इतरांकडूनही स्मरण करविणारे भक्त रोमांचित होतात. ते अच्युताच्या स्मरणाने केव्हां रडतात, केव्हां हसतात, केव्हां आनंदित होतात, केव्हां जणुकाय अलौकिक असल्याप्रमाणे बोलतात, कधीं नाचतात, कधीं गातात, केव्हां केव्हां भगवानाच्या लीलेचा हावभाव करतात. याप्रमाणें परमात्ममय होऊन अत्यंत सुखी होत्साते तूष्णीभाव धारण करतात. ] ३१-३२.

आतां प्रबुद्ध आपल्या उपदेशाचा उपसंहार करतो -
इति भागवतान् धर्मान् - पूर्वोक्त भागवत धर्मांना - शिक्षन् पुरुषः - शिकणारा मनुष्य - तदुत्थ भक्त्या - भागवतधर्मांच्या आचरणाने उत्पन्न झालेल्या भक्तीने - नारायणःपरः सन् - भगवंताच्याच ठिकाणी तत्पर होत - दुस्तरां अपि मायां - तरून जाण्यास कठीण अशाही मायेला - अंजः तरति - सहज तरून जातो. ॥ ३३ ॥ [ याप्रमाणे भागवतधर्माचे शिक्षण घेणारा भक्त त्या धर्माचरणामुळें उत्पन्न झालेल्या भक्तीने नारायणपरायण होत्साता दुस्तर मायेचें उल्लंघन करतो. ] ३३.

नारायणपरायण भक्त मायेला तरतात, असें प्रबुद्धानें सांगितलें असतां -
नारायणाभिधानस्य - नारायणनामक - परमात्मनः ब्रह्मणः निष्ठां - परमात्म ब्रह्माचे स्वरूप - नः वक्तुं अर्हथ - आम्हांला सांगण्याला योग्य आहा - ही - ज्या अर्थी - यूयं ब्रह्मवित्तमाः - आपण ब्रह्मवेत्त्यांमध्ये श्रेष्ठ आहा. ॥ ३४ ॥

[ ब्रह्मच नारायण, भगवान्, परमात्मा असें म्हटलें जातें. याविषयी शास्त्रांमध्यें तत्त्ववेत्ते जें अद्वयज्ञान त्याचाच 'ब्रह्म, परमात्मा, भगवान' या शब्दांनी उल्लेख करतात. 'भगवान् नारायणामध्यें हें विश्व आरोपित आहे' इत्यादि प्रमाणें आहेत. तेव्हां 'या सर्व शब्दांनी ती निर्विशेष वस्तूच सांगितली जाते किंवा त्यांत कांहीं विशेषांश आहे,' असा या राजाच्या प्रश्नाचा भावार्थ आहे. ] ३४.

नरेंद्र ! - हे राजा ! - अस्य जगतः - या जगाच्या - स्थित्युद्‌भवप्रलयहेतुः - उत्पत्ति, स्थिती, संहारांना कारण - परं स्वयं अहेतुः - पण स्वतःला काहीच कारण नाही अशा - यत् स्वप्नजागरसुषुप्तिषु - स्वप्न, जागृति, निद्रांमध्ये सतत असणारे - संजीवितानि - चैतन्यशक्ति दिलेली अशी - देहेंद्रियासुहृदयानि चरंति - देह, इंद्रिये, प्राण, मन आपापला व्यवहार करतात - तत् ते एकमेव परं तत्त्वं अवेही - ते एकच श्रेष्ठ तत्त्व जाण. ॥ ३५ ॥ [ या श्लोकांत पूर्वोक्त प्रश्नाचें उत्तर दिलें आहे. त्याचा भावार्थ असा - या विश्वाच्या उत्पत्ति-स्थिति लयाचे कारण, पण स्वतः हेतुरहित, असा जो नारायण तें परम तत्त्वच आहे, असें तूं समज. स्वप्न, जागृति, सुषुप्ति यामध्ये अनुवृत्त होणारे, कारण 'तुरीयं त्रिषु संततं' असें हाच मुनि पुढें सांगणार आहे व या तीन अवस्थांहून भिन्न अशा समाधि इत्यादि अवस्थांमध्येंही अनुवृत्त होणारे जें सत्, ज्याला ब्रह्म असें म्हणतात, तेंही परतत्त्वच आहे असें तूं जाण. देह, इंद्रिये, प्राण व मन ही ज्याच्या योगाने संजीवित होऊन आपापल्या व्यापारांत प्रवृत्त होतात त्यालाच परमात्मा म्हणतात. हा परमात्माही परमतत्त्व आहे, असें तूं जाण. याप्रमाणे जगत्‌‍हेतुत्व, सर्वत्र अनुवृत्ति व संजीवन या तीन लक्षणांनी नारायण, ब्रह्म व परमात्मा या तीन नांवानी बोलले जात असलेलेंही तें एकच परमतत्त्व आहे, असें तूं समज. ] ३५

वरील श्लोकांत 'अवेहि' म्ह. जाण असें सांगितलें; पण त्यामुळें त्या तत्त्वाला विषयत्व प्राप्त झालें, म्हणून पुढील श्लोकाने त्याचा निषेध करतात -
यथा स्वाः अर्चिषः अनलं (न प्रकाशयति न दहति) - ज्याप्रमाणे अग्नीच्या अंशभूत ठिणग्या अग्नीला (प्रकाशत नाहीत वा जाळत नाहीत - ततः मनः एतद् न विशति - त्याप्रमाणे मनाला ब्रह्मांत गति नाही - उत वाक् चक्षु आत्मा - तसेच वाणी, नेत्र वा बुद्धि - प्राणेंद्रियाणि च - व प्राण आणि इंद्रिये - शब्दः अपि बोधकनिषेधतया - वा वेदही 'नेति नेति' म्हणत बोध करून देणार्‍या साधनांचा निषेध करून - आत्ममूलं सत् अर्थोक्तं आह - आत्म्याविषयी प्रमाण असूनही तात्पर्य सांगावे अशा रीतीने सांगतो. - यद् ऋते निषेधसिद्धिः न भवति - या ब्रह्म्याव्यतिरिक्त निषेधाची सिद्धीच होत नाही. ॥ ३६ ॥ [ या परम तत्त्वाला मन विषय करीत नाहीं. वाक्‌ही विषय करीत नाहीं. चक्षुरिंद्रिय, आत्मा म्ह० बुद्धि त्याला विषय करीत नाहीं. प्राणही आपल्या क्रियाशक्तीने त्याला प्राप्त होत नाही. इतर इंद्रियेही त्याला विषय करीत नाहींत. जसे अग्नीचे अंशभूत विस्फुलिंगादिक अग्नीला प्रकाशित करीत नाहीत किंवा दग्ध करीत नाहींत, त्याप्रमाणेंच अंशभूत इंद्रियादि त्याला प्रकाशित करीत नाहींत. जड मन-आदि वृत्तींमध्यें अभिव्यक्त होणारा जो आत्मप्रकाश त्याला व त्या त्या वृत्तीला प्रकाशित करणाऱ्या आत्मप्रकाशाला मन-आदिप्रकाश-विषयत्व नाही. याविषयी 'प्राणस्य प्राणं' , 'यतो वाचो निवर्तन्ते' इत्यादि श्रुति प्रमाण आहेत. अहोपण, 'मी त्या औपनिषद पुरुषाविषयीं प्रश्न करतो.' बृ. ३-९-२६ अशी श्रुति असल्यामुळें आत्म्याचे शब्दविषयत्व प्रतीत होतें, अशी आशंका घेऊन पिप्पलायन 'शब्दोपि' इत्यादि उत्तरार्धाने म्हणतो. शब्दही आत्म्याविषयी प्रमाण होत नाहीं तर तो सुद्धा साभार आत्मप्रतिपादन करूं शकत नाही तर लक्षणेने आत्मप्रतिपादन करतो. कारण तो स्वतःच आपल्या बोधकत्वाचा निषेध करणारा आहे. 'यतो वाचो निवर्तन्ते' इत्यादि अनेक श्रुति आत्मा वागादि इंद्रियांचा विषय होत नाही असें म्हणतात. तर मग श्रुति आत्मप्रतिपादन करीत नाहींतच, मग असें असतांना त्या लक्षणेने प्रतिपादन करतात असें कां म्हणतां ? अशी आशंका आली असतां मुनि म्हणतो- 'नेति नेति' अस्थूलं, अनणु,' इत्यादि निषेधाचे अवधिभूत-अधिष्ठानभूत जे ब्रह्म त्यावाचून त्या निषेधाची सिद्धीच होत नाहीं. कारण जो जो निषेध तो सावधि म्ह० अधिष्ठानयुक्त असतो. ] ३६.

श्लोकार्धः - प्राण आणि इंद्रियेही त्याला जाणत नाहीत "नेतिनेति" हे श्रुतींचे शब्दसुद्धा बोध करून देणार्‍या साधनांचा निषेध करून तात्पर्यरूपाने जेथे निषेध संपतो, ते आपले मूळ दाखवितात कारण हे मूळ नसेल, तर निषेधच सिद्ध होणार नाही.

तर मग प्रमाणाचा विषय होत नसल्यामुळें ब्रह्म नाहींच, असें म्हणण्याचा प्रसंग येतो, अशी आशंका घेऊन पिप्पलायन म्हणतो -
आदौ एकं - प्रथमारंभी एकच ब्रह्म असते - तदेव सत्त्वं रजः तमः इति त्रिवृत् प्रवदंति - त्यालाच सत्त्वरजतमात्मक त्रिगुणप्रधान म्हणतात - तदेव सूत्रं, महान्, अहं जीवं इति प्रवदंति - त्यालाच सूत्र, महान, अहंरूपी जीव असे म्हणतात - ज्ञानक्रियाफलरूपतया - ज्ञान, क्रिया, अर्थ, फल या निरनिराळ्या रूपांनी - उरुशक्ति - अत्यंत शक्तिशाली - ब्रह्मएव भाति - ब्रह्मच प्रकाशत आहे - यत् सत् असत् च तयोः परं - जे स्थूल व सूक्ष्म व त्यांचे श्रेष्ठ कारण आहे. ॥ ३७ ॥ [ सत्-स्थूल-कार्य, व असत्-सूक्ष्म-कारण तें सर्वही ब्रह्मच आहे. कारण तें त्या दोहोंचेही आदि कारण आहे. पण एकच ब्रह्म बहुविध कार्य-कारणाचे कारण कसें असू शकेल ? उत्तर - कारण तें उरुशक्ति आहे. उरु म्ह० फार मोठी जी मायारूप शक्ति ती त्याची उपाधि आहे. म्हणजे ते अनेक शक्तियुक्त आहे. आतां त्याचें अनेक प्रकारे भान कसें होतें तेंच दाखवितात. पूर्वी जें एकच असलेलें ब्रह्म तेंच सत्त्व, रज व तम या तीन गुणांनी युक्त असलेलें प्रधान आहे, असे म्हणतात. त्यानंतर क्रियाशक्तीनें युक्त असलेल्या त्याला सूत्र असें म्हणतात. ज्ञानशक्तीनें युक्त असलेल्या त्याला महत् असें म्हणतात. अहं म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या जीवाला जीवोपाधि अहंकार म्हणतात. पुढें ज्ञान म्हणजे देवता. सर्व क्रिया, इंद्रिये, विषय व त्यांचें ज्ञान किंवा सुखादि हें फल या रूपानेंही तें ब्रह्मच भासते. अर्थात् मायेपासून फळापर्यंत सर्व कार्यकारणरूपानें स्वतः भासणाऱ्या ब्रह्माच्या सिद्धीसाठी प्रमाणाची अपेक्षा नाहीं, असा याचा भावार्थ. ] ३७.

अहोपण, ब्रह्म जर सर्वात्मक असेल तर सर्व कार्याला जन्मादि विकारतत्त्व असल्यामुळें ब्रह्मालाही विकारतत्त्व प्राप्त होतें, अशी आशंका घेऊन पिःपलायनमुनि म्हणतो -
असौ आत्मा न जजान - हा आत्मा जन्मला नाही - न मरिष्यति - मरणार नाही - न एधते - पुष्टही होत नाही - न क्षीयते - वा क्षीणही होत नाही. - ही व्यभिचारिणां - कारण आपले रूप सोडून जन्ममरणादि विकार पावणार्‍या सर्व दृश्यादृश्य पदार्थांना - सवनवित् - जाणणारा काळ - सर्वत्र शश्वत् - सर्व ठिकाणी नित्य - अनपायि - अजरामर - उपलब्धिमात्रं - ज्ञानरूप, सच्चित्‌रूप - तत् सत् एव - ते सत्‌च - बलेन - इंद्रियांच्या बळाने - विकल्पितं - अनेक प्रकारे कल्पिलेले असे भासते - यथा एकः प्राणः - जसा प्राण एकच असून निरनिराळ्या ठिकाणी असतो. ॥ ३८ ॥ [ आत्मा म्ह० ब्रह्म उत्पन्न झालेलें नाहीं. जन्माच्या अभावामुळेंच अस्तित्वरूप दुसरा विकारही त्याला नाही. त्याची वृद्धि होत नाही. वृद्धि या तिसऱ्या भावविकाराच्या अभावामुळेंच त्याचा विपरिणाम व अपक्षयही होत नाही व शेवटीं तो मरणारही नाहीं. कारण उत्पन्न होऊन नाश पावणाऱ्या बाल, तरुण इत्यादि देहांच्या त्या त्या कालाचा हा द्रष्टा आहे. अवस्थावानांचा द्रष्टा त्या अवस्थांनी युक्त होत नाहीं, असा याचा भावार्थ. तर मग अवस्थारहित असा हा आत्मा कोण आहे ? उत्तर - हा केवळ अनुभवरूप-ज्ञानरूप आहे. तर मग त्याला क्षणिकत्व असेल ! नाहीं, त्याचें स्वरूपज्ञान क्षणिक नाहीं. कारण तो सर्व देशांमध्यें सर्वदा अनुवृत्त होतो. अहोपण, नील वर्णाचे ज्ञान नष्ट झालें, पीतवर्णाचे ज्ञान नष्ट झालें, अशी प्रतीति येत असल्यामुळें ज्ञानाला अनपायित्व नाही, अशी आशंका घेऊन मुनि म्हणतो - सद्‌रूपज्ञानच इंद्रियबलाने नानाप्रकारें कल्पिले आहे. म्ह० नीलादि आकाराच्या वृत्तीच उत्पन्न होतात व नाश पावतात. ज्ञान कधीं उत्पन्न होत नाही व नाशही पावत नाही, असा याचा भावार्थ. व्यभिचार पावणाऱ्या वृत्तींमध्यें व अवस्थांमध्ये ज्ञानाचा व आत्म्याचा अव्यभिचार कसा असतो, याविषयी 'जसा प्राण' असा येथें दृष्टांत दिला आहे. ] ३८.

पूर्वोक्त प्राणदृष्टान्ताचेंच विवरण करणारा मुनि इंद्रियादिकांच्या लयानें निर्विकार आत्म्याचा अनुभव कसा येतो तें दाखवितो -
अंडेषु पेशिषु तरुषु - अंड्यात, पेशींत, वृक्षात - अविनिश्चितेषु योनिषु - अविनिश्चित् योनीत - तत्र तत्र प्राणः - तेथे तेथे प्राण - जीवं उपधावति ही - जीवानुसरण करून विद्यमान असतोच - यत् इंद्रियगणे सन्ने - जेव्हा इंद्रिये लीन झालेली असतात - अहमि च प्रसुप्ते - अहंवृत्ति निद्रावश झालेली असते - आशयं ऋते कूटस्थ आत्मा - उपाधिशून्य निर्लेप आत्मा - नः तदनुस्मृतिः - आम्हाला त्या आत्म्याचे स्मरण राहात नाही. ॥ ३९ ॥ [ अंडज, स्वेदज, जरायुज व उद्‌भिज या शरीरातील प्रत्येक जीवामध्ये प्राणाची अनुवृत्ति होते. याप्रमाणे दृष्टान्तभूत प्राणाचे निर्विकारित्व दाखवून द्राष्ट्रांतिकातही तें दाखवितात. त्याच वेळीं आत्मा सविकार असल्याप्रमाणें कसा प्रतीत होतो ? उत्तर - जेव्हां जागरावस्थेंत इंद्रियगण जागत असतो व स्वप्नांत जागृतींतील संस्कारांनीं युक्त असा अहंकार जागत असतो, तेव्हांच आत्मा सविकार असल्याप्रमाणे भासतो. पण जेव्हां सुषुप्तावस्था सुरू होते, तेव्हा त्या अवस्थेंत इंद्रियसमूह लीन झाला असतां व अहंकारही लीन झाला असतां आत्मा निर्विकारच होतो. कारण विकाराचे निमित्त असें जें लिंगशरीर त्या उपाधीचा त्या वेळीं अभाव होतो. अहोपण, अहंकारापर्यंत सर्वांचा लय झाला असतां शून्यच अवशिष्ट रहाणार ! तेव्हां निर्विकार आत्म्याचा तेथें संभव कसा आहे ? 'तदनु- स्मृतिर्नः' या पदांनी उत्तर - त्या विशेषज्ञानशून्य सुखात्मरूप सुषुप्तीसाक्षीची स्मृति आम्हांला होते. मी एवढा वेळ सुखाने निजलो होतों, मला काही कळले नाहीं, असें त्याचें निजून उठल्यावर स्मरण होतें. ज्याचा अनुभव घेतला नाहीं, त्याचें स्मरण होत नाही; पण झोपेतील सुखाचे व अज्ञानाचे स्मरण होतें, त्यावरून सुषुप्तीतही आत्मानुभव आहेच. तथापि विषयसंबंधाच्या अभावामुळे तो स्पष्ट नाही, असा याचा भावार्थ. 'यद्वै तन्न पश्यति' अशी याविषयी श्रुति आहे. ३९

अहोपण, सुषुप्तींत कूटस्थ आत्म्याचा अनुभव जर येत असेल तर पुनरपि संसार कसा संभवेल ! अविद्या व अविद्येचे संस्कार विद्यमान असल्यामुळें तो संभवेल ! असें म्हणाल तर अविद्यादिकांची निवृत्ति करणारा आत्मानुभव केव्हां येतो ! पिप्पलायन याचे उत्तर पुढील श्लोकांत देत आहे -
यर्ही - जर - अब्जनाभचरण एषणया - ज्याच्या नाभीमध्ये कमल आहे अशा श्रीविष्णूच्या चरणांची इच्छा करणार्‍या - उरुभक्त्या - एकनिष्ठ भक्तीच्या साह्याने - यर्ही चेतोमलानि - जेव्हा अंतःकरणातील मळ - विधमेत् - दूर होईल तेव्हा - यथा सवितृप्रकाशः विशुद्धे - ज्याप्रमाणे शुद्ध दृष्टीस् सूर्यप्रकाशाची प्रतीती येते - तस्मिन् आत्मतत्त्वं - त्याप्रमाणे त्या शुद्ध अंतःकरणामध्ये आत्मस्वरूप - साक्षात् उपलभ्यते - प्रत्यक्ष प्रगट होते. ॥ ४० ॥ [ द्रव्यादिकांची इच्छा टाकून केवळ भगवच्चरणाच्या इच्छेने केलेल्या श्रेष्ठ भक्तीनें शरीरेंद्रियांकडून होणाऱ्या कर्मांपासून उत्पन्न झालेल्या रागद्वेषादि चित्तमलांचा पुरुष जेव्हां नाश करतो, किंवा येथें पुरुष हा कर्ता न घेतां 'चेतः' हाच कर्ता घ्यावा. चेतः म्ह० अंतःकरण आपल्यांतील गुणकर्मजन्य मलांचे पूर्वोक्त भक्तीनें जेव्हां क्षालन करते तेव्हां तें चित्त अतिशय शुद्ध झालें असतां त्यांत आत्मतत्त्व साक्षात् उपलब्ध होतें. नेत्र निर्मल झाले असतां पूर्वी सिद्ध असलेलाच सूर्यप्रकाश जसा दिसतो, त्याप्रमाणें पूर्वी सिद्ध असलेलाच आत्मा शुद्ध अंतःकरणांत साक्षात् उपलब्ध होतो. ] ४०.

भक्ति कर्मयोगाच्या अधीन असल्यामुळें राजा त्या कर्मयोगाविषयी प्रश्न करतो -
राजा उवाच - राजा म्हणाला, येन संस्कृतः - ज्या कर्मयोगाने शुद्धचित्त झालेला पुरुष - इह कर्माणि विधूय - यालोकी कर्मे टाकून (म्हणजेच फलाचा त्याज करून) - परं नैष्कर्म्यं - श्रेष्ठ अशा नैष्कर्म्यस्थितीला - आशु विन्दते - चटकन प्राप्त होतो - नः कर्मयोगं वदत - त्या कर्मयोगाचा आम्हाला उपदेश करा, ॥ ४१ ॥ [ ज्या कर्मयोगाच्या अनुष्ठानानें पुरुष संस्कारयुक्त होऊन कर्मांचा त्याग करून कर्मनिवृत्तीने साध्य होणाऱ्या ज्ञानाला प्राप्त होतो, तो कर्मयोग मला सांगा. ] ४१.

कोणत्या कर्माने कर्माची निवृत्ति होऊन नैष्कर्म्यसिद्धि आपोआप प्रकट होते व पुरुषाला पुरुषोत्तम भेटतो, तें उत्तम कर्म मला सांगा. ७५६.

राजा आणखी एक प्रश्न करतो -
पूर्वं पितुः अंतिके - पूर्वी माझा पिता समक्ष असता - एवं प्रश्नं - या प्रकारचाच प्रश्न - ऋषीन् अपृच्छम् - मी ऋषींना विचारला होता - ब्रह्मणः पुत्राः - पण ब्रह्मदेवाचे सनकादि पुत्र - न अब्रुवन् - त्यासंबंधात कांहीच बोलले नाहींत. - तत्र कारणं उच्यताम् - त्याचे काय कारण असावे बरे ? ॥ ४२ ॥ [ पित्याच्या समक्ष पूर्वी मीं एकदा ब्रह्मदेवाच्या सनकादिपुत्रांना हाच प्रश्न केला. पण सर्वज्ञ असूनही त्यांनीं मला उत्तर दिलें नाहीं. त्याचें कारण काय, ते मला सांगा. ] ४२.

प्रश्नाचें गहनत्व प्रकट करण्यासाठीं मुनि अगोदर दुसऱ्या प्रश्नाचें उत्तर सांगतो -
अविर्होत्रः उवाच - अविर्होत्र म्हणाला, कर्म अकर्म विकर्न - विहित कर्म, निषिद्ध कर व विहित कर्म न करणे - इति वेदवादः - हा विषय वेदवचनांनी कळणारा आहे - लौकिकः न - लौकिक वचनांनी कळण्यासारखा नाही. - वेदस्य च - आणि वेदांना - ईश्वरात्मत्वात् - ईश्वराने आत्मरूप सांगण्यासाठी स्वस्फूर्तीने उत्पन्न केलेले असल्यामुळे - तत्र - त्या कर्म-अकर्म-विकर्म निर्णय संबंधी - सूरयः अपि मुह्यंति - शहाणे लोकही मोह पावतात (स्तंभित होतात). ॥ ४३ ॥ [ वेदविहित कर्म, वेदनिषिद्ध अकर्म आणि विहिताचे अकरण हें विकर्म हा वेदवाद आहे. हें कर्मत्रय केवल वेदावरूनच ज्ञात होतें. तें लौकिक नाहीं आणि वेद ईश्वरापासून श्वासोछ्वासाप्रमाणे अप्रयत्नाने उत्पन्न झालेला असल्यामुळें अपौरुषेय आहे. पुरुषाच्या वाक्याचे वक्त्याच्या अभिप्रायावरून अर्थज्ञान होऊं शकते. पण अपौरुषेयवेदांमध्यें केवल वाक्यांच्या पूर्वापार संबंधावरूनच तात्पर्याचा निश्चय करावा लागतो. पण ही गोष्ट दुष्कर आहे. त्यामुळें या कर्मादिकांविषयीं विद्वानांनाही मोह होतो. मग इतर अविद्वानांविषयीं काय सांगावे ! पूर्वी तूं जेव्हां हा प्रश्न केलास तेंव्हा बालक होतास; त्यामुळें सनकादिकांनीं तुझ्या प्रश्नाचें उत्तर दिलें नाहीं. ] ४३.

दुर्ज्ञेय वेदतात्पर्य सांगतात -
परोक्षवादः - एका प्रकाराने असलेला अर्थ गुप्त राखण्यसाठी वरवर दुसर्‍या प्रकाराने सांगणारा - अयं वेदः - हा वेद - यथा बालानां अगदं तथा - जसे बालकांना मिठाईची लालूच दाखवून कडू औषध दिले जाते त्याप्रमाणे - अनुशासनं यथा स्यात् तथा - अज्ञांना कर्मफलाचे प्रलोभन दाखवून - कर्ममोक्षाय कर्माणि विधाते ही - कर्मबंधन तुटण्यासाठी वेद कर्मच करवितो. ॥ ४४ ॥ [ मुख्य आशय गुप्त ठेवण्यासाठी वरून वरून दुसरा आशय व्यक्त केला जातो याला परोक्षवाद म्हणतात. याविषयी श्रुतीमध्यें अनेक उदाहरणे आहेत. वेद मुख्य अर्थ गुप्त ठेवून दुसराच अर्थ प्रकट करतो म्हणून त्याला परोक्षवाद म्हटलें आहे. कर्मातून मुक्त होण्यासाठी तो कर्माचे विधान करतो, हेंच त्याचें परोक्षवादत्व आहे. पण वेद स्वर्गादिकांसाठी कर्माचे विधान करतो. कर्ममोक्षासाठी त्यांचें विधान करीत नाही, म्हणून म्हणशील तर सांगतो. अज्ञांना कर्म करण्याची आवड ज्याप्रकारे होईल त्याप्रकारें तो बोध करतो. याविषयीं औषधाचा दृष्टांत दिला आहे. पिता बालकाला औषध पाजविण्यासाठी, खडीसाखर, लाडू इत्यादिकांची लालुच दाखवतो, खाऊच्या लोभानें तो बालकही कडू औषध पितो व त्याला खाऊही मिळतो. पण तेवढ्यावरून खडीसाखर मिळणे हें औषधप्राशनाचें फल नव्हे, तर आरोग्य हें त्याचें फल आहे, त्याच न्यायाने वेदही स्वर्गादि अवांतर फलांनी अज्ञाच्या मनांत कर्मानुष्ठानाची आवड उत्पन्न करून कर्मबंधनांतून मुक्त होण्यासाठीच कर्माचे विधान करतो. ४४.

अहोपण, कर्ममोक्ष हा जर पुरुषार्थ असेल तर अगोदरच कर्माचा त्याग करावा, असें कोणी म्हणेल म्हणून आविहोत्र म्हणतो -
तु यः अजितेंद्रियः अज्ञः - पण जो अजितेंद्रिय अज्ञ, स्वयं वेदोक्त - स्वतः वेदोक्त कर्म, न आचरेत् - न करील तर, सः विकर्मणा अधर्मेण - तो अनाचारलक्षण अधर्माने, मृत्योः मृत्युं उपैति - मृत्पूनंतर पुनः मृत्यूला प्राप्त होतो. [ अजितेंद्रियत्वामुळें अज्ञ असलेला जो मनुष्य वेदोक्त कर्मांचे आचरण करीत नाहीं, तो कर्माचे अनुष्ठान न करणें या स्वरूपाच्या अधर्माने मृत्युपरंपरेंत पडतो. याविषयी 'स्वकर्मांनी पीडिले जाणारे जन पुनः पुन, मृत्युवश होतात' अशा अर्थाची श्रुति आहे. ] ४५

--म्हणून--
अजितेंद्रियः - इंद्रिये स्वाधीन नसलेला - तु यः स्वयं अज्ञा सन् - पण जो स्वतः अज्ञानी असूनही - वेदोक्तं न आचरेत् - जर वेदांनी सांगितल्याप्रमाणे आचरण करणार नाही - सः विकर्मणा अधर्मेण - मग तो अधर्माने वागणारा अर्थात् विहित कर्मे न करणारा असा, - मृत्युः मृत्युं उपैति ही - मृत्युमागून मृत्यूलाच प्राप्त होतो. ॥ ४५ ॥ [ वेदोक्तच कर्म करणारा व निषिद्ध कर्म न करणारा नैष्कर्म्यरूप सिद्धीला प्राप्त होतो. अहोपण, कर्म करूं लागलें असतां त्याविषयीं मी कर्ता अशी आसक्ति व फल ही दोन्हीं होतील, नैष्कर्म्यरूपसिद्धि होणार नाही, असें कोणी म्हणेल म्हणून मुनि सांगतो. 'मी कर्ता' असा अभिनिवेश न ठेवतां जो पुरुष सर्व कर्मे ईश्वरार्पण करतो, फळाच्या उद्देशाने तीं करीत नाही त्याला नैष्कर्म्यसिद्धि प्राप्त होते. अहोपण, फल श्रुत असल्यामुळें कर्म केलें असतां तें फल अवश्य प्राप्त होणारच. वेदानें कर्माचे जें फल सांगितलें आहे तें फल औषधप्राशनाच्या दृष्टांताप्रमाणे कर्माविषयीं रुचि उत्पन्न करण्यासाठी आहे. वेदोक्त फलश्रवणानें कर्मानुष्ठानाची आवड उत्पन्न झाली असतां पुरुष वेदार्थाचा विचार करूं लागतो. त्यांतील 'जो हे गार्गि, या अक्षर ब्रह्माला न जाणता या लोकांतून मरून जातो, तो कृपण होय' अशी अनात्मज्ञाचीच कृपणता व 'ब्राह्मण या आत्म्याला वेदानुवचन ब्रह्मचर्य, तप, श्रद्धा, यश, इत्यादि उपायाने जाणण्याची इच्छा करतात' इत्यादि वचनांवरून यज्ञादिकांची ज्ञानांगता निश्चित करून निष्काम कर्मामध्येच प्रवृत्त होतो. त्यानंतर 'ज्याला स्वर्गाची इच्छा असते तो याग करतो' इत्यादि वचनांवरून इच्छित स्वर्गादिकालाच फलत्व आहे, असा बोध होतो. पण स्वर्गादिकांची इच्छा न केल्यास तो प्राप्त होत नाही, असा नियम असल्यामुळें निष्कामकर्मानुष्ठनानें चित्तशुद्धि, ज्ञानप्राप्ति इत्यादि क्रमानें नैष्कर्म्यसिद्धि होतें. ] ४६.

याप्रमाणें वैदिक कर्मयोग सांगून तांत्रिक कर्मयोग सांगतात -
यः परमात्मनः - जो परब्रह्मर्तूपी आपल्या जीवात्म्याचा - हृदयग्रंथिं - अहंकाररूप बंध - आशु निर्जिहीर्षुः - त्वरित तोडू इच्छिणार्‍या पुरुषाने - वैदिकेन तंत्रोक्तेन च विधिना - वैदिक आणि तांत्रिक विधीने - केशवं देवं उपचरेत् - केशव भगवंताची पूजा करावी. ॥ ४७ ॥ [ जीवात्मा हा वस्तुतः परमात्माच आहे, यास्तव त्याच्या हृदयग्रंथीचा म्ह० अहंकारबंधनाचा सत्वर उच्छेद करण्याची ज्याला इच्छा असेल त्यानें तंत्रोक्त विधीनेंही भगवानाची परिचर्या करावी. ] ४७

तोच तंत्रोक्त विधि पुढील श्लोकांत सांगतात -
आचार्यात् लब्धानुग्रहः - ज्याने आपल्या सद्‌गुरुकडून मंत्र घेतला आहे - तेन च संदर्शितागमः - आणि त्या गुरुने पूजादिप्रकार विधि दाखविला आहे अशा पुरुषाने - आत्मनः अभिमतया मूर्त्या - आपल्याला इष्ट असणार्‍या मूर्तीच्या द्वारे - महापुरुषं अभ्यर्चेत् - परमेश्वराची पूजा करावी. ॥ ४८ ॥ [ आचार्यांचा अनुग्रह संपादन करून, त्यांच्यापासून पूजेचा प्रकार समजून घेऊन स्वतःला इष्ट असलेल्या मूर्तीने भगवानाची पूजा करावी. ] ४८.

प्राणसंयमनादिभिः - प्राणायामादि साधनांनी - पिण्डं संशोध्य - शरीर सुद्ध करून - शुचिः संमुखं आसीनः - शुचिर्भूत पूजकाने ईश्वरसंमुख बसावे - संन्यासकृतरक्षः - न्यास करून स्वतःला सुरक्षित करून घ्यावे - हरिं अर्चयेत् - आणि हरिपूजा करावी. ॥ ४९ ॥ .

द्रव्यक्षित्यात्मलिंगानि - पूजाद्रव्ये, भूमि आपण स्वतः व मूर्ति यांना - निष्पाद्य - प्रोक्षणाने शुद्ध करून - आसनं च प्रोक्ष्य - आणि आसन प्रोक्षण करून - अथ सन्निधाप्य - ती जवळ ठेऊन - समाहितः सन् - अंतःकरण स्थिर करून - हृदादिभिः कृतन्यासः - हृदयादिकांचा षडंग न्यास करून - मूल मंत्रेण च - व मूळमंत्रांनी - यथालब्धोपचारकैः - यथालब्ध उपचारांनी - अर्चादौ - मूर्तीचे ठिकाणी - हृदये च अपि - व हृदयाचे ठिकाणीही - अर्चयेत् - पूजा करावी. ॥ ५०-५१ ॥ [ मूर्त्यादिकांमध्यें व हृदयांतही प्राप्त झालेल्या उपचारांनीं हरीची पूजा करावी. पण त्यापूर्वी पुष्पादि द्रव्यें भूमि इत्यादिकांना पूजेला योग्य करून अर्घ्यपाद्यादि पात्रे जवळ घेऊन हृदयामध्यें पूजिलेल्या भगवानाचे श्रीमूर्तीमध्ये ध्यान करून हृदय, शिर, शिखा, कवच, नेत्र, अस्त्र, यांचें 'हृदयाय नमः' 'शिरसे स्वाहा' इत्यादि मंत्रांनी व मूलमंत्रांनी देवामध्ये न्यास करून मूलमंत्रांनी त्याची पूजा करावी. ] ५०-५ १

सांगोपांगां - हृदयादिक अंगे व सुदर्शनादिक उपांगे यांसह - सपार्षदां च - व नंदादि पार्षदांसह - तां तां मूर्तिं - त्या त्या रामकृष्णादि मूर्तींची - स्वमंत्रतः - मूलमंत्राने - पाद्यार्ध्याचमनीयाद्यैः - पाद्य, अर्घ्य, आचमनीय, इत्यादि - स्नानवासोविभूषणैः - अभिषेक, वस्त्रे, अलंकार - गंधमाल्यक्षतस्त्रग्भिः - गंध, फुले, अक्षता, माळा - धूपदीपोपहारकैः - धूप, दीप, नैवेद्य इत्यादि उपचारांनी - सांगं विधिवत् संपूज्य - यथासांग यथाविधि पूजा करून - स्तवैः स्तुत्वा च - व स्तोत्रपाठांनी स्तुति करून - हरिं नमेत् - श्रीहरिमूर्तीला नमस्कार करावा. ॥ ५२-५३ ॥ [ अक्षतांनी विष्णूची व केतकीपुष्पानीं महेश्वराची पूजा करूं नये, असा निषेध असल्यामुळें येथील अक्षता हें पूजासाहित्य न समजता तिलकालंकारांतील अक्षता समजाव्या. ] ५२-५३.

तांत्रिक कर्मयोगाचा उपसंहार करतात -
एवं अग्नि अर्क तोयादौ - अग्नि, सूर्य, जल इत्यादिकांचे ठिकाणी - अतिथौ - अतिथीचे ठिकाणी - हृदये च - आणि हृदयाचे ठिकाणी - यः ईश्वरं आत्मानं यजति - जो ईश परमात्म्याचे पूजन करतो - सः अचिरात् मुच्यते ही - तो लवकरच खात्रीने मुक्त होतो. ॥ ५५ ॥