[ ओव्यार्थ १ ते १६० Right click for download ]

[ ओव्यार्थ १६१ ते ३३० Right click for download ]

[ ओव्यार्थ ३३१ ते ५०० Right click for download ]

[ ओव्यार्थ ५०१ ते ६५० Right click for download ]

[ ओव्यार्थ ६५१ ते ८०० Right click for download ]

हे देवाधिदेवा ! तुझा जयजयकार असो. तूं गुरुत्वाच्या योगेंकरून आवड पुरी करतोस. तूं कृपेनें जेव्हां अवलोकन करतोस, तेव्हां विश्वामध्यें विश्वात्मा व्यापून राहिल्याचे अनुभवास येते १.

ह्या विश्वामध्यें जो जगन्निवास आहे, त्यावर विश्वास ठेवावा, असें तूं सांगतोस. आणि तसा विश्वास ठेवला, की तूं प्रसन्न होतोस. आणि प्रसन्न झालास म्हणजे तुझ्या पायांपाशीं प्रवेश होतो २.

त्या पादकमलांच्या कृपादृष्टीनें 'अहं' 'सोहं ' भावनेच्या गांठी सुटून हां हां म्हणतां एकदम तुझ्या पोटांत शिरलों ३.

तूं आमची माता आहेस, अशा दृष्टीनें तुझ्याकडे पाहूं लागतों, तो पितृत्वही तुझ्यामध्येंच दिसते. ह्यापेक्षा अधिक आश्चर्य तें काय सांगणार ? ४.

ह्या लोकी तर माता व पिता ही दोन वेगवेगळी असतात; पण ती दोन्ही एका जनार्दनामध्यें ऐक्यरूप होऊन त्यांचे मी तान्हें लेकरूं झालों ५.

ह्याकरितां ती दोन्ही प्रेमें एकत्र करून ह्या लेकराला वाढवावे आणि रोज रोज आत्मबोधाचा नवा नवा सोहळा दाखवीत जावा अथवा दाखवीत आहेसच ६.

शिव, शक्ति, गणेश, तसाच विश्व, विष्णु, सूर्य, एतद्प अनेक अलंकार स्वतः आपल्या हौसेनेंच मला घालतोस ७.

ह्याप्रमाणें मला आपल्या लेंकराला आपल्या हौसेनेंच भूषणे लेववितोस व तो सोहळा वेळोवेळां कृपादृष्टीनें तूंच पाहातोस ८.

मुलाच्या आंगावर दागदागिनें घातले, तरी त्यांची शोभा व सुख ही त्याला कशी कळणार ? तो सोहळा आईनेंच भोगावा. त्याप्रमाणें मजकडून ग्रंथ वदवून त्याचे सुख जनार्दनांनीच घ्यावे ९.

आपल्या चिद्‌रत्‍नांच्या माळा आवडीनें माझ्या गळ्यांत तूंच घालतोस व रक्षणासाठी निजात्मदृष्टीनें माझ्या पाठोपाठ धांवत असतोस १०.

ज्याचा बाप श्रीमंत असतो, त्याच्या मुलाला सर्व लोक मान देतात. त्याप्रमाणें एका जनार्दनांनी ह्या एकनाथाला आपला म्हटले, त्यामुळें तो अमान्य असतांही अधिक मान्यतेला पात्र झाला आहे ११.

मुलाला स्वतः बोलावयाला कळत नाही, म्हणून आईच त्याला बोलावयाला शिकवीत असते. त्याप्रमाणें ह्या ग्रंथांतील कथा ही गुरु जनार्दन स्वतः माझ्याकडून बोलवीत आहेत १२.

त्यांनी येथे केवढा चमत्कार केला पहा, श्रीभागवताच्या एकादशस्कंधाचा अर्थ, तोही शेवटी महाराष्ट्रभाषेमध्यें मज मूर्खाकडून बोलविला ! असो. १३.

पहिला अध्याय श्रवण करून कुरुराज परीक्षिती उगाच बसला. पुढचा कथाभाग ऐकावयाचा त्याचा कांहीं मानस दिसेना १४.

कारण, आतां जर आपण प्रश्न केला, तर शुकाचार्य कृष्णनिधनाची कथा सांगतील. ह्यास्तव तो राजा मुकाट्यानें बसला १५.

त्याच्या मनांतील असा अभिप्राय जाणून शुकाचार्य म्हणाले, "हे परीक्षिती ! हा अध्याय म्हणजे मोक्षाचा प्रस्ताव आहे असे समज" १६.

"हा अकरावा स्कंध सगळाच मोठा अलौकिक आहे. ह्यांत एकापेक्षा एक सरस श्लोक असून, आत्मसाधन करणाराला मुक्तिसुख पावलोपावली भेटते" १७.

असें ऐकतांच राजा सावधान झाला. कारण मुक्तिसुखाची त्याला फारच आवड. म्हणून त्यानें अवधानानें सर्वांगाचे कान करून सोडले १८.

असे पाहून शुकाचार्यांच्या चित्ताला अत्यंत आनंद झाला आणि ते म्हणाले, "तूं अवधानाची मूर्तिच बनलास, तर आतां तूं स्वस्थ अंतःकरण करून गुह्य ज्ञान श्रवण कर" १९.

दुसऱ्या अध्यायामध्यें नारद आणि वसुदेव ह्यांच्या संवादाचे निरूपण आहे. यात मुख्यतः भागवतधर्माचें लक्षण निमिजायंतांच्या प्रश्नरूपानें सांगितले आहे २०.

मुक्तलोकांमध्यें जो अग्रगण्य, ब्रह्मचाऱ्यांचा शिरोमणि, ज्याला योगीसुद्धां शिरसावंद्य मानतात, जो भक्तमंडळामध्यें अत्यंत श्रेष्ठ २१.

जो ब्रह्मरसाचा समुद्र व आत्मबोधाचा पूर्ण चंद्र, तो शुकयोगींद्र बोलू लागला आणि कुरुवंशांतील राजाधिराज परीक्षिती ऐकू लागला २२.

शुकाचार्य म्हणाले-जो व्यासाचा साक्षात् गुरु व माझा परमगुरु महामुनीश्वर नारद त्याचे श्रीकृष्णभजनावर अत्यंत प्रेम होतें २३.

श्रीकृष्णांनी आपणहूनच सार्‍या मुनिजनांना द्वारकेहून पिंडारकाला पाठविलें, पण नारद मात्र तेथून वरचेवर द्वारकेला येत असत २४.

द्वारकेमध्यें काळकृत भय प्रवेश करीत नसे. कारण, तेथें स्वसामर्थ्यानें श्रीकृष्ण स्वतः नांदत होते २५.

नारदाला दक्षाचा शाप होता की, तूं एक मुहूर्तभरही एके ठिकाणी राहूं नयेस; पण तो शाप हरिकीर्तनामध्यें चालत नव्हता, म्हणून तो कीर्तनांतच निरंतर मग्न असे २६.

ज्याची कीर्ति कीर्तनामध्यें गावयाची, तो लक्ष्मीपति श्रीकृष्ण स्वतःच द्वारकेमध्यें रहात होता. म्हणून तेथेही या शापाची बाधा होत नसे. एवढ्याकरितां नारदाची तेथें निरंतर वस्ती होती २७.

नारदाला परिपूर्ण ब्रह्मज्ञान होते; मग त्याला सगुण अशा श्रीकृष्णमूर्तीचे ध्यान का आवडावें बरें ? तर श्रीकृष्ण जरी देहधारी होते, तरी त्यांचा देह केवळ चैतन्यमयच होता, म्हणून श्रीकृष्णाचे भजन नारदांना अत्यंत आवडे २८.

याप्रमाणें श्रीकृष्णभजन जर मुक्तांनाहीं आवडते, तर त्याला भजत नाहीं असा अभागी कोण असणार ? तेंच निरूपण शुकाचार्य सांगतात २९.

हे राजश्रेष्ठा ! बाबा ऐक. ह्या उत्तम नरदेहाला येऊन जो श्रीकृष्णाला भजत नाही, त्याला मायेनें आणि घोर दुःखानें गिळले म्हणून समजावें ३०.

ज्या भगवंतासाठी त्याच्या पायांचे तीर्थ मस्तकावर घेऊन सदाशिव महास्मशानामध्यें वस्ती करून आत्मध्यानामध्यें बसलेला आहे ३१,

ब्रह्मदेवच ज्याच्या पोटीं आलेला आहे, तेथे इतरांची काय कथा ? नरदेहाला येऊन जो नारायणाला भजत नाहीं, तो पूर्ण मृत्युग्रस्त होय ३२.

श्रीकृष्णपरमात्म्याला सोडून जे लोक नानाप्रकारच्या साधनांच्या क्लेशांत पडतात, त्यांचे दृढसंसारबंधन कधीही चुकणार नाहीं ३३.

श्रीकृष्णाचे चरण सोडून इंद्रादि देवांचे कोणी भजन करतात; पण ते देवच जर पूर्णपणे मृत्युग्रस्त आहेत, तर मग भजणारांचे मरण ते कसें चुकविणार ? ३४.

सर्व इंद्रिये शाबूत असूनही जो श्रीकृष्णचरणांचे भजन करीत नाहीं, तो जेथे जेथे जाईल, तेथे तेथे त्याला मरण हे ठेवलेलेच. तें प्रत्येक क्षणाला त्याचा नाश करते ३५.

तो महामुनि नारद, मुक्त असूनही भजनामध्यें निरंतर तत्पर असतो. तो सदासर्वदा द्वारकेमध्येंच राहत असे. त्याचे श्रीकृष्णावर अत्यंत प्रेम होते ३६.

अहाहा ! धन्य धन्य तो नारद ! त्याला जिकडे तिकडे श्रीकृष्णच दिसत असे. त्याला सदासर्वदा हरिनामाचा छंद असून परमानंदामध्येंच तो सदा निमग्न असे ३७.

जो श्रीकृष्णाचा आवडता व ज्याला सर्वतोपरी श्रीकृष्ण आवडता, ज्याच्या संगतीनें जड जीवांना मुक्ति प्राप्त होते ३८,

तो नारद एके दिवशी आपल्या आनंदाच्या भरांत सहज वसुदेवाच्या घरी गेला. त्यास पाहातांच वसुदेवाला फार आनंद झाला ३९.

त्यानें त्यास साष्टांग नमस्कार घालून बसावयास उच्चासन दिले, आणि प्रत्यक्ष परब्रह्मच आपल्या घरीं आलें, अशा श्रद्धायुक्त बुद्धीनें पूजेस प्रारंभ केला ४०.

नारद हा प्रत्यक्ष नारायणच आहे अशा दृढ विश्वासानें त्यानें त्याचे पूजन केले. सुवर्णाच्या पात्रामध्यें त्याचे पाय धुवन मधुपर्कविधीनें त्याची यथासांग पूजा केली ४१.

ह्याप्रमाणें प्रेमानें पूजा करून वसुदेव आपल्या आसनावर बसला आणि अंतःकरणामध्यें अत्यंत आनंदभरित होऊन बोलू लागला ४२.

आज आपणहून येण्याची कृपा केलीत, तेगंकरून मी अयंत भाग्यवान् झालो आहे. आपल्या सन्निधिमात्रानें (जवळ असल्याने) आम्ही कृतकृत्य झालो आहों ४३.

आई दिसेनाशी झाली म्हणजे लोकांमध्यें मूल केविलवाणे होते. पण त्याची आई आली की त्याच्या मनामध्यें आनंद मावेनासा होतो ४४.

तिच्यापेक्षाही आपलें आगमन अधिक श्रेष्ठ आहे; कारण तें प्राणिमात्रांना नित्यसुख देणारे असते. आपण दीनांचा उद्धार करण्याकरितां लीलेनें पृथ्वीवर संचार करता ४५.

आई आलेली दिसतांच मुलाला नित्य नवा सोहाळा होतो, पण तुमचे आगमन यच्चयावत् दीन जनांना अनायासे आत्मसुख भोगावयाला लावते ४६.

आई सुख देते तें नश्वर असते, आणि तुमच्या आगमनानें जें सुख प्राप्त होतें तें शाश्वत असतें. परेच्या पलीकडील चिन्मात्र चित्सुख भोगावयास मिळते ४७.

आपण भागवतधर्माच्या मार्गानें जाणारे आहात. आम्ही प्रयागसंगमावर निष्काम बुद्धीनें जेव्हां पुण्याच्या कोटी कराव्यात, तेव्हांच आम्हांला आपली भेट होते ४८.

नारदा ! तू भगवत्स्वरूप आहेस. तुझी भेटच मनुष्याला निष्पाप करून सोडते. तूं थोडीशी जरी कृपा केलीस, तरी अंतःकरणामध्यें चित्स्वरूप ठसून जाते ४९.

तुझ्याच योगानें भक्तीला अलौकिक महिमा चढला. भक्तीचे सामर्थ्य तुझ्याच योगानें पसरलें. तुझ्याच योगानें भक्ति ही भगवत्स्वरूप बनली. तूं आपल्या आत्मनिष्ठेच्या योगानें चित्स्वरूप झाला आहेस ५०.

भक्तीला दाखवून देणारी मशाल ती तूंच किंवा भक्तिमार्गाचा वाटाड्या तो तूं. नारदा ! तुझा उपकार फार मोठा आहे. कारण तूं भक्तीच्या पेठाच वसवून टाकल्या आहेस ५१.

श्रेष्ठ आणि परिपूर्ण भागवतशास्त्राचा तूंच व्यासाला उपदेश करून दीन जनांचा उद्धार करण्यासाठी दशलक्षणे* प्रगट कलींस ५२.
[[ * भागवताची दशलक्षणे- सर्ग, विसर्ग, स्थान, पोषण, ऊति, मन्वंतरें, ईशानुक्रथन, निरोध, मुक्ति व आश्रय यांचे विवरण नाथांनी आपल्या चतुःश्लोकी भागवतांत पुढे लिहिल्याप्रमाणें कलें आहे "सर्ग बोलिजे संसारातें। विसर्ग म्हणिजे संहारातें। स्थान म्हणिजे वैकुंठातें। पोषण तेथें भगवद्‌भजन ॥ ८१४ ॥ कर्म त्या नांव ऊति । चौदा मनूंची व्यवस्थिति। या नांव मन्वंतरें म्हणती। दशावतारकीर्ति ईशचरित्र ।। १५॥ सकल इंद्रियांच्या वृत्ति । एकाग्र या नांव निरोधस्थिति । निःशेष जेथ विरे वृत्ति । त्या नांव मुक्ति महाराया ॥ १६ ॥ उत्पत्ति-स्थिति-प्रळयान्त । ज्या स्वरूपावरी होत जात। स्वरूप अविकारी यथास्थित । त्या नांव निश्चित आश्रय राया ॥ १७ ॥ दोराअंगी सर्प उपजला । दोरावरी सर्प नांदला । दोरावरी सर्प निजला । तरी दोर स्पर्शला नाहीं सा ॥ १८ ॥ तेवीं वस्तूच्या ठायीं। प्रपंचाची वार्ता नाहीं। तो झाला गेला न घडे कांहीं । आश्रय पाहीं या नांव ॥ १९ ॥ पावावया आश्रयप्राप्ति । भावें करावी भगवद्‌भक्ति । ते भक्तीची निजस्थिति । श्रीव्यासें भागवतों विशद केली ।। ८२० ॥ इ. ]]]

नारदा ! तूं देवासमान आहेस. पण ही उपमासुद्धां गौणच होय. अशा अभिप्रायानें वसुदेव म्हणाला ५३.

देवांपासून जीवसृष्टीला सुखें आणि दुःखें प्राप्त होऊन तिला यातना भोगाव्या लागतात. अतिवृष्टि किंवा अनावृष्टि झाली की प्राण्यांमध्यें आकांत उसळतो ५४.

ह्याकरिता त्या देवांपेक्षां साधु हेच श्रेष्ठ होत, असें मला खरोखर वाटते. कारण, देवांच्या करणीनें दुःखमिश्रित सुख उत्पन्न होते; पण साधु हे निर्दोष सुखाचे दाते. अर्थात दुःखलेशरहित सुख देणारे आहेत ५५.

त्यांतही तुझ्यासारखा कृपाळू निजात्मसखा मिळाल्यावर काय विचारावें ? परमार्थसुखाची पेठच पिकून जाते. हा महिमा ह्या लोकांना कळत नाहीं ५६.

आणखी विशेष हे की, एकदां हें सुख मिळाले की, तें कल्पांतीही नाश पावत नाहीं अशी अच्युतात्मस्थिति, नारदा ! निश्चितपणे तुझ्यापाशींच आहे ५७.

तुझ्या महिमेशी मुख्य देवाचीही बरोबरी होऊ शकत नाही. ती कशी ? तेही नारदा ! मी तुला यथार्थ रीतीनें सांगतों ५८.

देवाचा अवतार झाला म्हणजे त्याच्या दासाला सुख होते आणि दैत्यांना भय पडते, असा त्यांत भेदभाव आहे; पण हा पक्षपात तुझ्यामध्यें नाहीं ५९.

तूं देवांचाही आप्त आहेस; तसा दैत्यांचाही पण तुझ्यावर भरंवसा आहे. रावण तुला एकांतांत नेऊन आपल्या हृदयांतील हितगुज सांगत होता ६०.

रावणानें देव बंदीत घातले होते, पण तोच तुझ्या चरणाला वंदन करीत होता. शेवटी तूं खरोखरी रामाचाही मित्र होतासच. सारांश, तुझ्यामध्यें विषमभाव हा नाहींच ६१.

जरासंध कृष्णाचा वैरी होता, पण तुझें जाणेयेणें त्याच्या घरी होतेच; आणि कृष्णाच्या सभेत तर कृष्णाचा थोर आप्त तूंच ६२.

देवाचें नांव घेऊ द्यावयाचें नाहीं हे तर हिरण्यकशिपूचे ब्रीद; पण त्याला तुझें कीर्तन मनस्वी आवडत असे. ह्यावरून तुझ्यामध्यें खरोखर भेदभाव असा नाहींच ६३.

देवांची बुद्धि लालुचीची आहे. तशी तुम्हां साधूंची नाही. ती कशी तेही यथार्थ रीतीनें सांगतों ऐक ६४.

जे जसे यज्ञानें देवांना तृप्त करतात, त्यांना देव तशी फळे देतात; आणि जे त्यांना भजत नाहीत, त्यांच्यावर विघ्नें आणून घालतात अशी देवांची चाल आहे ६५.

पुरुष जसा वळतो त्याप्रमाणें छायाही वळते. तद्वत् देवांचे भजन केलें म्हणजे ते मोठे प्रसन्न होतात; नाहीं तर उलटें विघ्न करतात ६६.

प्रातःकाळी सूर्य जसजसा वर चढत जातो, तसतशी छायाही जवळ येत जाते. तद्वत् आपल्या कर्माप्रमाणें देवही जवळ येतात म्हणजे प्रसन्न होतात ६७.

सूर्य मावळला की छाया नाहीशी होते, त्याप्रमाणें भजन केले नाहीं की देव क्षुब्ध होतात. अशा प्रकारे देव स्वार्थी आहेत, हे तुलाही माहीत आहेच ६८.

इतर देवांची काय कथा ? पण सर्वांत जो मोठा देव, तोसुद्धां पक्का लांचखाऊ आहे. तोसुद्धां जीव घेतल्याशिवाय भेटत नाहीं आणि भेटल्याचे गर्भवास आपण सोसतो ६९.

त्याचे जीवाभावानें भजन केले म्हणजे तो आपले निजांग देऊनही प्रसन्न होतो; पण जो भजत नाहीं त्याच्या घराला कधी चुकूनसुद्धा जात नाहीं ७०.

तशी तुम्हां संतांची बुद्धि नाही. तूं तर खरोखर दीनांवर दया करणारा आहेस. कृपेचा केवळ निधि. ते कसे ते सांगतों ऐक ७१.

तूं व्यासाला सज्ञान पाहून ब्रह्मज्ञानाचा उपदेश केलास; पण ध्रुव हे अज्ञान बालक म्हणून त्याचीही उपेक्षा केली नाहींस ७२.

प्रल्हादाला जेव्हां उपदेश केलास, तेव्हां हा दैत्याचा मुलगा आहे हा विचार तूं मनांत आणिला नाहीस. तुझ्या कृपेची लहरी हेच दीन जनांचे विश्रांतिस्थान आहे ७३.

वाल्या कोळी केवळ वाटमार्‍या, भजन ठाऊक नाहीं, पूजन ठाऊक नाहीं; त्याला तूं रामनामाचा उपदेश करून महाकवि वाल्मीकि करून सोडलास. त्याला देवसुद्धां वंदन करतात ७४.

ज्याच्या ग्रंथाला पाहून सदाशिवालासुद्धा आनंदाचे भरतें येते. असा तूं कृपाळू आणि अनाथाला विसावा आहेस ७५.

तूं वरवर निमित्ताला मात्र कोप दाखवितोस. पण ज्याच्यावर तूं कोप करतोस त्याचे पाप नाहीसे करतोस; आणि शेवटी, हे दयाळो ! सायुज्याचा दीप लावून सद्‌रूप दाखवितोस ७६.

तुम्ही खरोखर अच्युतात्मे आहांत, म्हणून देवही तुमचा आज्ञाधारक आहे. तुम्ही ज्याचा उद्धार करा असे त्याला म्हणाल, त्याचाच तो उद्धार करतो. नाहींतर हातांतसुद्धां धरीत नाहीं ७७.

अशा रीतीनें दीनाला परमार्थाची दीक्षा देणारा तूं गुरु आहेस आणि ब्रह्मज्ञानानें अत्यंत उदार आहेस. ह्याकरितां आतां जी गोष्ट मी विचारीन ती नीट सांगावी ७८.

तो पुन्हा आदरानें म्हणाला, हे देवर्षे ! आज माझी सारी पुण्ये फळास आली. कारण, आत्मसुख देणारा मायबाप तूं आमच्या घरी आलास ७९.

पूर्वीच्या शिष्यांवर आपण जशी कृपा केली, तशीच मजवरही करून मला संसारपाशापासून सोडवावे. तुझ्यावर माझा पूर्ण विश्वास आहे ८०..

तूं मला आपल्या दर्शनानें खरोखर कृतकृत्य करून सोडलेस. तर आता तशाच कृपेनें यथार्थ रीत्या मला भागवतधर्म सांगावे ८१. त

े भागवतधर्म असे सांगावे की, जेणेंकरून सारे कर्माकर्म लयास जाईल आणि श्रद्धेनें श्रवण केले असतां जन्ममरणांतून मुक्तता होईल ८२.

संसाराचे भय अति दारुण आहे, आणि त्याचे मूळ कारण माया होय. ती ज्या धर्मानें समूळ नाहींशी होऊन जाईल, असे धर्म मला कृपा करून सांगावे ८३.

मला ते ऐकण्याचा पूर्ण अधिकार नाही, असे म्हणशील तर त्याबद्दल सांगतों ऐक ८४.

मला पूर्ण अधिकार नाही, हे माझे मलाच कळते. पण मी पूर्वी भगवद्‌भजन केलेले आहे, तें तूं श्रवण कर ८५.

मीही पूर्वी देवाधिदेवाची आराधना केली होती; पण तें भजन ममतेमुळें व्यर्थ गेले. पुत्रलोभामुळें देवाच्या मायेनें मी अगदी भुलून गेलों ८६.

देवाला संतोष होऊन तो माझ्यावर प्रसन्न झाला आणि तूं मागशील ते देईन म्हणाला. त्या वेळेस मायेनें मला फसविले, त्यामुळें 'माझा पुत्र हो' हे मागणे मी मागितले ८७,

तोच हा माझा पुत्र श्रीकृष्ण होय; पण तो मला ब्रह्मज्ञान सांगत नाही. तोच माझ्या चरणांवर मस्तक ठेवतो, आणि मी तुझें खरोखर लेंकरूं आहे असे म्हणतो ८८.

ह्यामुळें श्रीकृष्णापासून आम्हांला ज्ञानप्राप्ति होत नाही. खरोखर हृषीकेशी श्रीकृष्ण हा परमात्मा आहे हे मला माहीत आहे ८९.

श्रीकृष्ण माझ्या पोटी जन्मास आला, म्हणूनच मला श्रद्धा आहे आणि म्हणूनच तूंही संतुष्ट झाला आहेस. तर आतां तसाच आपल्या कृपेनें माझा उद्धार कर ९०.

ज्या मायेच्या भुलीनें आम्ही फशी पडलों आहोत, ती माया समूळ झडून जाईल, असे प्रत्यक्ष ज्ञान सांगावें. ह्यापेक्षा जास्त बोलून काय उपयोग ? ९१.

मायारूप जळानें हा संसारसमुद्र अगदीं तुडुंब भरून जाऊन उतरून जाण्याला अत्यंत कठीण झाला आहे. तर हे मुनिराया ! तो उतरून पलीकडे जाण्याला तूं तारूं हो ९२.

ह्या समुद्राचे पाणी सगळे खारट आहे; आणि त्यांत प्रचंड जलचरें अनिवार झालेली आहेत. ती इतकी मातली आहेत की, त्यांतील एकएकानें आपल्या सामर्थ्यानें खरोखर चराचरच गिळून टाकलेलें आहे ! ९३.

मोहाच्या एकावर एक अतिदुर्धर अशा लाटा उसळत आहेत. अविवेकतटावर त्या आदळतात, व धैर्याचा कांठ पाडून टाकतात ९४.

अहंकाररूप झंजावात 'रों रों रों रों' असा वाजत असतो, त्यामुळें सारा समुद्र अगदी खवळून जातो; आणि 'मी' व 'माझे' म्हणून मोठ्यानें गर्जना करतो ९५.

त्याचप्रमाणें नाना प्रकारच्या वासनांचे भोंवरे कसे गर गर गर गर फिरतात पहा ! त्यामुळें या सागरांतून पलीकडे जाण्याचे धैर्य सुरनरांना सहसा होत नाहीं ९६.

द्वेषाच्या खाड्यांतून क्रोधाची भरती भरत असते आणि असूया तिरस्काराचे पुईड पसरून राहते ९७.

कामरूप पर्वतांची असंख्य शिखरे उंचनीच दिसत असतात आणि त्यांच्यावर इच्छेची मोठमोठाली झाडें विषयांकुरानें फोफावतात ९८.

ह्या समुद्रांत संकल्प आणि विकल्परूप मासे असून निंदारूप अक्राळविक्राळ सुसरी आहेत आणि ब्रह्मद्वेषरूप माजलेले नक्र समुद्रामध्यें तळपत असतात ९९.

संसारसमुद्र हा एवढा प्रचंड आहे तरीसुद्धा त्याला खरोखर शोषून टाकणारा तूं अगस्तीच आहेस. ह्याकरितां तुझ्या साहाय्यानें हा समुद्र उल्लंघन करून जाऊं असा आम्हांला भरंवसा वाटतो १००.

ह्याच्या लाटांचे भय सर्व ब्रह्मांडाला आहे; पण तुझ्या कृपेनें त्या आम्हांला मात्र बाधक व्हावयाच्या नाहीत. तर हे नारददेवा ! हे दयानिधे ! आपण ह्या जन्ममरणरूप संसारसागरांतून अनायासे माझा उद्धार करावा १.

हा संसारसमुद्र केवळ पायानेंच तरून जाऊन प्रत्यक्ष पैलतीर गांठीन, असा भागवतधर्माचा विचार मला सांगावा २.

हें वसुदेवाचें भाषण ऐकून नारदाच्या मनाला परम संतोष झाला. तीच त्याची आनंदमय स्थिति शुकाचार्य आपल्या मुखानें परीक्षितीला सांगतात ३

हा वसुदेवाचा प्रश्न सांगतांना श्रीशुकाचार्यांना स्वानंदाचे भरते आले. चैतन्यरूपी मेघ असा नारद मुमुक्षु लोकांवर चित्सुखाचें जीवन (जल) वर्षाव करूं लागला ४.

श्रशुकाचार्य म्हणाले. हे राजा ! हे ऐकून मनाला मन मिळाल्यामुळें नारद म्हणाला, हे. वसुदेवा ! तुझी वाणी धन्य होय ५.

हा तुझा प्रश्न ऐकून चिदानंदस्वरूपानें नारायणच प्रगट झाला आहे. असें बोलता बोलतां नारद आत्मानंदानें अगदी भरून गेला ६.

त्याच्या अंगावर रोमांच उभे राहिले, साऱ्या अंगाला घाम सुटला, डोळ्यांतून आनंदाश्रु वाहूं लागले आणि स्वानंदाच्या रंगांत तो डोलूं लागला ७.

प्रेमळ श्रोता मिळाला असतां ज्या वक्त्याला पूर्ण आनंद होत नाही, त्याला कथासारामृताची चवच ठाऊक नाहीं, तो अगदी कोरडा आहे म्हणून समजावे ८.

वसुदेवाचा प्रश्न ऐकतांच नारदाला अत्यंत आनंद झाला आणि मग त्या आनंदयुक्त वाणीनें गर्जना करून वसुदेवाला काय बोलू लागला ते ऐक ९.

नारद म्हणाला, हे यादवश्रेष्ठा ! हे परमार्थनिष्ठ वसुदेवा ! तुझ्या उत्कंठेची खरोखरच धन्य आहे. भागवतधर्मावर तुझी मोठी भक्ति आहे ह्यांत शंका नाहीं ११०.

हे श्रीकृष्णजनका ! ज्या धर्माच्या प्रश्नोत्तरानें ह्या साऱ्या विश्वाचाही उद्धार होईल, त्याच धर्माचा तूं प्रश्न विचारलास हे फारच उत्तम झाले ११.

तुझ्या प्रश्नोत्तराच्या योगानें साधक उद्धरून जातील ह्यांत आश्चर्य काय ? ह्याच्यायोगें महापापीसुद्धा पावन होतील १२.

भागवत धर्मच असा आहे की, त्याच्या श्रवणानें कित्येक उद्धरतात; कोणी त्याच्या पठणानेंच तरतात; कोणी त्याचे चिंतन करून संसारपाशांतून मुक्त होतात १३.

कोणी श्रोत्याला व वक्त्याला पाहून आपल्या मनांत आनंदभरित होतात सद्‌भावानें जे त्यांना 'भले भले' म्हणतात तेसुद्धा येथे ह्या भागवतधर्मानें तरून जातात १४.

ह्यांतही मोठेंसें नवल नाही; पण जो देवद्रोह करणारा दुरात्मा असतो; अथवा साऱ्या विश्वाचा द्रोह करणारा दुष्ट चांडाळ असतो, तोसुद्धा ह्या भागवतधर्मानें तरून जातो, असा ह्याचा महिमा आहे १५.

भागवतधर्म जर हृदयामध्यें बाळगला, तर अकर्त्यांच्या कर्मांचा तो नाश करून टाकतो आणि अधर्म्यांचे अधर्मही रसातळाला नेऊन त्यांना उत्तमोत्तम पदावर नेऊन बसवितो १६.

जेथें भागवतधर्म शिरतो, तेथे तो कर्माकर्म सारे लयास नेऊन निंदा, द्वेष, क्रोध, अविद्या, ह्यांचे नांवसुद्धां उरूं देत नाहीं १७.

अशा त्या भागवतधर्मासंबंधानेंच तूं अति आदरानें व भक्तीनें गूढ प्रश्न केलास. तेव्हां हे वसुदेवा, तूं मोठा पवित्र व अत्यंत उदार भाग्याचा आहेस १८.

तुझ्या पवित्रपणाचे वर्णन किती करावें ? ज्याच्या नामानें आम्ही पावन व जगद्वंद्य झालों, तो श्रीकृष्ण प्रत्यक्ष तुझ्या पोटाला आलेला आहे १९.

तो श्रीकृष्ण तुझ्या घरांत नित्य वास करीत आहे. तेव्हां तुझ्या एवढा भाग्यवान् मला तर दुसरा कोणी दिसत नाहीं १२०.

हे वसुदेवा ! तुझ्याच नांवावरून ह्या अनंताला 'वासुदेव' असे म्हणतात. त्या वासुदेव-नामाचे स्मरण केले असतां प्राणी अत्यंत पावन होतो २१.

ज्याच्या गुणानुवादानें पुण्य वाढते, ज्याच्या नामानें संसारबंधन तुटते, त्या नारायणाचे तूं आज स्मरण करविलेंस; तेव्हां तुझ्या ह्या वाणीचे कल्याण असो २२.

आज तुझा हा प्रश्न ऐकून हृदयामध्यें नारायणच पूर्णपणे प्रगट झाला आहे. हा तुझा माझ्यावर मोठा उपकार होय. ह्याकरितां हे वसुदेवा ! तुझें कोटकल्याण असो २३.

नारदाचें हें भाषण ऐकून कदाचित् कोणाच्या मनांत विकल्प येईल की, नारदाला पूर्वी नारायणाचे विस्मरण झाले होते, आतां वसुदेवाच्या प्रश्नामुळें त्याला स्मरण झाले २४.

पण असा जे कोणी विकल्पाचा तर्क करितील ते आत्मघातकी समजावे. त्याविषयींची फोड उघड करून शुक सांगत आहेत ती ऐका २५,

अग्निकुंडामध्यें अग्नि स्वयंभू असतो, त्यावर तूप ओतले की तो अधिकच भडकतो. तद्वत् प्रेमळ प्रश्नांच्या योगानें मुक्ताचे सुख अधिक विकासतें २६.

श्रोता भक्तिभावानें तल्लीन झाला म्हणजे मुक्तही अधिक उल्हासानें कथा सांगतो. त्या सुखाची गोडी जाणता असतो तोच यथार्थ रीतीनें समजतो २७.

ह्याकरितां मुक्त, मुमुक्षु, आणि विषयी जनसुद्धां भागवतधर्मानें पूर्ण शांति पावतात, तोच प्रश्न वसुदेवानें केला म्हणून नारदालाही परमानंद झाला २८.

आणि पूर्वपरंपरागत प्राचीन असा जो भागवतधर्म तो सप्रमाण सांगण्याकरितां त्या नारदमुनींनी मागील इतिहास सांगण्यास सुरवात केली २९.

वरील अर्थाचाच जनकराजाचा प्रश्न होता, व त्याचे उत्तर नऊ आर्षभांनी दिले होते. नारद म्हणाला, त्या भागवतधर्माचा संपूर्ण प्राचीन इतिहास मी तुला सांगतों ऐक १३०.

परंतु प्रथम आर्षभ हे कोण असे विचारशील तर, त्यांची वंशावळीही सांगतो. त्यांचा उत्तम कुळांत जन्म झाला असून त्या नऊ असामींमध्येंही उत्तम ब्रह्मनिष्ठा उत्पन्न झालेली होती ३१.

स्वायंभूमनूचा जो पुत्र होता, त्याचे नांव 'प्रियव्रत' असे जाण. त्याचा पुत्र 'आग्नीध्र' नांवाचा विख्यात होता. त्याचा सूर्यवंशांतील पुत्र 'नाभी' हा होय ३२.

त्या नाभीपासून ज्ञानाचा केवळ विलास असा 'ऋषभ' जन्मास आला, हा वासुदेवाचा अंशांशावतार असून त्यानें मोक्षधर्माचा जगांत सर्वत्र प्रकाश केला ३३.

ऋषभ हा वासुदेवाचा अंश होता. भूलोकी मोक्षधर्मावर लोकांची श्रद्धा वाढावी म्हणूनच हा भगवंताचा 'अंशांश' अवतार झाला होता ३४.

पंचमस्कंधामध्यें त्याचे सविस्तर चरित्र सांगितले आहे, त्याला वेदशास्त्रसंपन्न असे शंभर पुत्र झाले ३५.

त्यामध्येंही सर्वांत वडील पुत्र होता तो अतिशय पवित्र होता. त्याचे लोकविलक्षण चरित्र सांगतों ऐक ३६.

या वडील मुलाचे नांव 'भरत' असून तो नारायणाचा परम भक्त होता; अद्यापि 'भरतवर्ष' म्हणून जे ह्या भरतखंडाला म्हणतात, ते याच्याच नांवामुळें प्रसिद्ध झाले आहे ३७.

जो मनाने, वाचेनें आणि कर्मानें नारायणाला अखंड भजे, जो राज्यकारभारांत असतांही आत्मखुणा चुकत नसे ३८.

ज्याप्रमाणें वाटेनें चालत असतां वांकडीतिकडी पावले पडली किंवा ठेचही लागली तरी त्याला भूमीचाच आश्रय असतो ३९.

त्याप्रमाणेच तो भरत राज्यकारभार पाहत असतां व यथोचुत कर्में आचरीत असतांही आत्मनिष्ठेपासून च्युत झाला नाहीं १४०.

या स्थितीलाच 'अखंड स्थिति' असे म्हणतात; जी कल्पांतीही पालटत नाही, आणि ज्या स्थितीत असतांना मनुष्य अत्यंत सुखी होतो व त्याला पुनर्जन्म घ्यावा लागत नाहीं ४१.

अशा रीतीनें तो भरत सदाचरण करीत असून, नारायणपरायण होता. ही गोष्ट मी तुला विशद करून सांगतों ऐक ४२.

नरांच्या मोठ्या समुदायाला 'नार' असे म्हणतात, त्या नाराचे म्हणजे जीवसमुदायाचे आत्मा हा 'अयन' म्हणजे स्थान अथवा अधिष्ठान असल्यामुळें त्याला 'नारायण' म्हणतात ४३.

त्याच्या ठायीं भरत परायण म्हणजे अनन्य शरण झाला व आपले अहंपण नाहीसे करून तद्‌रूप होऊन राहिला ४४.

असा तो ऋषभाचा पुत्र, त्याचे नांव 'भरत'. ज्याच्या नांवाची पवित्र कीर्ति सगळ्या जगांत दुमदुमून राहिली आहे ४५.

तो भरत या भूमीत होउन मेला म्हणून या देशाला 'भारतवर्ष' असे म्हणतात. सर्व वैदिक कर्मारंभी संकल्प करितांना त्याच्या नांवाचा उच्चार करावा लागतो ४६.

पण असा अगदी आत्मारामस्वरूप झाला तरी त्यालासुद्धां विषयसंग योग्य नाही, हे समजण्यासाठी त्याचे पुढील चरित्र मी सर्वांना सांगतों, ते ऐकावें ४७.

नांवानेंच त्यानें आपली फार प्रसिद्धि केली, म्हणूनच याला 'भरतखंड' असे म्हणतात. पण याहूनही त्याचा प्रताप प्रचंड म्हणजे लोकविलक्षण आहे तो सांगतो ऐक ४८.

त्यानें सर्व दिशा पादाक्रांत करून समुद्रवलयांकित पृथ्वीचे राज्य केले. मोठमोठ्या देवांनीही जे भोगविलास भोगले नाहीत, अशा नाना प्रकारच्या सुखविलासांचा त्यानें उपभोग घेतला ४९,

त्याला स्त्रिया व पुत्र ही अनुकुल असून पवित्र मंत्रीही अनुकूल होते. तसेच सर्व राष्ट्र अनुकूल असूनही त्या नाना प्रकारच्या दिव्य भोगांचा त्यानें त्याग केला १५०.

अशा प्रकारचे सर्व भोग भोगल्यानंतर ते आपलें समुद्रवलयांकित सर्व राज्य सोडून देऊन स्वहितावर दृष्टि ठेवून तो हरिभजनासाठी निघाला ५१.

जे राज्यवैभव भोगतात, त्यांना विरक्ति कधीच होत नाही; परंतु भरतानें मोठी नवलाची गोष्ट केली, ती ही की, सर्व भोगांचा त्याग करून तो लक्ष्मीपतीची सेवा करूं लागला ५२.

तो खरोखर त्याच जन्मांत मोक्षाला जावयाचा; परंतु त्याला जन्मांतर घ्यावे लागले. त्याचेही कारण सांगतों ५३.

एक हरिणी, प्रसूतिकाल अगदी जवळ आला असतां, नदीच्या पाण्यांत उभी राहून पाणी पीत होती. इतक्यांत तिनें एकदम व्याघ्राची गर्जना ऐकली. त्यासरशी ती भयानें तत्काळ उडाली ५४.

पण उड्डाण करतांना भयामुळें तिच्या पोटांतील गर्भ एकदम त्या पाण्यांत पडला. त्या काळी जवळच भरत हा स्नान करीत होता. त्यानें तो पाहिला आणि तो जात्याच कोमल मनाचा असल्यानें त्यास त्याची दया येऊन त्यानें त्यास तत्काळ बाहेर काढले ५५.

ती हरिणी काही मागे परतून आली नाही. त्यामुळें ते पाडस आईशिवाय बापुडवाणे दिसू लागले. त्यामुळे, भूतदयेनें प्रेरित होऊन भरत त्या हरिणबाळकाचा प्रतिपाळ कर्रूं लागला. करतां करतां मृगाची ममता फारच वाढली ५६.

ती इतकी की, स्नान, संध्या, अनुष्ठान करतांनासुद्धा क्षणोक्षणी त्याला तें हरिणीचे पाडस आठवूं लागले. जप किंवा ध्यान आरंभिलें की भरताच्या डोळ्यांपुढे त्या हरिणबालकाशिवाय दुसरे कांहींच दिसत नसे ५७.

बसतांना, जेवतांना, निजतांना, घटकेघटकेला त्या मृगाचीच त्याला आठवण होत असे. हरिणबाल जरा डोळ्यांआड झाला, की तो ध्यान सोडून खडबडून उठत असे ५८.

अशा रीतीनें त्या मृगावर त्याची ममता बसली. तों एके दिवशी तो मृग स्वेच्छेनें अरण्यांत निघून गेला, त्यामुळें भरताला अत्यंत दुःख झाले व त्या दुःखाचे वेळींच त्याला मृत्यूनें गाठलें ५९.

यासाठी ममतेपाशी मरण हें ठेवलेलेच समजावे. जो निखालस ममताशून्य असतो, त्याला जन्ममरण स्पर्शसुद्धा करीत नसते १६०.

भरत स्वतः मोठा तपस्वी होता, तेव्हां तेथें काल कसा शिरला ? तर ममतेची संधि साधून मृत्यूनें त्यावर घाला घातला ६१.

देहाला मरण आले त्या वेळी भरताला त्या मृगाचा ध्यास लागलेला होता. त्यायोगें त्याला पुढचा जन्म मृगाचा प्राप्त झाला. याप्रमाणें त्याला पुनर्जन्माचे कारण घडले ६२.

कृपेनें का होईना, संग केला असता तोच योग्याच्या योगभंगास कारण होतो. ह्याकरितां जो निःसंग असतो, तोच अभंग साधक होय ६३.

मृगाचें स्मरण करता करतांच त्याला मरण आले, म्हणूनच तो मृगाच्या जन्मास गेला. जो कृष्णस्मरण करतांना मरण पावतो, तो मृत्यूनंतर कृष्णस्वरूपच होतो ६४.

अंतकाळी प्राण्याची जशी मति असते, तशीच त्याला गति मिळते. ह्याकरितां मनामध्यें अहोरात्र श्रीकृष्णाचेच स्मरण करावें ६५,

भरत मृग झाला, परंतु त्या मृगाच्या देहामध्येंसुद्धा त्याला श्रीकृष्णाचे स्मरण होते. कारण, पूर्वजन्मी केलेले अनुष्ठान कधीही व्यर्थ होत नाही, हे पक्कें समजावें ६६.

त्यानंतर तिसऱ्या जन्मीं तो 'जड-भरत' ह्या नावानें प्रसिद्धीस आला. तेथें तो मायापाशापासून अगदी अलप्त राहिल्यामुळें नित्यमुक्त होऊन बसला ६७.

मागील पुष्कळ जन्मांची जाणीव त्यानें ह्या जन्मात भरून काढली. त्यानें आपला जीव आत्मस्वरूपांत लीन करून परब्रह्मपदवी प्राप्त करून घेतली ६८.

ह्याप्रमाणें ऋषभाला शंभर पुत्र झाले होते, त्यांपैकी सर्वांत जो वडील, त्याची स्थिति सांगितली. आतां बाकीच्यांचें वर्तमान ऐक ६९.

प्रत्येक खंडावर एक एक याप्रमाणें नऊ खंडांवर नवांना अधिपति करून ठेविले होते. एक्यायशी असामी कर्ममार्गाचे प्रवर्तक होते १७०.

बाकी जे नऊ असामी उरले, ते सर्व भाग्याचे भूषण व ब्रह्मज्ञानाचे केवळ अधिष्ठानच होते. त्यांचे लक्षण सांगतो ऐक ७१.

हे नऊ बंधु म्हणजे ऋषभकुलाला तेलवातीशिवाय प्रकाशित करणारे जणूं दीपकच होते. ते नऊही जण सच्चिदानंदरूप असून सायुज्यस्वरूपाचे प्रकाशक म्हणजे साधकांना सायुज्यस्वरूपाचे दर्शन करविणारे होते ७२.

त्यांनी आत्माभ्यासांत परिश्रम करून कर्माकर्म निरसून टाकले होते. म्हणून ते भ्रमरहित झाले असून कोणताही आश्रम न स्वीकारतां राहिलेले होते ७३.

ते शब्दज्ञानांत निष्णात व ब्रह्मज्ञानपारंगत असून शिष्यप्रबोधाविषयीं समर्थ आणि परमाद्‌भुत व अत्यंत दक्ष होते ७४.

ते ब्रह्मविद्येचे चालते बोलते पुतळे असून त्यांचे अवयव म्हणजे ब्रह्माला फुटलेले कोंबच होते. ते विद्येचे पूर्णबिंब असून स्वतःसिद्ध परब्रह्माचे स्वरूप होते ७५.

त्या मुनीश्वरांनी दशदिशांना एकच दोरा भरून पांघरुणे केली होती; वारा वळून त्याचा ग्रंथिरूप एकच कडदोरा बांधलेला होता ७६.

आकाशाचेंच त्यांनी वस्त्र केलें होतें. नऊही असामींनी चिदाकाशाचे एकच पांघरूण केले होते ७७.

प्राण व अपान ह्या दोहोंची दोरी वळून नाभीमध्यें त्याची गांठ दिली, तोंच जिवाची चिदचिद्‌ग्रंथी सुटली आणि तेच त्या नऊ असामींना ब्रह्मसूत्र म्हणजे यज्ञोपवीत झालें. ७८.

परब्रह्माच्या वैभवानें व आत्मस्वरूपानुभवानें ते अगदी परिपक्व झाले होते. आता त्या नऊ असामींची नावेही यथागौरव सांगतों ऐक ७९.

ज्यांचे नांव ऐकताच काळ हा कांपत कांपत माघारी पळतो, ज्यांच्या नामाचे स्मरण केले असतां संसार डोकेंच वर करूं शकत नाहीं १८०,

हे परीक्षिती ! ज्यांचे नाम घेतले असतां भाविक जनांना निश्चयेंकरून मुक्तीच मिळते, त्यांच्या नामाची कीर्ति तुला सांगतो ऐक ८१.

कवि, हरि, अंतरिक्ष, प्रबुद्ध, पिप्पलायन, आविर्होत्र, सुलक्षणी द्रुमिल, निर्दोष असा चमस, व करभाजन ८२.

अशा प्रकारें त्या नवांची नऊ नांवे होतीं. ह्या नामांचे स्मरण केले असतां सर्व पातकांचा नाश होतो, असा त्यांचा महिमा आहे ८३.

त्यांची परमहंस स्थिति मी तुला सांगतो. ज्यांच्या योगानें सर्व पृथ्वी पावन होऊन जाईल अशा त्या पुण्यपूज्य नऊ मूर्ति होत्या ८४.

ते नऊ जरी देहानें वेगळे दिसत होते, तरी भगवत्स्वरूपत्वानें एकच होते. सुष्ट असोत की दुष्ट असोत, सर्वजनांना आपणासहवर्तमान ते एकरूपानेंच पहात ८५.

कारण, त्यांना असाधुत्व म्हणून कोठेच काही राहिले नव्हते. सर्व चिन्मय झाल्यामुळें 'संत' म्हणण्यापुरता भेद त्यांच्या ठिकाणी राहिलाच नव्हता ८६.

सारे जग भगवंतानेंच भरलेले असल्यामुळें आपण त्याहून निराळे राहणे शक्य नाही. त्यामुळें ते सर्व भूतमात्र व पंचमहाभूते भगवत्स्वरूपच पहात असत ८७.

हे पहाणे व पाहण्याचा पदार्थसुद्धा आपणच होऊन, होणें न होणे, येणें जाणें, ही सर्व लक्षणें गिळून टाकून ते जगांत वावरत असत ८८.

वैकुंठ, कैलास, तसेंच देव व सिद्ध (साध्य, गंधर्व, यक्ष, नर, किन्नर, नाग, मुनि, चारण, भूतनाथ, विद्याधर, द्विज, गाई) इत्यादिकांची स्थानें, सारांश, सप्तस्वर्ग व सप्तपाताळादि म्हणजे श्लोकामध्यें सांगितलेले चौदा लोक, यांमध्यें ते निरिच्छपणे खुशाल फिरत असत ८९.

त्यांच्या मनांत विषयासक्ति नसल्यामुळें त्यांची गति कुठेच खुंटत नसे. स्वेच्छेप्रमाणें पाहिजे तिकडे जाण्याचे त्यांच्या अंगी सामर्थ्य असल्यामुळें ते निष्कामपणे हवे तिकडे खुशाल जात येत असत १९०.

ज्या ठिकाणी मनाचासुद्धां प्रवेश होणें नाही, त्या ठिकाणी ते पायांनी जात. अशा प्रकारे ते इच्छागमनीं स्वेच्छेनें जगांत फिरतां फिरतां एक वेळ कर्मभूमीवर आले ९१.

आणि यदृच्छेनें पृथ्वीवरील 'अजनाभ' खंडाला (भारतवर्षांत) येऊन पोचले. तों तेथें जनकराजाचा यज्ञ चालू असून मोठमोठे ऋषि असंख्यात जमले होते ९२.

तो यज्ञ वेदोक्तविधीनें यथाशास्त्र चालला होता. कुंड, मंडप, वेदिका, दिशासाधन, अनुष्ठानाची पीठिका म्हणजे यथाशास्त्र पूर्वतयारी करून सर्व कर्में पवित्र रीतीनें चालली होतीं ९३.

स्रुक्, सुवा, इत्यादि यज्ञपात्रे, 'त्रिसंधानें' म्हणजे तीन ठिकाणीं जोडलेली दर्भाची दोरी (शुल्बादि रज्जु) व दर्भाची परिस्तरणें पसरून 'दंडाप्रमाणे' म्हणजे अखंड, 'वसुधारा' म्हणजे तुपाची धार धरून ऋषिमंडळे होम करीत होती ९४.

होमाची समाप्ति होऊन पूर्णाहुतीची वेळा आली तोंच हे नऊ असामी (आर्षभयोगी) तेजानें देदीप्यमान् असे येतांना दृष्टीस पडले ९५.

ज्याच्या अंगुष्टनखाच्या तेजांत कोट्यवधि सूर्य लोपून जातात, त्या भगवंताला ज्यांनी हृदयांत सांठविला, त्यांचे तेज किती अलौकिक होते म्हणून सांगावें ? ९६.

त्यांच्या अंगकांतीपुढे सूर्यही दिपून जात असे. आपल्या अंगतेजानें प्रभेलाच शोभा आणणारे असे नऊजण साकार चैतन्याचा गाभाच होते ९७.

नऊ असामी म्हणजे भगवद्‌भावाचें वैभव, भगवंताचें गौरव, किंवा नवविधा भक्तीचे मूर्तिमंत पुतळेच होते असे म्हटले तरी चालेल ९८.

ते नवखंड पृथ्वीचे जणूं अलंकार, नवनिधींचें निजसार, किंवा नवरत्नांचें निजभांडारच साकाररूप घेऊन आलेले, असे ते नऊ असामी होते ९९.

किंवा ते नऊ नारायणच तेथे आपणहून प्रगट झाले, किंवा ते नऊ नारसिंहच तेथें देदीप्यमान रूपानें आले असे वाटलें २००.

तेथील यज्ञकुंडांत दक्षिणाग्नि, गार्हपत्याग्नि व आहवनीयाग्नि अशा तीन अग्नींना आवाहन केलेले होतें, ते ह्यांस पाहतांच उठून उभे राहिले. त्यांना ह्या नऊ भागवतांनीच पाहिले. इतरांना ते अग्नि दिसले नाहींत १.

अशा त्या तेजःपुंज मूर्ति पाहून ऋत्विज आणि आचार्य हे उभे राहिले. जनक राजा तर धांवतच सामोरा गेला व त्यानें स्वानंदपूर्वक त्यांचा सत्कार केला २.

त्यानें झटकन जाऊन त्यांच्या पायांवर लोटांगण घातले, आणि मुगुट काढून मस्तकानें चरणांस वंदन करून मोठ्या सत्कारानें त्यांस यज्ञमंडपात आणिलें ३.

ते भगवत्पर असल्याचें जाणून जनकाला फार आल्हाद वाटला, व त्यानें स्वतः पूजन करण्याची अत्यादरानें तयारी केली ४.

परमश्रद्धेनें त्यानें त्यांचे पाय धुतले; व धूप, दीप, गंध, पुष्पें वगैरे सर्व साहित्यासह मधुपर्कविधानानें त्यांची यथासांग पूजा केली ५.

निजांगींच्या स्वयंभू तेजानेंच त्यांच्या शरीराला शोभा आलेली होती. त्यांचा देह म्हणजे विलक्षण तेजानें शोभायमान असा ब्रह्मविद्येचा गाभाच होता ६.

त्यांच्या हृदयांतील ब्रह्मज्ञानच परिपक्व होऊन प्रकाशमान झालेले होते व तेच त्यांच्या आंगाला भूषवीत होते. इतर भूषणे त्यांना नव्हतीं ७.

मुगुट, कुंडलें, सलकडीं, ही मूर्खांच्या अंगावर हवीं तितकी असली तरी, त्या अलंकारांची सारी शोभा लोपून त्याच्या अंगचा संपूर्ण मूर्खपणाच मात्र बाहेर प्रकट होतो ८.

हे ज्ञानघन तसे नव्हते. पूर्ण ब्रह्मत्वानेंच ते शोभत होते. तेच त्यांच्या शरीराचे भूषण होते. इतर भूषण त्यांना नव्हते ९.

ते ब्रह्मानुभवानें पूर्ण असून तो अनुभव इंद्रियांच्या द्वारेंही बाहेर पडत होता. पूर्णानुभवामुळें आलेली शांति हेच त्यांचे भूषण होते. त्यापुढे मुगुट व कंकणे ही तुच्छ होत २१०.

पूर्वी सनकादिकांचे वर्णन केलें आहें, त्यांच्याच बरोबरीचे हे होतें, की अधिक होते ? असे विचाराल, तर त्यांच्यामध्यें आणि ह्यांच्यामध्यें मुळीच भेद नाहीं असे समजावें ११.

त्यांची ह्यांची गति एक; त्यांची ह्यांची स्थिति एक ; व त्यांची ह्यांची शांतिही एकच ; खरोखर भेद म्हणून काहींच नाहीं १२.

त्यांच्यासारखेच हेही सखे बंधु होते; त्यांच्यासारखाच बोध ह्यांचाही होता; सर्व चाल, रीत, वागणूक त्यांच्यासारखीच ; भेद म्हणून कांहींच नाहीं १३.

ते चौघे व हे नऊ असामी, पण सर्वांचे ब्रह्मज्ञान सारखेंच ; त्यांची आणि ह्यांची शांति अगदी सारखी; हे जनक राजाला पूर्णपणे कळून चुकले १४.

अशी त्यांची ती परिपूर्ण स्थिति पाहून राजाला फार संतोष झाला व नंतर त्यानें अत्यंत नम्र होऊन मृदु-मंजुळ वाणीनें त्यांस विनंती केली १५.

सार्वभौम चक्रवर्ती व देहांत असून विदेह स्थिति, असा जो जनक राजा, तो त्या ऋषभपुत्रांना अतिप्रेमानें विनंती करिता झाला १६.

त्यांच्या भेटीबरोबर जनकाला आनंद उचंबळून आला. त्या विदेहाला देहावांचून संतोष झाला, व त्या सुखसंतोषाच्या भरांत त्यानें त्यांस प्रेमपूर्वक विनंती केली १७.

तो म्हणाला- येथे तुमचे सामर्थ्य पाहिले तर, तुम्ही सारे ईश्वररूपच आहांत. देहभावानें पाहिले तर भगवंताचे भक्त आहांत, जणू श्रीहरीचे पार्षद (प्रभावळींतील सेवक.) १८.

देव हा आपलाच आपण भक्त आहे असा जो उपनिषदांतील ध्वनितार्थ, तो तुमच्या ठिकाणी खरेपणानें अनुभवास येत आहे १९.

'शिव होऊनच शिवाची पूजा करावी' ('शिवो भूत्वा शिवं यजेत्') हे उपनिषदरहस्यलक्षण तुमच्याच ठिकाणीं शोभत आहे. इतरांनी ह्या गोष्टी तोंडानें बोलाव्यात मात्र. परंतु त्या बोलण्यात अर्थ दिसून येत नाहीं २२०.

श्रीविष्णु सृष्टीमध्यें जें जें म्हणून उत्पन्न करतो, तें तें पवित्र करण्यासाठी, केवळ दीन जनांचा उद्धार करावा म्हणूनच कृपाळूपणानें तुम्ही पृथ्वीवर संचार करीत असतां २१.

तुम्ही जगाच्या कल्याणासाठींच फिरत असतां, परंतु भाग्य उदयाला येते तेव्हांच तुमची भेट होते. आज तुमची सेवा मला लाभली त्या अर्थी खरोखरच मी मोठा भाग्यवान होय २२.

धन्य माझे भाग्य व धन्य माझें वैभव. आज आपल्या अपूर्व चरणांचा लाभ झाल्यानें मी सर्वतोपरी धन्यच झालो आहे २३.

अहो ! सर्व देहांमध्यें नरदेह हा अत्यंत दुर्लभ आहे. तो प्राप्त होणे म्हणजे महत्कर्म कठीण ! २४.

पुण्य आणि पाप समसमान व्हावें तेव्हांच ही कर्मभूमि म्हणजे नरदेह प्राप्त होत असतो. पुण्य-पापांत कांहीं कमीजास्त झाले, तर स्वर्गास जातो किंवा नरकांत पडतो २५.

कर्म समान झाले म्हणजे नरदेह प्राप्त होतो; तरी सर्वांची बुद्धि कांहीं सारखी असत नाही. त्या साम्यामध्यें जेणेकरून गाढ असें वैषम्य पडतें तें सांगतों ऐक २६.

पापाचा एक भला मोठा चिरा घेऊन तो एका बाजूला घातला, आणि त्याच्या बरोबरीला पुण्याचा चाराचुरा घालून जोखूं लागलें; आणि ती दोन्ही तोलामध्यें सारखीं भरलीं, तर त्या जन्मीं तशा मनुष्याला नेहमीं पापबुद्धिच होत असते २७.

ज्याप्रमाणें वाळू आणि सोनें जोखतांना सारखें भरले, तरी त्या सोन्याकरितां द्रव्य खर्च करतात, पण वाळू कोणी फुकटसुद्धा घेत नाहीं २८,

त्याचप्रमाणें एकाचे पुण्यच फार मोठे असते, आणि लहान लहान पापें एकत्र करून ती त्याच्या तुलनेला घातलेली असतात. आणि ती बरोबर होतात २९.

अशा कर्मानें जे जन्मास येतात, त्यांची पुण्यावरच फार प्रीति असते. पुण्य आणि पाप ही दोन्ही जेव्हां साफ नाहींशी होतात, तेव्हांच नित्यमुक्ति मिळत असते २३०.

अशा मोठ्या संकटानें मनुष्यदेहाची भेट होत असते. पण तेथे कनक-कांतारूप विषयाचा अतिशय अभिमान उत्पन्न होतो ३१.

तहानेसाठीं ज्याप्रमाणें अमृत देऊन मृगजळ घ्यावे, त्याप्रमाणें मनुष्यदेहाच्या अमोल आयुष्यामध्यें विषयासाठीं यातायात करीत असतात ! ३२.

चिंतामणि देऊन गंधर्वनगर म्हणजे आकाशांतील ढगांच्या आकृति घ्याव्यात, त्याप्रमाणें लटक्या अशा विषयसाधनासाठीं नरदेहाचे मातेरे करून घेतात ३३.

कल्पतरूची बाग तोडून टाकावीं व तें रान म्हणून दूर फेंकून द्यावे, आणि त्या जागी जशी मोठ्या अगत्यानें भांग आणून लावावी; त्याप्रमाणें जीव नरदेहाला येऊन आयुष्याचे मातेरे करून सोडतात. शिश्नोदरासाठी सारा दिवस उद्योग; नाहीं तर उपहास, टवाळकी, निंदा किंवा झोंप ! ३४-३५.

दररोज प्रपंचाची कटकट; विषयांची खटपट; तशांत वेळ मिळालाच तर यथेच्छ सोंगट्यांचा डाव खेळावयाचा ! ३६.

तर्‍हेतर्‍हेच्या थट्टामस्क‍र्‍या; विषयांचीच नेहमी बडबड; अशांना रामनामावळी जपावयाची म्हटले की, दांतखिळी बसलीच ! ३७.

कामधेनु घरी आली असतां पोसवत नाहीं म्हणून तिला हांकून द्यावी, त्याप्रमाणें श्रीरामनामाचा जप न केल्यामुळें जीव नरदेहांत येऊन फुकट गेले ! ३८.

ह्या नरदेहाचा अहंकार धरून रहावें, तर तो मूळचाच क्षणभंगुर ; येथे भगवंताशी एकरूप झालेले भक्त भेटणें हेंच मोठे भाग्य होय ३९.

ज्यांना भगवद्‌भक्तीची अत्यंत गोडी असतें, त्यांच्यावर भगवंताचेही अत्यंत प्रेम असते. तशा भगवद्‌भक्तांची प्रत्यक्ष भेट तेव्हांच होते की, जेव्हां कोटि पुण्यें उभी राहतात २४०.

ज्याच्या प्रेमाच्या लोभामुळेच भगवंत आपले निजनिर्गुणरूप पालटून जन्म घेता झाला, ज्यांच्या लोभामुळेच त्या पद्मनाभाला दशावतारांची शोभा प्राप्त झाली ४१,

असे जे कृष्णकृपाबळानेंच त्याचे अत्यंत आवडते झाले, तशांची भेट, भाग्य उदयाला येतात तेव्हांच होत असते ४२.

अंगामध्यें निरिच्छता, आत्मस्वरूपामध्यें दृष्टि, व कोट्यनुकोटी पुण्यें लागोपाठ उभी राहतात, तेव्हांच हरिप्रियांची भेट होते ४३.

वाघाचे व सिंहाचेही दूध मिळेल, चंद्रामृतही हातीं येईल, पण हरिप्रियांची भेट मात्र होणार नाहीं. त्याला मोठे दुर्लभ भाग्यच लागतें ४४.

वाघाच्या अणि सिंहाच्या दुधानें मनुष्य अतिशय प्रबळ व पुष्ट होईल, पण त्या दुधापासून काही जन्ममरण चुकणार नाहीं ४५.

चंद्रामृत जो पितो, तो नित्य निरोगी होतो असे म्हणतात, पण चंद्र हाच मूळचा क्षयरोगी आहे, त्याचे अमृत दुसर्‍याला निरोगी कसे करणार ? ४६.

वाघाच्या आणि सिंहाच्या दुधानें प्राणी जर अजरामर झाले असतें, त्याच दुधापासून ज्यांची उत्पत्ति ते वाघ आणि सिंह कां मरते ? ४७.

पण हरिभक्तांची भेट जेव्हां होते, तेव्हां संसाराचे संकट बाधत नाही. जन्ममरण समूळ नाहीसे होते. तात्पर्य, त्यांची भेट होण्याला अत्यंत भाग्य पाहिजे. ४८.

आज ते सर्व भाग्य माझ्या वाट्यास आले आहे. कारण मला तुमचे दर्शन घडले. तरी 'आत्यंतिक क्षेम' म्हणजे काय ते मला कृपा करून सांगावें ४९.

तुम्हांला निष्पाप व निर्मळ म्हणावें, तर तुमच्या दर्शनानें सर्व कलिमळ तत्काळ नाश पावतात. असे तुम्ही सर्व जात्याच अत्यंत पवित्र व पावन आहां २५०.

स्नान केले कीं, गंगा सर्व जगाला पवित्र करून सोडते, पण ती गंगाही स्वतःचें पातक नष्ट होण्यासाठी तुमच्या चरणसंगाची इच्छा करते ५१.

तुमच्या दर्शनाचा लाभ, हीच चित्स्वरूप गंगा होय. ती जगामध्यें अत्यंत समर्थ आहे. केवळ दर्शनानेंच भव म्हणजे संसार नाहींसा करून टाकते. मग जन्ममरण कुठलें ? ५२.

ह्या तुमच्या दर्शनापुढे गंगेचा काय पाड ? तीर्थाच्या महिम्याची त्याच्यापुढे प्रतिष्ठा नाहीं. तीर्थाच्यानें संसार दूर करणे अशक्य आहे. त्याचा नाश तुमच्या दृष्टिसंगानेंच होतो ५३,

अशी अत्यंत पवित्रता आपण आपल्या कृपादृष्टीनेंच वाढविता. मी तर आज अत्यंत पवित्र झालो. कारण, तुम्ही दीनदयाळ मला भेटलांत ५४.

अशा पवित्र आणि कृपामूर्तीची संगति मला आज भाग्यानेंच प्राप्त झाली आहे. सत्संगतीचें माहात्म्य वर्णन करतांना श्रुतिसुद्धां मौनावतात ५५.

ब्रह्म हें स्वतः निर्धर्म आहे, त्याला आपला धर्म काय आहे तें कळत नाहीं, साधूंच्या मुखानेंच ब्रह्माला ब्रह्मत्व येते. त्या सत्संगतीचा महिमा फारच थोर व निरुपम होय ५६.

सत्संगाला द्रव्याच्या ठेव्यासमान म्हटले, तर ठेवा सांपडलेला हरवतो, पण सत्संगाचा महिमा असा आहे की, तो साधकांना नखशिखान्त सद्‌रूपच करून सोडतो ५७.

चांगलासा ठेवा सांपडला, तर त्यामुळें विषयभोग वाढतो. पण महाराज ! सत्संग मात्र तसा नव्हे. तो निर्विषय-निरतिशय सुख देणारा आहे ५८.

इंद्रियांशिवाय स्वानंद आणि विषयाशिवाय परमानंद प्राप्त होईल, असाच ते बोध करतात. म्हणून साधूंचा महिमा अगाध आहे ५९.

सत्संग अर्धनिमिष जरी झाला, तरी त्यायोगें संसाराचा भंग होऊन जातो. ह्याकरितां सत्संगतीचे भाग्य, भाग्यवान् साधक आहेत तेच जाणतात २६०.

संतचरणांच्या ठिकाणीं ज्यांचा भाव आहे, त्यांच्यावर त्या भावामुळेंच संत आपणहून संतुष्ट होतात. अहो ! संतांच्या केवळ सान्निध्यानेंच संसार आपोआप वायफळ होऊन जातो ६१.

नानाप्रकारचे विकार, विषयांचा पसारा, इत्यादिकांच्या योगें संसार हा तीव्रत्वानें बाधतो. त्या संसाराचा नाश करावयाला सत्संग हाच एक रामबाण उपाय आहे ६२.

दीपाची संगत प्राप्त झाली की कापुराचें कापुरपणच नाहीसें होतें; त्याप्रमाणें सत्संगति प्राप्त झाली असतां एका क्षणार्धामध्यें संसाराची म्हणजे जन्ममरणपरंपरेची, व देहात्मबुद्धीची निवृत्ति होतें ६३.

ती तुमची संगति आज सुदैवानें मला अकस्मात् मिळाली आहे, तर आतां प्राणी 'आत्यंतिक क्षेम' म्हणजे शाश्वत कल्याण कशानें पावतील ते सांगावें ६४.

भागवतधर्मच आत्यंतिक क्षेमाचें वर्म आहे असे आपण म्हणाल, तर महाराज ! त्या धर्माचा अनुक्रम सुगम करून मला सांगावा ६५.

भागवतधर्म ऐकण्याइतका जर आमचा अधिकार असेल, तर महाराज ! आपण आम्हांला ते सर्व भागवतधर्म सांगावे ६६.

ह्या भागवतधर्माची ख्याति काही विलक्षण आहे. हे जर प्रेमानें स्वीकारले, तर तेणेम्करून श्रीपति संतुष्ट होऊन आपण सेवकांच्या स्वाधीन होतो ६७.

आपण 'अजन्मा' अशी ख्याति श्रीकृष्ण वेदशास्त्रांमध्यें मिरवितात; पण तोच भगवंत भागवतधर्माच्या प्रेमाकरितां भक्तांचे अनेक जन्म सोसतो ! ६८.

अशा ह्या भागवतधर्माला जो कोणी अनन्यभावानें शरण जातो, त्याला नारायण प्रसन्न होऊन आपले सर्वस्व अर्पण करतो ६९.

आतां, भागवतधर्म श्रवण करण्याइतका जर माझा अधिकार नसेल, तर खरोखर मी तुम्हांला अनन्य भावानें शरण आलो आहे आणि तुम्ही सर्वजण कृपाळू आहां २७०.

आपल्या ठिकाणी भूतदया तर परिपक्क होऊन राहिलेली आहे, तुम्ही दयेचे सागर आहां; तुमच्या योगानें दीनांचा उद्धार होतो ७१..

जेथे तुमची पूर्ण कृपा असते, तेथे जन्ममरण नांवालासुद्धां उरत नाहीं; सर्व प्रकारचे अधिकार सहजच प्राप्त होतात, ७२.

अर्थात् तुमच्या कृपेपरतें दुसरे सामर्थ्यच नाही. असें निश्चयानें जाणून मी तुम्हांला शरण आलो आहे ७३.

ज्ञातेपणाची लाज काय कामाची ? कारण येथें तुमच्या कृपेनेंच माझें कार्य होणार आहे. अशी जनकराजानें प्रार्थना करून त्या ब्राह्मणांचे चरणरज मस्तकीं धरलें ७४.

जनकराजाचा हा नम्र प्रश्न ऐकून ते नऊ असामीही संतुष्ट झाले. तीच गोष्ट नारद स्वमुखानें वसुदेवाला निरूपण करीत आहे. ७५

जो जगाची स्थिति व गति जाणणारा, जो हरिहरांचा लाडका, जो निजात्मज्ञानानें परिपूर्ण, तो नारद वसुदेवास म्हणाला ७६,

वसुदेवा ! जनकराजानें ह्याप्रमाणें मार्मिक प्रश्न केला असता त्या महानुभावांना अत्यंत संतोष झाला ७७.

ते नऊ असामीही संतुष्ट होऊन जनकराजाला धन्य धन्य म्हणाले. यज्ञांतील ऋत्विजांना व सभासदांना परमार्थश्रवणासाठी अत्यंत उत्सुकता लागून राहिली ७८.

त्यांनाहीं योग्य अनुमोदन देऊन त्या नऊ असामींनी बोलण्यास प्रारंभ केला. जनकाचे नऊ प्रश्न हा ह्या कथेचा प्रधान विषय होय ७९.

'भागवतधर्म' कसा ? 'भगवद्‌भक्त' कसे असतात ? 'माया' कशी खेळ करते ? तिच्यांतून अज्ञ जनांचा 'तरणोपाय' कसा होतो ? २८०.

तसेंच 'परब्रह्म' कसे आहे ! 'कर्म' हे नांव कशाला लागते ? 'अवतारचरित्र' संख्या किती ? 'अभक्तांना अधोगति' कां प्राप्त होते ? ८१.

व 'कोणत्या युगांत कोणता धर्म ?' हे उत्तम प्रकारें निरूपण करावे. असे मोठे मार्मिक नऊ प्रश्न जनकराजानें विचारले ८२.

याप्रमाणें जनकाचे नऊ प्रश्न होते; त्यांची नऊही असामींनी अनुक्रमानेंच उत्तरे दिली. त्यांतला पहिला प्रश्न कवि हा सांगू लागला ८३.

राजानें 'आत्यंतिक क्षेम' म्हणजे अत्यंत कल्याण कशात आहे असे विचारले. त्या विषयांत कवि परमज्ञाताच होता. त्यानें आत्यंतिक क्षेमाचे वर्म म्हणजे 'भागवतधर्म' याचे प्रतिपादन करण्यास आरंभ केला ८४.

तो म्हणाला, राजा ! एक चमत्कार लक्षात ठेव. आपलाच संकल्प आपणास वैरी आहे. तोच शरीरामध्यें देहबुद्धि (साडेतीन हात देह तोच 'मी' अशी भावना) वाढवून संसाराचे भय अधिकाधिक दृढ करीत असतो ८५.

ज्याच्यापाशी देहबुद्धि असते, त्याला सुख म्हणून नाहींच नाही. असे लोक सुख-दुःख, शीत-उष्ण इत्यादि द्वंद्वांच्या संधींमध्यें आणि आधिव्याधींच्या महासागरांत बुडून जातात ८६.

कारण, देहबुद्धीपाशी दुःखांच्या राशी ह्या ठेवलेल्या. रात्रंदिवस चारीही बाजूंनी महाभयांची भूतें त्याला झोंबत असतात ८७.

'देहच मी' मानणाऱ्या मानवाला चिंतेचे मोठे भय असते. त्याच्यावर ममतेच्या द्वारा संकल्पविकल्पांचा मारा सारखा सुरू असतो ८८.

देहबुद्धीमध्यें अणुरेणूइतकेंसुद्धा सुख नाही. असे असतांही जे सुख मानतात, ते महामूर्ख होत. देहबुद्धि ही दुःखजनक आहे ८९.

दिव्याची संगत करणाऱ्या पतंगाला केवळ दुःखच असते, तरी तो त्याला मिठी मारावयाला धांवतो, त्याप्रमाणं देहबुद्धि विषयांकडे धांव घेते २९०.

याप्रमाणें देहबुद्धि मोठी वाईट आहे. ती विषयांची गोडी वाढवितें. त्यामुळें महाभय उत्पन्न होऊन जन्ममरणांचे फेरे अनिवार होतात ९१.

देहबुद्धीपाशी इतका अपरिहार्य संताप आहे व देहबुद्धीपाशी मोठे पातक आहे, असें जो जाणतो तो अनुताप धरून विषयामध्यें तिळमात्रही गुंतत नाहीं ९२.

विषयांची गोडी धरली असतां कोट्यवधी जन्ममरणें सोसावीं लागतात, या भयानें तो विषय सोडून देतो आणि अत्यंत नियमानें इंद्रियांत कोंडून ठेवतो ९३.

पण इंद्रियें ही कोंडावयाला गेले तर कोंडून घेत नाहीत. विषय सोडूं म्हटले तर सुटत नाहींत, पुन्हा पुन्हा उपद्रव द्यावयाला येतात. ह्याकरितांच वेदानें हरिभक्ति प्रगट करून ठेविली आहे ९४.

तिच्यामध्यें इंद्रिये कोंडावी लागत नाहींत व विषयासक्ति आपोआप थांबते. हे राजाधिराजा ! एवढे अद्‌भुत सामर्थ्य हरिभक्तीमध्यें आहे हे पक्कें लक्षात ठेव ९५.

योगी लोक इंद्रियांना कोंडून ठेवतात; पण भक्त लोक तींच इंद्रिये भगवंताच्या भक्तीकडे लावतात. योगी जे विषय टाकून देतात, तेच भक्त लोक भगवंताला अर्पण करतात ९६.

योगी विषयांचा त्याग करतात, पण त्या त्यागानें देहाला दुःख होते; आणि भक्त हे तेच विषय भगवंताला अर्पण करीत असल्यामुळें ते नित्यमुक्त होतात ९७.

कोणी विकल्पी लोक हे शक्य नाहीं असे म्हणतात. ह्याकरिता येथे 'कायेन वाचा' हा कृष्णार्पणद्योतक श्लोक सांगितला आहे ९८.

घरदार, बायकामुलें, आणि प्राणसुद्धां भगवंताला अर्पण करावे, हाच पूर्ण 'भागवतधर्म' आणि ह्याचंच नांव 'मुख्य भजन' होय ९९.

आतां अकराही इंद्रियांच्या वृत्ति भगवतद्‌भक्तीकडे कशा लावाव्या, ते हे राजा ! तुला संक्षेपरीतीनें सांगतों ऐक ३००.

'मनानें' हरीचें ध्यान करावें, 'कानांनी' त्याची कीर्ति श्रवण करावी, 'जिव्हेनें' नामस्मरण करावे, आणि रात्रंदिवस त्याच्या कीर्तनांत मग्न असावें १.

'हातांनी' हरीचे पूजन करावे, 'पायांनी' देवालयांत जावें, 'नाकाने' निर्माल्यतुळसींचाच वास घ्यावा २.

जो मस्तकावर नित्य निर्माल्य धारण करतो, आणि पोटांत चरणतीर्थ व हरिप्रसाद सांठवितो, त्याला पाहून संसारभय लांब पळते ३.

वाढत्या सद्‌भावानें व चढत्या प्रेमानें ज्याला श्रीकृष्णाचें भजन अखंड घडते, त्याला संसाराचे बंधन उरत नाहीं ४.

सर्व भयांमध्यें भवभय अति दुर्धर ! तेही बिचारे हरिभक्तीपुढे केवळ पामर होऊन जाते. मग ते समोर उभे कसे राहणार ? ५.

रामकृष्णस्मरण केले असतां जन्ममरण उठून पळू लागते, तेथें धैर्य धरून पुढे राहण्याला संसारभयाला तोंड कुठचें ? ६.

जेथें हरिचरणभजनाची प्रीति, तेथें संसारभयाची निवृत्ति याप्रमाणें भगवद्‌भक्ति ही परमनिर्भय होय असा आमच्या बुद्धीचा निश्चय आहे ७.

तूं पक्केपणीं जाण की, हा आमचा कृतनिश्चय आहे; व याला वेद, शास्त्र, पुराणें साक्षी आहेत. तात्पर्य, सर्व प्राण्यांना सर्वोपरी भगवद्‌भजन हेच निर्भय स्थान आहे ८.

वेद, शास्त्रे, पुराणें, ही बाजूला राहोत; पण प्रत्यक्ष श्रीकृष्णानें आपल्या मुखानें हेच सांगितले आहे की, मी सर्वथा भक्तीच्या आधीन आहे. यावरून भगवंताच्या वाक्यांत भक्ति हीच प्रधान होय ९.

इतकेच नव्हे तर, प्रत्यक्ष श्रीकृष्णांनी आपले चारही हात उभारून निजात्मप्राप्तीचा उपाय सांगताना 'भक्त्याहमेकया ग्राह्यः' म्हणजे एका भक्तीनेंच मी वश होणारा आहे, असें एकदम सांगितले आहे. ३१०

वेद-शास्त्र-व्युत्पत्ति ज्यांना नाहीं, अशा अज्ञानी जनांना परमेश्वरप्राप्ति सुगम होऊन त्यांना ब्रह्मस्वरूप होतां यावें म्हणून देवानेंच ही हरिभक्ति प्रकट केली आहे ११.

वेदशास्त्रपठण न करता जड मूठ कोण तरले असें म्हणाल, तर उन्मत्त गजेंद्राचा उद्धार झाला आहे. परीक्षितीचे गर्भामध्यें संरक्षण झाले आहे १२,

अंबरीषाचे गर्भवास चुकावयाला भक्ति हीच कारण झाली आहे. 'अहं भक्तपराधीनः' म्हणजे मी भक्ताच्या स्वाधीन आहे, असे आपल्या तोंडानें नारायणानें म्हटले आहे १३.

ह्या भगवद्‌भक्तीनें वनचर वानर किती तरले कोण जाणे ! अस्वलांचा उद्धार व्हावा म्हणून भगवंतानें विवरांत जाऊन जांबवतीला भक्तीमुळेंच वरिले १४.

पुनः हे लक्षात आण की, केवळ अविवेकी असे गौळी, गोधनें व गोपाळ जे कृष्णाचे सखे सवंगडी, तेसुद्धा प्रबळ अशा अनन्य प्रीतीमुळेच उद्धरून गेले १५.

शास्त्रविरुद्ध अविवेकामुळें जारभावानेंच का होईना, श्रीकृष्णावर अत्यंत प्रीति ठेवल्यामुळें गोपी किती उद्धरल्या, त्यांची तर गणतिच नाहीं १६.

अनेक प्रकारची शास्त्रे वगैरे न पढतां सुलभ उपायानें ब्रह्मप्राप्ति व्हावी, आणि दुबळीही निश्चितपणे तरून जावी म्हणून भगवंतानें आपली भक्ति प्रगट केली १७.

राजा ! तेच हे भागवत, ज्यात मुख्यत्वेकरून भक्तिच प्रधान आहे. शुद्ध भावानें भगवद्‌भजन केलें असता अज्ञानी लोक उद्धरून जातात १८.

हें भागवत नव्हे हो नव्हे; ही दीन अज्ञानी लोकांकरितां घातलेली पाणपोईच आहे. भजनभावानें संसारसागर तरून जाण्याकरितां देवानें ही एक मोठी नौकाच निर्माण करून ठेवली आहे १९.

भजनभावानें जे ह्या भागवतरूपी महानौकेंत बसून निघाले, त्यांना भजनस्वभावामुळें संसारभयाचे हेलकावे खावें लागत नाहींत ३२०.

स्त्रीशूद्रादिक सारे ह्या नावेत घालून एकाच खेपेनें भजनभावानें पलीकडच्या तीराला नेतां येतात २१.

भावबळानें या नावेला वल्हवूं लागले असतां कर्माकर्मरूप क्रूर जळाला तोडून निजबोधाच्या प्रवाहदिशेनें ती एकाच वेळेला नेऊन पैलतीरास पोंचविते २२.

वैराग्याचे नावाडी चहूंकडे अढळ बसले असल्यामुळें विषयांचे खडक चुकवून ते अलगद नेऊन तीराला पोंचवितात २३.

संचितक्रियमाणांच्या लाटा मोडून नीट रस्त्याला लावतात आणि प्रारब्धाचा साठा संपवून आत्मस्वरूपतटाला पोंचवितात २४.

यामध्यें काहीं न्यूनाधिक्य झाल्यास गुरुवचन सांभाळून घेते. नाव तीराला लागत असतां भूतदयेच्या दोरानें आत्मनिर्धारानें ओढतात २५.

तेव्हां सपाट्यासरशी ती नौका परात्परतीराला लागते. सर्वांना एकदम परतीरावर उतरवितात, आणि मग आत्मसाक्षात्कार झाल्यानें पुनरावृत्ति खुंटून ये जा करावे लागत नाहीं २६.

एक भाव धरला की पुरे, मग 'बुडणे' म्हणतात ते मिथ्या होऊन जाते. मग जेथे पोंचावयाचें म्हणतो तें स्थानच हा आपण होऊन बसतो २७.

येथें पोहल्याशिवायच तरावयाचे, आणि प्रयासाशिवायच प्राप्ति व्हावयाची. अर्थात् सुखोपायानें ब्रह्मप्राप्ति व्हावी म्हणून नारायणानें भक्ति प्रगट केली आहे २८.

भागवतधर्माची स्थितिच अशी आहे की, त्यानें साळींभोळींही संसारसमुद्र तरून जातात. सुलभ रीतीनें ब्रह्मप्राप्ति कशी होते, तेच आतां श्लोकार्थामध्यें स्पष्ट करून सांगतात २९.

ज्याला श्रुति-स्मृति समजत नाहीत, पण केवळ भक्तिभावानेंच जो भगवन्मार्गाला म्हणजे भागवतधर्माला अनुसरतो, ज्याला विधिनिषेधांची बाधा होत नाहीं व स्वप्नांतसुद्धां प्रमाद घडत नाहीं ३३०.

सप्रेम सद्‌भावानें जर भागवतधर्माचे आचरण केले, तर त्याला कर्माकर्म बाधूं शकत नाही. त्याच्या भक्तीनेंच पुरुषोत्तम सदासर्वदा संतुष्ट असतो ३१.

श्रुति आणि स्मृति हे दोन डोळे आहेत. त्यांच्याशिवाय जे आंधळे असतात, तेही भावबळानें हरिभजनामध्यें धांवतांना पडत नाहीत व अडखळत नाहीत ३२.

हे राजा ! प्रेमाशिवाय श्रुतिस्मृतींचे ज्ञान, प्रेमाशिवाय ध्यान-पूजन, प्रेमाशिवाय श्रवण-कीर्तन, ही सर्व व्यर्थ होत, हे लक्षात ठेव ३३.

आई पाहिली की, मूल डोळे झाकून तिच्याकडे धांव घेते; त्या धांवेबरोबर आईही पण तितक्याच प्रेमानें धांव घेऊन मुलाला झेलून घेते ३४.

त्याप्रमाणें जो भक्त भगवंताला सप्रेम भजतो, त्याच्या त्या भजनाबरोबर भगवंतही भुलून स्वानंदानें त्याच्याबरोबर चालू लागतो व त्याला पदोपदी सांभाळतो ३५.

अशा प्रकारें भक्त भागवतधर्म आचरीत असतां त्याला कर्माकर्म बाधूं शकत नाही. कारण, कर्माला ज्यानें आज्ञा व नियम घालून दिले आहेत, तो पुरुषोत्तमच त्याच्या भजनामध्यें असतो ३६.

याप्रमाणें स्वानंदकंद जो गोविंद, तो जेणे भागवतधर्मानें संतुष्ट होऊन चालत असतो, तेथे विधि-निषेधांचा शिरकाव कसा होणार ? त्याच्या भक्ताला प्रमादाची कधीही बाधा होत नाहीं ३७.

ज्याप्रमाणें धन्याच्या मुलाला पहारेकर्‍याच्यानें अटकाव करवत नाही, त्याप्रमाणें भागवतधर्मानें जो भजन करणारा आहे, त्याला कर्माचा अडसर प्रतिबंधक होत नाहीं ३८.

ज्याला भगवद्‌भजनामध्यें विश्वास आहे, त्याचे विधिनिषेध हे दासच बनतात. त्याचा भजनविलास पाहून स्वतः जगन्निवास परम संतुष्ट होतो ३९.

भागवतधर्मानें कर्म करण्याचे राहतें, तसतसा पुरुषोत्तम संतुष्टच होतो. प्रेमळ भक्तांना कर्म बाधतें हा भ्रांतिष्ट लोकांना वृथा भ्रम आहे ३४०.

भक्ताला कर्म प्रमादांत पाडूं लागले, तर त्या प्रमादांतच भगवान् प्रगट होतो. ह्याकरितां हरिभक्तांना कर्माचे विधिनिषेध बाधक होत नाहीत ४१.

अजामिळाला त्याचे कर्म बाधक झालें, यमपाशांत तो बांधला गेला, इतक्यांत केवळ नामामुळें तेथे भगवान् प्रगट होऊन त्यांनी त्याला पावन केले ४२.

स्वधर्म आणि कर्म ह्या दोघांनाहीं आपल्या सत्तेनें भोई करून जो भक्त भजनरूप पालखीत शयन करतो, तेव्हां तो पडेल तर स्वधर्मकर्मानाच दंड होतो ४३.

भजनप्रतापाच्या योगें स्वधर्मकर्मांनाहीं याप्रमाणें दंड करता येतो. वर्णाश्रमाचा ठाव पुसून टाकून कर्माची होळीच करून टाकतां येते ४४.

तात्पर्य, याप्रमाणें जे भागवतधर्माचे सेवन करणारे आहेत, त्यांचे स्वधर्मकर्म हे दीन सेवक होत. भक्तांपुढे त्यांना उभे राहण्याचेही सामर्थ्य नाही, मग ते भक्तांना बाधक कसे होऊ शकतील ? ४५.

भागवतधर्म कसेकसे आहेत ? भगवंतामध्यें कर्म कसे अर्पण होते ? हे राजन् ! अति गुह्य निजभजनवर्म तुला सांगतों ऐक ४६.

सहेतुक असो अथवा अहेतुक असो, वैदिक असो, लौकिक असो की स्वाभाविक असो; ही सारी भगवंताच्या ठायीं अर्पण करणें, यालाच 'भागवतधर्म' म्हणतात, हें तूं ध्यानांत ठेव ४७.

उदकांतील डलाट अति चपल असते, पण ती जिकडे जाईल तिकडे उदकांतच मिसळते; त्याप्रमाणें भक्तांचे सारे कर्म तत्काल भगवंताच्याठायींच अर्पण होते. अर्थात् भगवद्‌रूपच होऊन जातें ४८.

ह्या श्लोकाच्या व्याख्यानांत प्रथमतः मानसिक कर्माचें अर्पण सांगितले असून, मागाहून इंद्रियें, बुद्धि, अहंकार इत्यादिकांच्या कर्माचे व शेवटी कायिक कर्माचे अर्पण असे श्लोकान्वयानुसार सांगितले आहे ४९.

भागवतधर्माची खरी स्थिति म्हणजे मन, बुद्धि, चित्त, अहंकृति आदिकरून इंद्रियवृत्ति आहेत त्या सर्व भगवंताला अर्पण करणें होय. ते कसें तें ऐक ३५०.

हे राजा ! भक्ताला स्वधर्मकर्म कसें बाधत नाहीं त्याचे वर्म सांगतों ऐक. अति निस्सीम आत्मबोधाच्या योगानें मनामध्येंच पुरुषोत्तम प्रगट होतो ५१.

त्यामुळें संकल्प-विकल्प हे सारे भगवद्‌रूपच होतात, आणि त्यायोगें भक्त हे निष्पापच असतात. ते हरीप्रमाणें सत्यसंकल्पी होतात ५२.

ज्याप्रमाणें बुद्धिबळाच्या खेळांत राजा, प्रधान, हत्ती, पायदळ ही सर्व असतात, पण ती सारीच केवळ लांकडे त्याप्रमाणें भगवंताच्या भक्ताचे संकल्प सारे भगवद्‌रूपच होतात ५३.

त्याचा संकल्प ज्या ज्या विषयाची इच्छा करतो तो तो विषय आत्माराममयच बनतो, त्यामुळें भजनसंभ्रम आपोआपच अतिशय वाढतो ५४.

जागृति, स्वप्न, सुषुति या तिन्ही अवस्थांमध्यें भजन होऊ लागते व अंगामध्यें आत्मबोध पूर्ण ठसला गेल्यामुळें अनुसंधान अखंड असते ५५.

मनाला समाधान प्राप्त झाले म्हणजे त्यायोगें भजनही अधिकच वाढत जाते. अनुसंधान पूर्णपणे बाणल्यामुळें ध्येय, ध्याता, ध्यान ही एकरूप होऊन भजन चालतें ५६.

तुर्या, साक्षी आणि उन्मनी ह्या तीन जोपर्यंत आपलेपणाला मुकल्या नाहीत, तोपर्यंत त्यांनाहीं भक्त भगवद्‌भजनाकडेच लावतात ५७.

ह्याप्रमाणें भावनेशिवायच भाव उत्पन्न होतो, तो तत्काळ देवरूपच बनतो. मग अर्पणाचे आश्चर्य कसले ? अर्पण न करितां आपोआपच तें भगवदर्पण होतें ५८.

स्वरूपानुभवानें स्वप्न मिथ्या करून सोडलें ; जागृति सोलून ज्ञान काढले; सुषुप्तीचें सुखसमाधान निवडून काढून ते पूर्णपणे एकत्र करून ठेवले ५९;

की अशा स्वरूपांत स्वतः मनच आत्मार्पण करते. अशा स्थितीतील सुखसमाधान सज्ञान भक्तच जाणत असतात ३६०.

ह्याप्रमाणें मानसिक व्यापार स्वरूपामध्यें सहज अर्पण होतो असें तूं जाण. आतां इंद्रियांचे समर्पण कसे होते, ते लक्षण ऐक ६१.

घरामध्यें दिवा लावला म्हणजे त्याचाच उजेड खिडक्यांतूनही बाहेर पडतो. तद्वत् मनामध्यें श्रीहरि प्रगट झाला म्हणजे तोच इंद्रियांमध्यें भजनानंदरूपानें प्रगट होतो ६२.

तेच इंद्रियांचे व्यापार सविस्तरपणे सांगतों ऐक. स्वाभाविक इंद्रियव्यापारही परब्रह्मस्वरूपांत भजनरूप होतात ६३,

दृष्टि जेव्हां दृश्य पदार्थाला पहाते, तेव्हां तिला तेथें देवच दिसत असतो. ह्याप्रमाणें भजनसत्तेनें दृश्यदर्शनासह दृष्टीचा विषय भगवंताला अर्पण करतो ६४.

दृश्य, द्रष्टा आणि दर्शन ही तिन्ही एकरूपानें पहात गेलें म्हणजे दृष्टि सहज ब्रह्मार्पण होते. याप्रमाणें भक्त श्रेष्ठ दृष्टि अर्पण करतो ६५.

दृश्याला दृश्यपणानें जी सत्ता प्रगट करते, तीच दृष्टीमध्यें दर्शनरूप होते. अशा अभिन्नपणानें दर्शनार्पण करून भक्तजन भजन करतात ६६.

एकपणांत तीनही भाग आहेत व तिहींमध्यें एकच स्वरूप आहे. असें हें सुंदर पहाणे, हेच साङ्ग समर्पण होय ६७.

डोळे नित्य नवे नाना प्रकारचे पदार्थ पहातात; पण भक्तांना ते सर्व आत्मरूप दिसतात व याप्रमाणें दृष्टीच्या अर्पणाचे सोहळे ते भोगतात ६८.

या प्रकारे दृष्टीचे दर्शन भक्त ब्रह्मार्पण करीत असतात. आता हे राजा ! ते 'श्रवणाचे अर्पण' ब्रह्मामध्यें कसे करतात, ते सांगतों ऐक ६९.

जो शब्दाला बोलविणारा, तोच कानांमध्यें ऐकणारा होऊन बसलेला आहे. आणि अर्थाचे ज्ञान जाणणाराही तोच आहे. अर्थात् येथे श्रवणाची ब्रह्मार्पणता होते ३७०.

शब्द हा शब्दरूपानें उठतो न उठतो, तोच शब्दास बोलविणारा त्याच्या पाठींपोटीं प्रगट होऊन राहतो; त्यामुळें ते भजन अकृत्रिमपणे उत्पन्न होते आणि श्रवणांत ब्रह्मार्पणाची मिठी सहजच पडते ७१.

शब्दोच्चार झाला की, त्याच्याबरोबर अर्थ वृद्धिंगत होतो; इतक्यांत शब्द काढणारा असतो तोच शब्दार्थाची गोडी ग्रहण करतो आणि तेणेंकरून श्रवणार्पणानेंच हरिभजनांत अत्यंत आवड उत्पन्न होते ७२.

शब्द कानांवर पडतो न पडतो तोच शब्दार्थामुळें भजन वाढते; आणि त्यायोगें शब्दाच्या प्रवर्तकाशी उघड उघड अर्पण होतें ७३.

शब्दाला जो बोलविणारा, त्याच्याशी एकात्मता दृढ केली की, तें भजन श्रवणाच्या हाती येते व ब्रह्मार्पणता सहज घडते ७४.

सद्गुरूचे वचन कानांवर पडले की, मनाचे मनपण मनामध्येंच जिरून जाते, तेच श्रवण ब्रह्मार्पण होऊन भगवद्‌भजनानें सार्थकता होते ७५.

ह्याप्रमाणें श्रवणानेंच श्रवण केले असता त्यास ब्रह्मार्पणता प्राप्त होऊन, हेतुरहित भगवद्‌भजन आपोआपच होते ७६.

भजनामध्यें संतुष्ट झालेला जगन्निवास वासांतील वास होऊन राहतो; व तो परेश घ्राणाच्या द्वारे ब्रह्मार्पणत्वानें सुवास ग्रहण करतो ७७.

जो पुष्पाला पुष्पपण देतो, तोच आवडीनें घ्राणाचे घ्राण होऊन राहतो; आणि मग अनेक प्रकारच्या सुवासाचा घमघमाट ब्रह्मार्पणप्रौढीनें भोगतो ७८.

नासिकेमध्यें ग्राहकपणानें पोकळीचा भाग आपणच स्वतः होत असल्यामुळें तो भोग सहजच कृष्णार्पण होतो ७९.

(आतां 'रस' विषयाचे अर्पण सांगतात)-जिव्हा रसग्रहण करण्याला जाते तो देव स्वतःच रसास्वाद होतो, त्यामुळें रसनेमध्यें रसोपभोगाची वृत्ति ब्रह्मार्पणत्वानें येऊन राहते (अथवा, देव रसनेत येऊन राहतो व त्यामुळें रसभोगवृत्तिही ब्रह्मार्पण होते) ३८०.

जिव्हा जो जो स्वाद ग्रहण करते, तो तो हरिरूप होऊन पूर्णपणे गोडीला चढतो. ह्या प्रकारे जिव्हा आपला रसानुभव ब्रह्मार्पण करून टाकते ८१.

रस, रसना आणि रसास्वाद ह्या तिहींचा निजस्वरूपांत अभेदच आहे. अशा भावनेनें रस सेवन केला असतां स्वानंदाचा कंद इंद्रियद्वाराही बाहेर येतो. अर्थात् अशा रससेवनानें परमानंद-साक्षात्कार होतो ८२.

कडू, मधुर, इत्यादि जे अनेक रस आहेत ते रसना सावकाश सेवन करते, परंतु तो सारा 'ब्रह्मरस' असल्यामुळें त्याच्या स्वादांत सुरस असा परमानंदच प्रकट होतो ८३.

ह्याप्रमाणें रसना ही रसभोगद्वारा कृष्णार्पणांतच रत होते. आता हे राजा ! 'स्पर्श' विषयाची व्यवस्था ब्रह्मार्पणांत कशी होते तें ऐक ८४.

आपल्या देहानें स्पर्श घ्यावयास जावें, तो देहामध्यें विदेही परमात्माच प्रगट होतो. ह्यामुळें जे जे काही स्पर्शावयास जावें, तो तो स्पर्शभोग ब्रह्मार्पणानेंच उठू लागतो ८५.

स्पर्शास्पर्शानें म्हणजे त्वचेनें कशाला तरी स्पर्शावे म्हटलें, तर तेथे स्पर्श करण्यास दुसरें कांहींच लागत नाही. त्या ऐक्यरूपामुळें कृष्णार्पणरूपी भजनच प्रकट होते ८६.

तेव्हां जो जो पदार्थ म्हणून घ्यावयास जावें, तो तो पदार्थ सर्वसत्ताधीश परमात्माच होऊन राहतो; आणि तशा त्या भजनानें निजभक्ताचा स्वार्थ जो परमार्थ तोच पदरांत पडतो ८७.

(आतां 'हाता' चे अर्पण सांगतात)- हात देवास काहीं द्यावयास जातात, तों तें देतांना भजन कसे घडते पाहा. तर देणारा, घेणारा व दान ही तिन्ही देव स्वतःच होऊन राहतो ८८.

(आतां 'पाया'चे अर्पण सांगतात)-भक्त जिकडे जिकडे पाय चालवीत नेतात, तो तो मार्ग देव स्वतःच होऊन राहतो; त्यामुळें ब्रह्मार्पणत्वानें पावलोपावली निजभजन घडते ८९.

चरणाच्या गतीला ज्याची चालना, तोच पृथ्वीची धारणाशक्ति आहे, अशा युक्तिधारणेनें चालतांना ते चालण्याचे कर्म सहज ब्रह्मस्थितीला पोंचते ३९०.

(मागें ओंवी ३७० मध्यें ज्ञानेंद्रियांपैकी श्रोत्रेंद्रियाचा शब्दविषय सांगितला, आतां कर्मेंद्रियांपैकी वागिंद्रियाचा शब्दविषय सांगतात.) बोल आणि बोलविणारा यांची भेट वदनांत होते. त्याला पाहून बोल लाजतो. ती लाज गिळूनच मग बोलणे प्रगट होत असल्यामुळें ब्रह्मार्पणासह निजभजन वाढत असते ९१.

निःशब्दामध्यें शब्द लय पावतो, निःशब्द वस्तुच शब्दांनी बोलली जाते. अर्पणकर्त्यासह खरोखरीचा अर्पणविधि हाच असे समज ९२.

बोल बोलविणारा तो बोलाच्या आंत आहे असे मानले, म्हणजे ते बोल कृष्णार्पणानेंच उठतात. असें शब्दरूपानेंच भजन होऊन ब्रह्मार्पणासह परमार्थ प्रगट होतो ९३.

(आतां 'अभिमानाचें' अर्पण सांगतात)- वर सांगितल्याप्रमाणें मनाने, कर्मानें व वचनानें भगवद्‌भजनामध्यें जो दृढावला, तोच ते भजन अभिमानानें दृढतर धरून राहतो ९४.

समुद्राच्या आंत असलेली लाट म्हणते की, खरोखर पाहिले तर जगाला शांत करणारा व पोसणारा, आणि चातकाची तृषा हरण करणारा जो मेघ, तो माझ्यापासूनच झाला आहे ९५.

माझ्याच योगानें धान्ये पिकतात, माझ्याच योगानें नद्या भरून वाहतात, आणि पुन्हा त्या समुद्राशी ऐक्यता पावून मलाच येऊन मिळतात ९६.

ह्या न्यायानें भगवद्‌भक्त हा मूळचें पूर्णत्व पावून त्या पूर्णत्वाच्या अभिमानानें भजूं लागतो. त्या भजनाचे लक्षणही चित्त देऊन ऐक ९७.

तो म्हणतो की, त्रिभुवनाचा कर्ता तो मी; कर्म करून अकर्ता व सर्व प्रकारचे भोग भोगून नित्य अभोक्ता असणाराही मीच एक ९८.

सर्व लोकांमध्यें माझीच सत्ता आहे ; सर्वांमध्यें सर्वांचा नियंता तो मीच; सर्वांना सर्वपणानें प्रकाशविणाराही मीच ; तसाच सर्वांचा शास्ताही मीच होय ९९.

सर्व प्राणिमात्रामध्यें मी एकच आहे ; व्याप्य व व्यापक मीच ; उत्पन्न होणारा व उत्पन्नकर्ताही मीच ; एकत्व न मोडतां जगद्‌रूप होणारा मीच ४००.

देवांचा आदिदेव तो मी; देवांमध्यें देवपणा आहे तो माझाच भाव होय. विनाशी पदार्थात मी अव्यय व अज आहे. अक्षरामध्यें अक्षरधर्म जो दिसतो तो माझ्यामुळेच. १.

ईश्वराच्या ठायीं जी जी म्हणून सत्ता आहे, तें तें सर्व माझेच सामर्थ्य. भगवंतामध्यें भगवंतपणा म्हणून जो आहे तो खरोखर माझ्याचमुळें २.

जलरूपामध्यें रसरूप मी ; प्रकृतिपुरुषांचा जनक तो मी; सृष्टिरचनेचा संकल्प तो माझा, पण वस्तुतः मी निर्विकल्प ३.

सर्व कारणांचें अनादिकारण मी; समाधीची मूळ समाधि मी; आत्मशुद्धीला शुद्धि प्राप्त झाली ती माझ्याचमुळे. अभिमानाचें कृष्णार्पण होतें तें वस्तुतः अशा प्रकारे ४.

मी अजन्मा असतां न जन्मतां जन्म घेतो. मी अकर्मा असून कर्म न करितां कर्मे करतो. पुरुषोत्तमाला उत्तमत्वाचा महिमा माझ्यामुळेच प्राप्त झाला आहे ५.

'सत्' शब्दानें माझ्याच अंगाचा बोध होतो; 'चित्' शब्दानें तर मीच स्पष्ट आहे; सत्, चित् व आनंद हे तीन भिन्न धर्म न होतां निर्व्यंग असा जो 'आनंद' तोच मी आहे ६.

माझ्यामुळेच सूर्याची दृष्टि डोळस झाली आहे. माझ्यामध्येंच चिदाकाशाचा अवकाश आहे. जगन्निवास हा माझ्यामुळेच जगांत आनंदानें नांदतो ७.

मी अज आहे. माझ्या अजत्वानेंच मायेला अजत्व प्राप्त झाले आहे. निःशेष निर्बीज पदार्थाचे बीज मी आहे. माझ्याच स्वरूपानें आत्मस्वरूप प्रगट होऊन नाचत असते ८.

अधिष्ठानाचे वास्तव्य माझ्यामध्येंच आहे. जगदीश्वराचा पूर्ण ईश्वर मी आहे. परमपुरुषाचा पुरुष मी आहे, आणि परेशाचा परेशही स्वतः मीच होय ९.

असत् वस्तु माझ्या योगानें सत्तावान होतात. अचित् म्हणजे जड वस्तूंना माझ्या योगानें सचेतनत्व मिळते. निजानंदालाही माझ्याच योगानें आनंदत्व प्राप्त होते ४१०.

मीच सर्व सिद्धींची मूळ सिद्धि; बुद्धीची सर्वांगदेखणी बुद्धि मीच; मोक्ष म्हणणे ही एक उपाधिच माझ्यामुळें सिद्ध होते ११.

खरोखरीचा धर्म तो मी आहे. माझ्यामध्यें ब्रह्म हे कर्म विसरून जाते. ब्रह्मसमाधीची परमावधि असें जें परब्रह्म तें मीच आहे १२.

ब्रह्मा, विष्णु, महेश्वर हेही खरोखर माझ्या अंशाचा अंश धारण करणारे आहेत. मीच दशावतारांचा अवतारी आहे. माझी खरी खरी थोरवी मलाही कळत नाहीं १३.

अशा प्रकारे अनेक विचारांच्या अभिमानानें तो भगवद्‌भजन करतो, आणि 'अहं ब्रह्मास्मि' म्हणजे मी ब्रह्म आहे ह्या दृढभावनेनें आपणच आपल्याला पूर्णत्वानें समर्पण करतो १४.

पूर्णत्वामध्यें जीव घालून अभिमान ज्या ज्या कल्पना करतो तें तें खरोखर तो स्वतःच होतो, आणि तें पूर्णत्वही आपल्या मूळच्या पूर्णत्वांत अर्पण करतो १५.

'ब्रह्माहमस्मि' असें जे नुसतें वचन आहे, त्या अहंतेला भगवद्‌भजन म्हणतात. मग हा तर तद्‌रूप होऊन आणि अभिमान ब्रह्मार्पण करूनच भजन करूं लागतो १६.

देहबुद्धीचा केर झाडून काढून अशा भजनानें जो अहंकार उठतो, तोच अपरोक्ष आत्मस्वरूपसाक्षात्कार होय. असा पूर्ण निर्धार पावून तो पूर्णत्वानें वागूं लागतो १७.

म्हणून मननाचे मनन ते मीच, स्मरणाचे नित्यस्मरण मीच; चित्ताला चिंतनधर्मावांचून आत्मचिंतन होतें तें मीच १८.

ज्याची सहसा प्राप्ति होत नाही, ते निजचित्तानें चिंतावे; अशा प्रकारे चित्त स्वानुभवानें भजूं लागले असतां अप्राप्त म्हणून वाटते त्याची प्राप्ति होते १९.

तेव्हां चित्त निश्चयेंकरून जे जे चिंत्तन करू लागते तें तें सारे स्वतः तेंच बनते. ह्या प्रतीतीनें चित्त निजबोधेंकरून युक्त होऊन भजू लागते ४२०.

नसलेल्याचे चिंतन करणे ती 'अतिचिंता' आणि असलेल्याचे चिंतन करणे ती 'निश्चिंतता' होय. पण आहे व नाहीं ह्या दोन्ही भावांचे चिंतन सोडून दिले म्हणजे न भजतांही भजन घडते २१.

चित्त, चिंत्य आणि चिंतन ह्या तिहींना समाधान (म्ह. त्रिपुटीचे ऐक्य) झाले असतां, तें समाधानसुद्धा पूर्णपणे सहज कृष्णार्पण होते २२.

अशा भगवद्‌भजनाच्या विधीनें बुद्धि भजनशील झाली म्हणजे सकल कर्मांमध्येंही निश्चयेंकरून आपोआप समाधि प्राप्त होते २३.

कोणी म्हणतात की, 'कर्माचरणामध्यें समाधि कधीच संभवत नाही.' त्यांना हे जनकराजा ! आत्मस्वरूपाचा बोध झालाच नाहीं असें तू खचित समज २४.

जो तटस्थपणाला 'समाधि' हे नांव देतो, त्याची बुद्धि चकली म्हणावी; कारण ती खरोखरीची समाधि नसून केवळ 'मूर्छा' आहे असे समजावें २५.

तटस्थपणापासून उठला म्हणजे जागा झाला, की तो समाधीला मुकला. अर्थात् हा एकदेशी भाव झाला. मतिमंद लोक देखील हे भाषण खरे मानणार नाहींत २६.

समाधि आणि ती एकदेशी, हे बोलणेसुद्धा लजास्पद आहे. असे असतांही ते जे खरें मानतील, ते केवळ शब्दपांडित्य करणारे , त्यांना शुद्ध स्वरूपाची ओळख नाहीं असे समजावें २७.

येथे प्राचीन म्हणजे प्रारब्ध अति समर्थ असल्यामुळें ते मूर्छा आणून निचेष्ट करते. खरोखर पाहिले असतां चालते बोलते समाधिस्थ वसिष्ठादिकच होत २८.

देवर्षि नारदच पाहा. त्याच्या विनोदकर्मानेंही समाधीचा कधीच भंग होत नाही; (तो निरंतर चालता-बोलतांना व फिरतां-सवरतांनासुद्धा समाधिस्थितींतच असतो) याज्ञवल्क्याच्या समाधीसंबंधाची तर प्रसिद्ध ऋषींनी परीक्षासुद्धा पाहिली आहे २९.

स्वरूप पाहून मूर्छित होतो तो आपला आपण मात्र तरतो; परंतु स्वतः तरून दुसऱ्यासही तारणारे असे ज्ञान शुकवामदेवादिकांनीच प्रकट केले आहे ४३०.

ह्याकरितां समाधि आणि व्युत्थान ह्या दोन्ही अवस्थांसहवर्तमान बुद्धि ब्रह्मार्पण होते, तीच अखंड व परिपूर्ण समाधि होय ३१.

श्रीकृष्णानें आत्मसमाधि देऊन लागलेंच घोर युद्धांत ढकललें. परंतु त्या करुणानिधि कृष्णानें त्याला तटस्थपणाचा स्पर्शसुद्धा होऊ दिला नाहीं ३२.

सर्व प्रकारच्या कर्मामध्येंही समाधि असावी हें ज्ञान, बुद्धीला एक सद्गुरुच देतात; म्हणून खरोखर युद्धासारख्या 'घोर' कर्मांतसुद्धां आत्मसमाधीचा भंग होत नाहीं ३३.

बुद्धीनें परब्रह्माचे आकलन केलें म्हणजे कोणतेंही कर्म आहेतुकच चालते; हेंच बुद्धीचे खरेखुरे अर्पण आहे. इतर जें आनुमानिक ज्ञान, तो भ्रम होय ३४.

स्वरूपांत पराकाष्ठेची तन्मय दृष्टि व कधीं न तुटणारी अशी सर्वत्र समबुद्धि ज्याची असते, त्याला कर्माकार्मांतही अज्ञानाची बाधा होत नाही. अशा स्थितीचेच नांव 'परमसमाधि' होय ३५.

देहबुद्धि निखालस गेली म्हणजे स्वस्वरूपानुभवानें अहंकाराची बाधा होत नाही. आणि कर्माकर्मांमध्यें अज्ञानाची बाधा होत नाही, हीच निर्दोष 'परमसमाधि' होय ३६.

सदासर्वकाळ स्वस्वरूपामध्यें बुद्धि भजनशील झाली म्हणजे ती कोणत्याही कर्मामध्यें आपण स्वतःच श्रीकृष्णार्पण होते ३७.

मनाची आधि म्हणजे तळमळ अगदी शांत होणे तिचेच नांव 'परमसमाधि'. देहबुद्धि न सोडतां प्राणवायु कोंडून समाधि लावणे ती लाकडासारखी जड म्हणजे मूर्छावस्थेप्रमाणेंच स्थिति होय असें खास समजावे ३८.

(आता 'कायिक ' कर्माचे लक्षण सांगतात) मनास तर जाणीव नाही, पण इंद्रियांचा व्यापार तर चाललेला दिसतो. अशा प्रकारें जें जें कर्म निपजत असते, ते सहजच 'कायिक' म्हणजे नुसतें देहाचे कर्म असें जाणावें ३९.

श्वासोच्छ्‍वासांचे चलन किंवा डोळ्यांची उघडझाप करणें हेंही खरोखर त्यानें नारायणपरच केलेले असते ४४०.

घरदार, शरीर व वर्णाश्रमधर्म यांच्यायोगे आपल्या वाट्यास जी जी कर्में आलेली असतात, तीं तीं तो कर्तव्यबुद्धीनें पूर्वी सांगितल्याप्रमाणें अभिमानरहित होऊन करीत असतो ४१.

साखरेचे मोठे थोरलें कारले केलें, तरी त्याचा देंठ व कांटेसुद्धा जसे गोडच असतात; त्याप्रमाणें सारे इंद्रियांचे कर्म ब्रह्मार्पणाच्या योगानें ब्रह्मामध्यें गोडच गोड अर्थात् ब्रह्मरूपच होऊन जातें ४२.

तो एकंदर कर्मसमूह यथास्थित आचरून त्याचा गौरव करतो, पण कर्तेपणाच्या अभिमानाच्या गांवांत पाऊलसुद्धां ठेवीत नाहीं ४३.

माझ्याकडून सत्कर्म घडले; माझे आचरण अत्यंत उत्तम ; जन्ममरणाचे मी निरसन केलें; हा स्वाभाविक देहधर्म त्याच्यामध्यें कधी उठतच नाहीं ४४.

देहसंगानें तर वागत असतो, पण देहधर्म मात्र धरीत नसतो. त्याची सारी देहस्वभावाची लक्षणें ब्रह्मार्पणानेंच चालत असतात ४५.

देहधर्माचा अंकुर त्याच्यांत उठत नाही, ज्ञानगर्वाचा ताठा त्याला चढत नाहीं, यामुळें सहजभजनामध्यें तो अनहंकृतीनेंच नेहमी वावरत असतो ४६,

त्याच्यापासून जें जें कांही उत्पन्न होतें, तें तें सारे माझे गोड खाद्य आहे असे देव म्हणतो. या प्रकारें ब्रह्मार्पणत्वामुळें तशा भक्ताचे सारे स्वभाव अर्पण न करितां सहजच अर्पण होत असतात ४७.

परिसाच्या कसोटीवर जें हें लोखंड लागते, तें तें सारे साडेपंधराच्या दराचे म्हणजे अतीव शुद्ध बावनकशी सोनेंच बनते, त्याप्रमाणें त्याच्या शरीराकडून जें जें कर्म घडतें, तें तें खरेखुरे परब्रह्म असते ४८.

त्याचा खेळ तेंच महापूजन; त्याची बडबड तेंच महास्तवन; याप्रमाणें त्याच्या स्वाभाविक कर्मानें स्वानंदपूर्ण श्रीनारायण सुखी होतो ४९.

तो ज्या वाटेकडे पाहतो, त्या वाटेकडे देव आनंदानें उभा राहतो; मग त्यानें पाहिले किंवा न पाहिले तरी, त्याला स्वाभाविकपणे देवच दिसतो ४५०.

तो ज्या मार्गानें चालतो, तो मार्गच श्रीरंग आपण होतो, अर्थात तो देवाच्या पोटावरूनच खुशाल सर्वांगांनी डुलत चालतो ५१.

त्याजकडून स्वाभाविकपणे जें जें कर्म घडतें, तें तें अहेतुकपणे ब्रह्मार्पणच होतें; ह्यांचेंच नांव निर्दोष 'भजन' व याचेंच नांव शुद्ध 'भागवत' धर्म ५२.

स्वाभाविक जें वर्तन होत असते, तें साहजिक ब्रह्मापर्णच होते; ह्याचेच नांव शुद्ध 'आराधन.' हे जनक राजा ! पूर्ण 'भागवतधर्म' म्हणतात तो हाच असे समज ५३.

अरे ! अशा प्रकारच्या भगवद्‌भजनमार्गाला कधींच कशाचें भय नाही. हे नृपनाया ! तूं 'अभय ' म्हणून विचारलेंस, तें या भजनानेंच निश्चयानें प्राप्त होते ५४.

राजा ! ह्यांत भयाचे कारण कोणते, असे जर तूं विचारशील तर तेही सांगू. हे श्रवणसौभाग्यनिधे ! सावधान मनानें श्रवण कर ५५.

आत्मा पूर्णत्वेंकरून सर्वत्र एकच आहे, तथापि 'त्याच्याहून मी भिन्न आहे' असे म्हणणे सेंच भयजनक अज्ञान आहे. त्यांत द्वंद्व म्हणजे भेदभाव उत्पन्न होत असल्यामुळें ते अत्यंत दुःखदायक होते ५६.

दृढ अज्ञान हेंच जर भयाचे मूळ आहे आणि ज्ञान हेंच मुख्यतः त्या अज्ञानाचे निवर्तक आहे, तर मग तेथे भगवद्‌भजन कुठून लागले ? असा पंडित लोकांना ज्ञानाभिमान असतो ५७.

याकरितां राजा ! तुला सांगतों ऐक. ज्ञानाला मुख्य कारण भक्ति आहे, असा आमचा ठाम सिद्धान्त आहे. त्याचेही कारण ऐक ५८.

जी ब्रह्मादिकांनाहीं आवरत नाहीं ती माया हेंच अज्ञानाचे मूळ आहे. ती त्रिगुणात्मक असून प्राण्यांच्या मागे लागलेली आहे, आणि ती अत्यंत दुस्तर आहे असे तूं समज ५९.

स्वस्वरूप झाकून टाकणे, हेंच त्या मायेचे मुख्य लक्षण आहे. द्वैताचे स्फुरण होणे यालाच 'मूळमाया' हें नांव आहे ४६०

ब्रह्म हे अद्वैतपणानें परिपूर्ण आहे, हे राजा ! त्या अद्वैतस्वरूपामध्यें 'मीपण' म्हणून जें उत्पन्न होते, तेच खरोखर मायेचे जन्मस्थान असें तूं जाण ६१.

त्या मायेच्या पोटामध्यें भय, शोक, आणि दुःखांच्या राशीच्या राशी भरलेल्या आहेत. ती ब्रह्मदेव व शंकर अशा सारख्यांच्यासुद्धा पाठीस लागते, मग इतरांची काय कथा ? ६२.

त्या महामायेची निवृत्ति करावयाला एक भगवद्‌भक्तिच समर्थ आहे. गीतेमध्ये प्रत्यक्ष श्रीकृष्णांनी अर्जुनाला असेच सांगितले आहे ६३.

भगवद्‌गीतेचें तें वचन - "मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते" (ह्याचा अर्थ) माया म्हणजे भगवंताची शक्ति होय; तिची निवृत्ति करावयाला भगवद्‌भजनच पाहिजे; त्या ठिकाणी अन्य उपाय चालावयाचे नाहीत. भगवंताचे भक्त असतात तेच हरीची माया सुखाने तरून जातात ६४

हरीचे भक्त हरिभजनानेंच हरीची माया सुखानें तरून जातात, हे आपल्या अंत:करणांतील गुप्त स्वतः श्रीकृष्णांनी अर्जुनास प्रकट केले ६५,

मायेच्या अंगचा हाच गुण मोठा आहे की, ती जीवाची दृष्टि स्वरूपापासून विन्मुख करते, आणि द्वैतभावाने बलाढ्य होऊन सदासर्वकाल भ्रमाची त्रिपुटी (दृश्य, दर्शन, द्रष्टा अशी भावना) वाढवीत असते ६६.

द्वैताचें भान हें भयाचें जनक व माया ही द्वैताची जनक असें तूं जाण. अशा त्या मायेचे निवर्तक ब्रह्मज्ञान होय, असें ज्ञानसंपन्न साधुसंत सांगतात ६७.

पण असें श्रेष्ठ जें ब्रह्मज्ञान, ते भक्तीचे पोसकें मूल आहे, हें लक्षात ठेव. भगवद्‌भजन केलें नाहीं तर ब्रह्मज्ञान कधीही प्राप्त व्हावयाचे नाहीं ६८.

वेदशास्त्रसंपन्न असले, आणि त्यांनी जर भगवद्‌भजन केलें नाही, तर मायेला परावृत्त करणारें ब्रह्मज्ञान त्यांनाही कधींच प्राप्त व्हावयाचें नाहीं ६९.

शब्दज्ञानाची व्युत्पत्ति ही लौकिक वाढवावयाला समर्थ होईल, पण मायेची निवृत्ति करणारे ज्ञान मात्र हरिभक्तीशिवाय कधींही प्राप्त व्हावयाचे नाही ४७०.

हरिगुणांची रसाळ कथा, तीच ब्रह्मज्ञानाची खरी जननी होय. हरिनामाचा गजर ऐकला की, माया ही जीव घेऊन पळते ७१.

पण माया पळू लागली तरी तिला पळतां येत नाही. कारण, हरिनामाच्या धाकानें ती जेथल्या तेथे विरूनच जाते. ह्याकरितां हरीची माया ही हरिभक्तांना बाधूं शकत नाहीं ७२.

हरिनामाची शक्ति कांही विलक्षण आहे; तिच्यापुढें मायेचा जोर चालत नाही; म्हणून हरिभक्त आहेत ते सुखाने मायेला तरून जातात, असे प्रत्यक्ष श्रीपतींनी सांगितलें आहे ७३.

सलोकता, समीपता, सरूपता व सायुज्यता या चारही मुक्तींना भगवद्‌भक्ति आपल्या मांडीवर वाढविते. अशी भक्ति जर अनन्यभावानें केली नाही, तर शास्त्रज्ञ लोकांना मुक्ति कधींही मिळावयाची नाहीं ७४.

हरिभजनाला जे विमुख होतात, त्यांच्यापुढे द्वैत सदासर्वकाल उभे असते. त्यांच्या ठिकाणी महाभयासह दुःखदायक प्रपंच दृढत्वानें वाढतच राहतो ७५,

ज्याप्रमाणें एकाएकी दिशाभूल झालेला मनुष्य पश्चिमेकडेच पूर्व आहे असे म्हणतो, त्याप्रमाणें परब्रह्माशी विमुख झाले म्हणजे मिथ्याद्वैत माजून राहते ७६.

द्वैताच्या भेदरूप विहिरीतून संकल्पविकल्पांचे झरे सुटतात आणि जन्ममरणांचा पूर येऊन त्यांत सरसहा ब्रह्मांडगोळ बुडून जातो ७७.

जन्ममरणाच्या ओढींनी नाना प्रकारच्या दुःखांच्या राशी व परोपरीची संकटें अभक्त लोकच सोशीत असतात. तशी ओढ हरिभक्तांना स्वप्नांतसुद्धा लागत नाहीं ७८.

भक्तीचा महिमा अगाध आहे. तिच्यांत संसारबंधन शिरत नाही. असें तें भगवद्‌भजन साधण्यासाठी सद्गुरुचरणाची सेवा करावी लागते ७९.

आपल्या शिष्याच्या मरणाची चिंता जो तत्त्वतः निवारण करतो, तोच खरा सद्गुरु होय. त्याशिवाय इतर प्रकारचा गुरुपणा, तो केवळ मंत्रतंत्रोपदेशापुरताच समजावा. ४८०.

मंत्रतंत्रांचा उपदेश करणारे गुरु घरोघर आयते असतात; पण शिष्याला जो सद्‌वस्तूप्रत पोचवितो, त्यालाच श्रीकृष्ण हे सद्गुरु मानतात. ८१.

गुरुच देव, गुरुच मातापिता, गुरुच आत्मा व ईश्वरही तोच. गुरु हा सर्वथैव परमात्माच आहे. तात्विक दृष्टीनें पाहिले असतां गुरु हा परब्रह्मच आहे ८२.

गुरूच्या उपमेला शोभेसें जगांत पाहावयास गेले असतां दुसरे कांहीच मिळणार नाही. गुरूचा महिमा अगाध आहे. भाग्याशिवाय त्याची भेट व्हावयाची नाहीं ८३.

निष्काम पुण्याच्या राशी व निस्सीम वैराग्याची जोड पदरी असावी, तशीच नित्यानित्यविवेकाची आवडही उत्पन्न व्हावी, तेव्हांच सद्गुरुकृपा साक्षात् हातास चढते ८४.

सद्गुरुकृपा हातास चढली की, भक्तीचे भांडार उघडते. तेव्हां तिच्यापुढे कलिकालसुद्धा पळत सुटतो, तेथें भवभय ते बिचारे काय करणार ? ८५.

गुरूला मायबाप म्हणावे तर ती बिचारी एकाच जन्मापुरती असतात; पण गुरु हा खरोखर जन्मोजन्मींचा मायबाप असतो ८६.

अधोद्वारापासून जन्म देणारे ते लौकिक मातापिता होत, पण अधोद्वाराचा स्पर्श न होऊ देणारा म्हणजे गर्भवास चुकविणारा जो सद्गुरु तोच शिष्याचा खरा मायबाप होय ८७.

गुरूला कुलदेवता म्हणावे तर तिची पूज्यता फक्त कुलधर्माच्या कर्मामध्येंच असते; पण गुरु हा सर्व कर्मांमध्यें अकर्ता असल्यानें सदासर्वकाल आणि सर्वोपरीच पूज्य आहे ८८.

गुरूला देवासमान म्हणावे तर, देवाला देवपण येते ते ह्याच्यामुळेंच येते; म्हणून देवाचीही सद्गुरूशी तुलना होत नाही. हे लक्षात ठेव ८९.

गुरु आणि ब्रह्म ही दोन्हीं समान असे म्हणावें, तरी ही उपमाही किंचित् गौणच. कारण, ब्रह्माला ब्रह्मपण गुरुवाक्यानेंच येत असते. अद्वयत्वेंकरून मात्र ते सद्‌गुरूशी समान होईल ४९०.

ह्याकरितां गुरूची थोरवी अगाध आहे. तिला उपमा नाही. ती निरुपम आहे. ब्रह्माच्या ठिकाणी ब्रह्मत्व-प्रमाण-प्रमा-प्रमेय इत्यादि वाक्यमहिमा गुरूची आहे ९१.

ब्रह्म हे सर्वांचे प्रकाशक आहे, पण सद्गुरु त्याचाही प्रकाशक आहे. म्हणून गुरूहून अधिक पूज्य असें दुसरे कोणीच नाहीं ९२.

ह्याकरितां हे राजा ! गुरूला खरोखर मनुष्यभावनेनें कधीही पाहूं नये. अशा भावार्थबुद्धीनें राहिले तर सच्छिष्याची सहजच चित्तशुद्धि होते ९३.

गुरुचरणांवर ज्यांची निस्सीम भक्ति असते, त्यांचे मनोरथ देव पूर्ण करतो. कारण गुरूची आज्ञा देवसुद्धा पाळतो. गुरूच्या वाक्यानें देव जडमूढांचाही उद्धार करतो ९४.

ब्रह्मभावनेनें जे गुरूची सेवा करितात, त्यांचा देवही आज्ञाधारक होतो. त्यांना तो निजस्वरूपाचे सुख सदासर्वदा पुरवितो. अशी ही गुरुमर्यादा देवही उल्लंघन करीत नाहीत ९५.

गुरूची आज्ञा स्वतः देव मानतो व गुरूही देवाला थोरपणास चढवितो. म्हणून ते उभयतांही अभिन्नभावानें भावार्थी लोकांना तारक होतात ९६.

अंतःकरणांत सद्‌भाव नसतां बाहेरून जे भक्तीचे सोंग करतात, ते आपल्या भावनेस अनुसरून संसारांत नाना प्रकारांनी गटंगळ्या खातात ९७.

ते मनुष्यत्वाला मुकतात, आत्मत्वाला दुरावतात, आणि ब्रह्मप्राप्तीलाही ठकवतात. दंभानें हरिभक्ति कधीच उपजत नाहीं ९८.

येथे शुद्धभावावांचून परमार्थ कधीच हाताला लागत नाही. साऱ्या साधनांमध्यें सद्‌भाव हाच श्रेष्ठ साधन आहे हें तूं लक्षात ठेव ९९.

कोरड्या खांबाच्या ठिकाणी सद्‌भाव ठेवतांच तेथे देवाधिदेव प्रगट झाला; मग सद्गुरु तर स्वतः प्रत्यक्ष परब्रह्म आहेत ५००.

ह्याकरितां गुरुभजनापरता भजावयाला दुसरा सोपा मार्ग नाही. खरोखरच ज्ञान-भक्ति म्हणून जी काही म्हणतात, ती सर्वथा सद्गुरुभक्तीच आहे १.

गुरूहून ब्रह्म श्रेष्ठ असे म्हटले तर गुरुत्वाला कमीपणा येतो. असा विषम भाव धरला तर, शिष्याच्या ठिकाणी ब्रह्मसाम्य उपजणार नाहीं २.

आम्हांला सद्गुरु तोच परब्रह्म आहे अशा प्रकारचा सप्रेम निजभाव ठेवणे हीच उत्तमोत्तम गुरुसेवा होय. अशा सेवेच्या योगे म्हणजे अशा निजभावानें शिष्य स्वतः परब्रह्म होतो ३.

अशाच गुरुसेवेनें प्रल्हाद द्वंद्वातीत झाला; व नारद परब्रह्माशी ऐक्य पावून निजानंदानें गात नाचत देवदानवांच्या स्थानामधून विहार करीत असतो ४.

अशीच गुरुसेवा करीत असतां अंबरीषाची गर्भव्यथा टळली. त्याचे गर्भ देव सोसता झाला. आपल्या भक्ताला त्यानें संसाराची व्यथा होऊ दिली नाहीं ५.

अशा अभिन्न भावनेनें जे सुबुद्धिमंत गुरुचरणांना भजतात, ते जनार्दनाला आवडते होतात, त्यांना तो संसारभावनेला स्पर्शूं देत नाहीं ६.

गुरु व ब्रह्म दोन्ही एकच आहेत; तसाच शिष्यही तदात्मक म्हणजे तत्स्वरूपच आहे. जे कोणी भेदभावनेनें भिन्नता मानतात ते मायिक होत असें कवि सांगतो ७.

ज्याप्रमाणें कोणी एकादा मनुष्य निजला असतां स्वप्नामध्यें जगाची कल्पना करतो, त्याप्रमाणें पुरुषाला जो प्रपंच म्हणून दिसतो, तो खरोखर नसतांना मिथ्याच भासतो ८.

मनुष्य झोंप घेत असला म्हणजे स्वप्न पडतें, तोच जागा होऊन मनोरथ चिंतन करूं लागला की, एकीएक असूनही त्याला नसलेलें जन वन दिसू लागते ९.

किंवा आसन घालून जो मूर्तीचे चिंतन करतो, त्याला ध्येय, ध्याता, ध्यान, उपचार इत्यादि नसतेच कल्पित भासू लागते ५१०.

ज्याप्रमाणें धनलोभ्याचें धन नाहीसे झाले तरी त्याची वासना कांहीं धनधान्याला सोडीत नाही, त्याचे मन द्रव्याचे स्मरण करूं लागतांच द्रव्यलोभानें पूर्ण वेडे होऊन जातें ११.

मन स्वतः जरी द्रव्य नव्हे, तरी ते द्रव्याच्या खजिन्याची आठवण करतें व स्मृतिलोप होऊन मोहानें वेडेपिसें होऊन बसतें १२.

त्याप्रमाणें मोहानें पूर्ण ग्रासले म्हणजे मिथ्या देहादि द्वैत भासू लागते. ते अहंभावानें खरे मानले की, संसाराचे भय अचूक येऊन आंगावर आदळते १३.

भवभयाचे मुख्य कारण आपली मनःकल्पना होय हे लक्षात ठेव. त्या मनाचा निरोध करावयाला सद्‌गुरूचे वचन व त्याच्या ठायीं दृढ निष्ठा हेंच पाहिजे १४.

हे लक्षात आणून जे कोणी ज्ञाते सच्छिष्य असतात, ते गुरुवाक्यावर विश्वास ठेवून विवेक व वैराग्य यांच्या बळानें आपल्या मनाला आवरून ठेवतात १५.

राजा ! ते आवरावयाची हातोटी कशी असते, तो प्रकार तुला थोडक्यात सांगतो. सद्गुरुवाक्य हे आत्मबोधानें मनाला सावध करीत असते १६.

सद्गुरूवर व त्याच्या वचनावर दृढनिष्ठा ठेवल्याने, चंचलपणानें विषयचिंतन करीत असतां मन जे पाहते, तें तें ब्रह्मार्पणच होत जाते १७.

विषयाचा स्वार्थ धरून मनानें जो जो पदार्थ घ्यावा, तो तो सारा परमार्थरूपच होतो, असें गुरुकृपेच्या अनुग्रहाचे सामर्थ्य आहे १८.

जमिनीच्या भयानें जो पळू लागेल, त्याला तो जिकडे जाईल तिकडे जमीनच भेटते. असे झाले म्हणजे येणे आणि जाणे आपोआपच बंद पडते व एकाच ठिकाणी तो थांबतो १९.

त्याप्रमाणें मनाला एक वर्म दाखवून द्यावे. ते हेच की, ते 'जे जे पाहीम्ल तें तें ब्रह्मच आहे.' असे केले म्हणजे तो जें जें कर्म करावयाला लागेल तेथे तेथें पुरुषोत्तम सहज प्रगट होईल ५२०.

अशा प्रकारे गुरूपदेशाच्या अनुभवाच्या प्रभावानें इंद्रियवृत्तीच्या उसळ्या नाहीशा होतात व ब्रह्मरूप अधिष्ठानाशी ऐक्य होऊन बाह्य प्रवृत्तीला अखंड कुलूप ठोकल्याप्रमाणें होते २१.

अशा रीतीनें बाह्य कर्माचे नियमन केले असतां मनाचा द्वैतभ्रम मोडतो आणि बाहेरसुद्धा परब्रह्मरूप चिदाकाश सर्वत्र भरून राहते २२.

अशा प्रकारच्या भजनानें मनाचा निरोध केला असता त्या भक्तांना कल्पांतकाळाचेही भय राहत नाही. ते निर्भय होऊन खुशाल फिरत असतात २३.

पण ही अगाध निष्ठा भोळ्या भाबड्यांना पूर्णपणे साधत नाही. ह्याकरितां दुसरें एक सोपे साधन सांगतों तें ऐक २४.

भोळे भाविक लोक तरावयाला मुख्य कारण चित्तशुद्धीच आहे. हरीचे जन्म, कर्म आणि गुण अत्यादरानें श्रवण करावेत २५.

चुकलेला पुत्र सांपडल्याची वार्ता आई जितक्या उत्कंठेनें ऐकते, तितक्याच उत्कंठेनें जिवाचें सार्थक करणारी हरिकथा श्रवण करावी. २६.

हरीची जन्मकर्मे व गुण अनंत आहेत, ते सारे ऐकावयास कसे मिळतील असे म्हणाल तर सांगतो की, लोकप्रसिद्ध जें जें पुराण असेल तेवढे तरी पूर्ण श्रद्धेनें ऐकावें २७.

पुराणामध्यें पुष्कळ देव सांगितलेले आहेत. तेही सारे ज्याच्या चरणाला लागतात, वेदांनी व पुराणांनीही ज्याला वंदन केले आहे, तो चक्रपाणि असा श्रीकृष्णच एक समर्थ म्हणजे श्रेष्ठ आहे २८.

त्याचे अत्यंत अद्‌भुत असे जे जे जन्म व परमार्थयुक्त जी जी कर्में भगवंतानें आपल्याच मुखानें सांगितली आहेत, ती ती ज्ञानप्राप्तीकरितां श्रवण करावी २९.

परंतु जें जें पुराण श्रवण केले, त्याचे त्याचे मनन केल्याशिवाय ते व्यर्थ होते. ह्याकरितां श्रवण केलेल्याचे नीट मनन करीत असावें ५३०.

मोल देऊन जी गाय घ्यावी, तिचे दुभते आपण खाल्ले तर तो विषयभोग होतो; पण तीच दान देऊन टाकली तर ती परमामृताचे दुभते म्हणजे मोक्ष देते ३१.

तद्वत् जे श्रवण करावे, ते मननानेंच परमपावन होते. तीच त्याची म्हणजे श्रवणाची उपेक्षा केली, तर परिणामी तें निष्फळ होतें ३२.

हरीचें नाम कानांत पडले असतां कित्येकांच्या तें मुखांतून बाहेर पडते तर कित्येकांच्या ह्या कानांतले त्या कानांतून निघून जातें ३३.

परंतु हरीचें नाम कानांवर पडतांच ते ज्याच्या अंतःकरणांत शिरते, त्याचे सारे पाप धुतले जाऊन तो हरीच्या चरणीं लिगटून जातो ३४.

ह्याप्रमाणें सदासर्वकाल श्रवणाच्या ठिकाणीं मननयुक्त श्रद्धा ठेवली, म्हणजे विकल्पाची कधीही बाधा न होतां चित्तवृत्ति आपोआपच शुद्ध होते ३५.

ह्या प्रकारे मननयुक्त श्रवण केले असतां पूर्णानंद उचंबळू लागतो, आणि त्या आनंदाच्या भरांत तो हरिकीर्तन करूं लागतो ३६.

ज्ञानमुद्रा-पदबंधयुक्त हरीची अगाध चरित्रे कीर्तनामध्यें गाऊन त्यांचे ते विवेचन करूं लागले म्हणजे परमानंद ओसंडूं लागतो ३७.

ज्याला जन्म नाही, त्याच्या जन्मांचे वर्णन करतात; ज्याला कर्म नाही, त्याची कर्में म्हणजे लीला गातात; व ज्याला नाम नाही, त्याच्या नामाचे संकीर्तन करून प्रेमभरानें डुलत असतात ३८.

स्वहित साधण्यासाठी लौकिकाची लाज सोडून देऊन आवडीनें अत्यंत निर्लज्ज होऊन निःशंकपणानें नाचत असतात ३९.

कीर्तनाच्या योगानें दोषांचे निर्दलन होते; जप, तप, निराश होऊन जातात; यमलोक ओस पडतो व तीर्थांची आशा निष्फळ होते ५४०.

यमनियमांना उपवास पडतात, योगाभ्यास मरावयाला टेकतो, कीर्तनाचा गजर होऊ लागला की, श्रीकृष्णपरमात्मा नाममात्रेंकरूनच सर्व दोष नाहीसे करतो ४१.

कीर्तनाचा घडघडाट सुरू झाला की, जिकडेतिकडे आनंदच दुमदुमून राहतो. श्रीविष्णु आनंदानें डुलावयाला लागतो, व त्या आनंदाच्या भरांत शंकर तर तांडवनृत्य करूं लागतो ४२.

ह्याप्रमाणें हरिकीर्तन हे मनाला अत्यंत समाधान देणारे आहे. हा भक्तीचा राजमार्ग आहे. ह्या मार्गात स्वतः चक्रपाणि संरक्षण करीत असतो ४३.

तो चक्र घेऊन त्याला म्हणतो की, "भक्ताच्या ठिकाणी तुझें काम काय ? मला तर जगामध्यें शत्रूच नाही; पण भक्तांचा द्वेष करणारा असतो त्याचा मी आपल्या शस्त्रानें नाश करतों" ४४.

चक्रानें अभिमानाचा चेंदा करतों; गदा ही मोहममतेला छेदून टाकते; शंखानें आत्मबोधाला जागृत करतो आणि कमलानें सदा सर्वकाळ आपल्या भक्तांची पूजा करतो ४५.

चक्रपाणीच जेथें संरक्षण करणारा असतो, तेथे भवभयाची कथावार्ताही उरत नाही. श्रीहरि स्वतः कीर्तिवंताचे (कीर्ति गाणाऱ्यांचे) संरक्षण करीत असतो ४६.

ज्यांना कथाश्रवण करवत नसेल, किंवा हरीचे कीर्तन करतां येत नसेल, त्यांनी 'राम, कृष्ण, गोविंद' असें नामस्मरण करावे ४७.

'अच्युत' ह्या नामाची ख्यातीच अशी आहे की, तें गर्जिलें असतां कल्पांतीही 'च्युति' म्हणजे अधोगति होऊ देत नाही. त्या नामाचे जे निरंतर स्मरण करतात, ते खरोखर अच्युताचेच अवतार होत ४८.

ज्यांची वाणी रामकृष्णादि नामांचा अखंड जप करते, गर्जना करते, त्यांच्या पायांशी तीर्थे लोटांगणी येतात व मोठमोठे देवही स्वतः येऊन चरणी लागतात ४९.

नामाचें तेजच काही विलक्षण आहे. ते घेणाराची पायधूळ यमसुद्धां मस्तकावर धारण करतो. नामाजवळ चतुर्भुज श्रीकृष्ण सदा सर्वकाळ तिष्ठत असतो ५५०.

नामाच्या प्रभावापुढे भवभय तें बिचारें किती ? नामापुढे यावयाला कळिकाळाचे तोंड काय लागले आहे ? ५१.

नामाची जेवढी शक्ति आहे, तेवढे त्रैलोक्यांत पापसुद्धा नाही. हे जनकराजा ! नामापाशी खरोखर चारही मुक्ति असतात, हे तूं लक्षात ठेव ५२.

हे राजा ! नीट लक्ष देऊन ऐक. नामापेक्षा सुगम असे दुसरें साधन नाहींच नाही, असें पक्केपणी जाण ५३.

श्रीधराच्या नामाचे, जन्मांचें व कर्माचे श्रवण घडले की पामराचाही उद्धार होतो. ह्याकरितां शास्त्रवेत्ते पुरुष हरीची लीला ही कल्याणकारक आहे म्हणून वर्णन करतात ५४.

असा भक्तियोग ज्यांच्या अंतःकरणांत बाणतो, त्यांना जाणतेपणाचा ताठा राहात नाही. अहंममतेचा पांग टाकून देऊन ते निःसंगपणे हरिकीर्तन करीत संचार करीत असतात ५५.

हरिकीर्तीचे श्रवण व हरिनामाचे स्मरण केले असतां सप्रेम भक्ति वृद्धिंगत होते, आणि भक्ताला देहाचें भानच राहात नाही. राजा ! तीही स्थिति सांगतों ऐक ५६.

हरिनामाचे व गुणकीर्तनाचे वर्णन जागृतीमध्यें तर निरंतर आवडतेंच, पण स्वप्नांतसुद्धा तीच स्थिति झाली म्हणजे हरिभक्ति उत्तम प्रकारें मनांत ठसली म्हणून समजावें ५७.

अशा रीतीनें भक्तियुक्त होऊन ज्याचे व्रत जसजसे दृढतर होत जाते, तसतसे त्याचे चित्त अधिकाधिक द्रवून हरिनामकीर्तीविषयींचा प्रेमा अद्‌भुत रीतीनें वाढतो ५८.

परमप्रिय असा जो आत्मा तोच हरि. त्याच्या नामकीर्तीचा अत्यंत हर्ष, व नित्य नवी आवड; ह्यायोगे अंतर्बाह्य हरीच प्रगट होतो ५९.

एकाद्या संकटामध्यें मायलेकांची ताटातूट व्हावी, आणि पुष्कळ काळ लोटल्यावर अकस्मात् गांठ पडावी, त्या वेळी तो मुलगा हंबरडा फोडून आईला मिठी घालतो आणि हुंदके देऊन ओक्साबोक्शी रडू लागतो ५६०,

त्याप्रमाणें भक्तीच्या पेठेत जेव्हां जिवाची व शिवाची भेट होते, आणि आत्मसाक्षात्कारानें मिठी पडते, तेव्हां त्या संधीत अनिवार रडें कोसळतें ६१.

परमात्म्याला आलिंगन दिले जाते, त्यायोगें अनिवार हुंदके येऊ लागतात; व प्रेमानें परिपूर्ण झाल्यामुळें रोमांचित होऊन मोठमोठ्यानें उसासे टाकून तो रुदन करूं लागतो ६२.

लगेच खदसदां हासतो व म्हणतो की, अहो ! मी तर माझ्यामध्येंच आहे. चुकलों, भेटलों असें म्हणणे हे आपलेच वेडेपण, असें मनांत आणून तो हासावयालाच लागतो ६३.

मी तर अखंडितपणानें स्वतः सर्वत्र भरलो आहे, पूर्ण अभेदामुळें मी अनादि आहे तसाच आहे. ह्याप्रमाणें मी अव्यय असतां जन्मलों व मेलों असें म्हणत होतो ह्याची आठवण करून मान डोलवून डोलवून तो हासूंच लागतो ६४.

दोराला साप समजून घाबऱ्या घाबऱ्या पळतांना अडखळतो व पडतो, तोच त्या दोराला ओळखून आपल्या आपणच हासूं लागतो ६५.

तद्वत् संसार हा मिथ्या असून देहभाव समूळ खोटा आहे, असे असतां मला नसती ममता व अहंभाव होता की हो ! म्हणून हासतो ६६.

धन्य तें गुरुवाक्य ! तेच मला तारक झाले. देहांत असून मी विदेही बनलो. माझे चारी देह मिथ्या की हो झाले ! अशा अनुभवोद्‌गारानें गर्जना करूं लागतो ६७.

तो म्हणतो,"धन्य धन्य ती भगवद्‌भक्ति ! की जिनें चारी मुक्तीही मिथ्या करून सोडल्या ! परमात्मा तो मीच हे निश्चित आहे." अशा उल्हासाच्या गजरानें त्रिभुवनही दणाणून सोडतो ६८.

धन्य तें भगवंताचें नाम ! त्या नामानें मला नित्य निष्काम करून सोडलें ! भवभ्रम समूळ मिथ्या ठरला ! याप्रमाणें मोठमोठ्यानें गर्जना करून हांक फोडतो ६९.

आतां त्रिभुवनांत दुसरे कांहींच नाहीं; जें जें दिसतें तें मीच मी; तो एकी एक मीच आहे असे बोलून मोठमोठ्यानें हांक फोडतो ५७०.

ज्याच्यायोगें दुर्धर असा भवबंध नाहीसा होऊन गेला, त्या सद्गुरूच्या स्तवनामध्येंच आपली अलौकिक वाणी गर्जवितो ७१.

'अहो ! हा संसार मिथ्या झाला; जन्ममरणाचा अभाव झाला; कळिकाळाचा ठावच पुसून गेला', असे म्हणून हाक फोडतो ७२.

अशा एकावर एक हाका अपूर्व रीतीनें मारू लागतो. लगेच आत्मसुखाचे गाणे गातो, आणि स्वानंदानें डोलत राहतो ७३.

जिवलगाची गोड कथा स्वतः सांगू लागले असतां तृप्तीच होत नाहीं; त्याप्रमाणें आत्मानुभवानें हरीला गाऊं लागले म्हणजे काही केले तरी पुरेच वाटत नाहीं ७४.

त्याचे गायन श्रवण करतांना ज्ञानी श्रोता सुखरूप होतो; मुमुक्षूला त्याचे गाणे ऐकून प्रेमाचें भरतें दाटून येते ७५.

ह्याप्रमाणें तो गाऊं लागला असतां पदोपदीं तें निजसुख दाटून येते, आणि हर्ष पोटांत मावेनासा झाला म्हणजे तो निजानंदानें अलौकिकपणे नाचूं लागतो ७६.

दुजेपणाचे काम सोडून, लौकिकाची लाज टाकून देउन तो अहंभावाशिवाय सहज आनंदानें मोठ्या गमतीनें नाचतो ७७.

जो विकत घेऊन दारू पितो, तोसुद्धा दारूच्या गुंगीत गातो आणि नाचतो, मग ज्यानें ब्रह्मानंदरस सेवन केला, तो कह्यात कसा राहणार ? ७८.

ह्यासाठी ब्रह्मानंदाच्या उन्मादांत लौकिक सोडून तो स्वतः गात व नाचत असतो. लोक त्याला वेडा म्हणतात. हे बोधाचे वर्म पंडिताना सहसा कळत नाहीं ७९.

राजा ! त्याला एका भगवंतावांचून दुसरा लोकाचार दिसतच नाही. त्याच्या निजबोधाची कथा सांगतों ऐक ५८०.

स्वानंदाच्या बोधानें आणि ब्रह्मोन्मादाच्या परमानंदानें तो जो जो पाहूं लागतो, तों तों त्याला हे चराचर पूर्णानंदानें भरलेले आणि स्वानंदानें दुमदुमलेलेंच दिसते ८१.

पृथ्वी, आप, तेज, वायु, आकाश ही सर्व त्याला साक्षात हरिस्वरूप दिसूं लागतात. भूतांच्या किंवा महाभूतांच्या प्रतिभेचे भिन्न भिन्न कोंभ, त्याला सारे अभिन्न-एकरूपच भासूं लागतात ८२.

ज्याप्रमाणें दुसरी सामग्री न मिळवितां केळीचा कोंब फळे व पानें ह्या रूपानें विकास पावतो, त्याप्रमाणे, परीक्षिति राजा ! परब्रह्म हें भूत-भौतिकात्मक रूपानें प्रगट होते ८३.

किंवा स्फटिकगृहाच्या भिंतीवर कोरण्याच्या हत्यारानें हत्ती, घोडे व सैन्य इत्यादि कोरून काढलेली चित्रे, आंतील दिव्यामुळेंच अगदी हुबेहुब दिसतात ८४.

त्याप्रमाणें तेजःपुंज असे सूर्यचंद्रादिक किंवा लखलखणारे अग्नि व नक्षत्रें यांच्यांतील लखलखीतपणा व प्राण्यांच्या नयनांतील तेज, ही सर्व आत्मज्योतीनेंच सतेज दिसतात ८५.

जाळण्याच्या दारूचे पदार्थ (गंधक, सोरमीठ, कोळसा वगैरे) युक्तीनें मिश्रित केले म्हणजे (बाण, फुलबाजा, नळे वगैरेमधील) अग्नि हा फुलासारखा दिसू लागतो, त्याप्रमाणें परब्रह्म हे आपल्या लीलेनें सूर्यचंद्राकार होऊन नानात्वानें भासतें ८६.

पृथ्वी स्वतःसिद्ध गंधरूप आहे, पण तो सुगंध कस्तूरी इत्यादि पदार्थांमध्येंच प्रगट होतो; त्याप्रमाणें भगवंताची सत्ता ही सर्वत्र आहे, पण ती सात्त्विकामध्यें (अंतःकरणाच्या सत्त्ववृत्तीमध्यें) अतिशय स्पष्ट दिसते ८७.

म्हणून सात्त्विकाच्या ठिकाणी जें सत्त्व असते, ते भगवत्तत्त्व आहे असे समज. सत्त्वस्थ वृत्तीच्या लोकांना सत्त्वामुळेच महत्त्व व हरिरूपानें मान्यत्व प्राप्त होते ८८.

पृथ्वीभोंवतीं जलाचे आवरण आहे, त्याला 'चतुःसमुद्र' असे म्हणतात. त्याप्रमाणें दशदिशांमध्यें असलेले देवाचेंच अंग 'दिशा' ह्या नांवानें बोलले जाते ८९.

पूर्व-पश्चिम इत्यादि जे प्रकार आहेत, ते दशदिशांचेच भाग होत, ते देवाचेंच अंग. त्या रूपानें श्रीरंगच मूर्तिमंत भासतो ५९०.

गवत, दूर्वा, दर्भ, झाडें ही पाहून हेही श्रीहरीचेच केस आहेत असे तो म्हणतो. आपल्या अंगांत सर्वत्र सम हरिरूप असतांही, न ओळखणाऱ्याला हे सर्व विषमच दिसते ९१.

आपली बोटे मोजू लागले म्हणजे ज्याप्रमाणें ती वेगळी वेगळी आहेत असे वाटते; पण ती मूळची साऱ्या आपल्या एका आंगालाच अखंड चिकटून राहिलेली असतात ९२

त्याप्रमाणें वन, वेली, दर्भ, अरण्य इत्यादि पाहून हे सर्व हरीचेंच स्वरूप आहे असे तो म्हणतो. हे सारे तो ऐक्यभावानेंच पाहातो, त्याला त्यांत निराळा अंश दिसतच नाहीं ९३.

दूर्वा काय, झाडेझुडपें काय, किंवा रानवेली काय, ही अनंत कोटि केसांची पंक्ति हरीच्या अंगावर वाढलेली आहे, आणि तिला त्या श्रीहरीच्याच स्वरूपानें शोभा आली आहे असें तो म्हणतो ९४.

वडाच्या पारंब्या ज्याप्रमाणें लोंबत सुटून निरनिराळ्या वाढतात, तरी त्या वडाच्याच झाडाच्या असतात. त्या वटत्वाला मुकल्या असे म्हणता येत नाही. ९५.

त्याप्रमाणें चैतन्यापासून हे नद्यांच्या रूपानें अनेक ओघ निघालेले आहेत, त्यांतही ओतप्रोत चैतन्यच भरलेले आहे, आणि त्या चिद्‌रूपानेंच निरंतर वाहात असतात ९६.

किंवा चंद्रबिंबांतील अमृत जसे बिंबांत बिंबरूपच होऊन असते, त्याप्रमाणें भगवंतामध्यें संसार भासतो, व तो भजनविश्वासानें भगवद्‌रूपच होतो ९७.

अशा प्रकारें सृष्टीतील वेगवेगळे भाग पाहतांना जसजसा उल्हास वाटत जातो, तसतसा यच्चयावत जग देवच पूर्णपणे नटला आहे असा त्याला अनुभव येऊ लागतो ९८.

ह्यासाठी तो सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी असा काही लीन होऊन जातो की, समुद्राच्या पाण्यामध्यें जणू काय मीठच अंशाअंशांनी मिळून गेलें आहे ९९.

त्या स्थितीत तो मुंगीला पाहून तेही हरिस्वरूपच समजून वंदन करतो. हे तर काय, पण एकाद्या माशीला पाहूनसुद्धा तेही भगवंताचेंच स्वरूप म्हणून अनन्यभावानें शरण होऊन लोटांगण घालतो ६००.

गाय असो की गाढव असो; चांडाळ असो की श्वान असो; लोकांत ज्यांना अत्यंत निंद्य व कनिष्ठ समजतात, त्यांनाहीं पूर्ण भगवद्‌रूप मानून अनन्यभावानें लोटांगण घालतो १.

पाषाणसुद्धा हरिरूपच समजतो. तृणालासुद्धा भगत्वस्वरूप मानून वंदन करतो. स्थावरजंगमादिकांनासुद्धां चिदैक्यभावानें लोटांगण घालतो २.

हरिनामस्मरणाच्या महिन्यानें एवढा लाभ कसा होतो म्हणशील तर, हे राजा ! त्यांतील मर्म ऐक ३.

विधिपूर्वक पूजाविधान किंवा श्रवण, स्मरण व कीर्तन करीत असतां ज्याची सर्वकाळ पूर्ण 'चिदैक्यभावना' असते, त्यालाच 'पूर्णप्राप्ति' साध्य होते असें हूं समज ४.

हे चक्रवर्ती जनकराजा ! ऐक. अशी जेथें भगवद्‌भक्ति असते, तिच्यापाशी गोवत्सन्यायानें विषयविरक्तीही धावून येते ५.

हे असो. जुळी फळे असली म्हणजे ती एकमेकास सोडूं शकत नाहीत, त्याप्रमाणें भक्ति आणि विरक्ति या एकदमच उत्पन्न होतात आणि त्यांच्या सामर्थ्यावर भक्त हेही समर्थ होतात ६.

जेथें भक्ति आणि विरक्ति या सहजस्थितीनें नांदूं लागतात, तेथेच पूर्ण-प्राप्ति ही सदासर्वकाल दासीसारखी राबते ७.

याप्रमाणें भगवद्‌भक्ति ही त्रिभुवनामध्यें महान् समर्थ आहे. आणि भक्ति-विरक्तींच्या एकोप्यामुळें भक्तांच्या घरी प्राप्तीही नांदूं लागते ८.

आता भक्ति, विरक्ति आणि अनुभवप्राप्ति या तिन्ही एकाच काळी कशा उत्पन्न होतात, ती स्थितीही तुला विशद करून सांगतों ९.

जशी जशी भगवद्‌भक्ति करावी, तशी तशी विषयामध्यें विरक्ति उत्पन्न होत जाते आणि तदनुसार अनुभवस्थितीही भक्तांना त्याच वेळी प्राप्त होते ६१०.

भुकेलेल्या मनुष्यापुढे षड्‌रसान्नाचे ताट वाढून ठेवले म्हणजे त्याला प्रत्येक घांसाबरोबर पुष्टि, तुष्टि व क्षुधानाश आपोआप लाभतात . ६११.

जितका जितका घांस घ्यावा, तितका तितका क्षुधेचा नाश होतो, आणि तितकें तितकें पोट भरत येऊन सुख व समाधानही तितकेंच वाढत जातें १२.

पुष्टि, तुष्टि व क्षुधानाश ही तिन्ही जशी जेवणाराला जेवणामध्यें एकदमच प्राप्त होतात, त्याप्रमाणें भगवद्‌भजनामध्यें भक्तीचे त्रिकूट म्हणजे भक्ति, विरक्ति व अनुभवप्राप्ति ही तिन्ही एकदमच उत्पन्न होतात १३.

हे राजा ! सद्‌भावानें भगवद्‌भक्ति केली असतां भक्ति, विरक्ति आणि भगवत्प्राप्ति ही तिन्ही वरील न्यायानें एकसमयावच्छेदेंकरून प्राप्त होतात असें तूं जाण १४.

'भक्ति' म्हणजे सर्व प्राणिमात्रांच्या ठायीं सप्रेमभावना, आणि 'प्राप्ति' म्हणजे अपरोक्ष साक्षात्कार, अर्थात् भगवद्‌रूपाची अनिवार स्फूर्ति होय १५.

आता 'विरक्ति' म्हणजे अशी की, माझी स्त्री, माझा पुत्र, माझा देह, इत्यादि जो ममकार व अहंकार असतो, तो जेथे समूळ मिथ्या होऊन जातो, राजा ! ह्याचेच नांव 'विरक्ति' असें तूं समज १६.

अशा प्रकारें भजनाच्या पोटी भक्ति, विरक्ति आणि भगवत्प्राप्ति ही त्रिपुटी ऐक्यभावानें सद्‌भक्ताच्या ठिकाणी भजनदृष्टीमुळें एकाच वेळी उत्पन्न होते १७.

ह्यासाठी राजा ! स्वहिताकरितां अवश्यमेव हरीची भक्ति करावी. तेणेंकरून हटकून भगवत्प्राप्ति होते. असें उपसंहारार्थ 'कवि' (पुढील श्लोकांत) सांगतो १८.

ह्याप्रमाणें सदासर्वदा जे सर्व भूतांच्या ठिकाणी अनन्य भक्ति करतात, ते भक्ति, विरक्ति व भगवद्‌प्राप्ति अनायासें प्राप्त करून घेतात १९.

हे राजा ! हरिभक्ति हें एक उत्तम अंजन आहे. ते सद्‌भक्त आपल्या नेत्रांत घालून आपल्या भजनरूप महायोगानें भगवत्स्वरूपाचा ठेवा आपलासा करितात ६२०.

ऐक्यभावनेनें निजभक्ति केली असतां सर्वोत्कृष्ट पूर्ण शांति प्राप्त होते, आणि तिच्या योगें असत् वस्तूंची निवृत्ति होऊन भक्तांना ब्रह्मानंदरूप भगवंताची पूर्ण प्राप्ति होते २१.

म्हणून भगवद्‌भक्त हे मोठे धन्य होत ! ते इंद्रियांशी वावरत असूनही विषयांविषयीं विरक्त असतात, ते देहधारी असून विदेही असतात, आणि हरिभजनाच्या योगें नित्यमुक्त होऊन राहतात २२.

भक्त एकनिष्ठेनें भगवद्‌भक्ति करीत असता, तिच्या भरांत ते मुक्तीचीही इच्छा करीत नाहीत; तरी पण, त्यांच्यापाशी सदासर्वदा चारही मुक्ति दास्य करीत असतात २३.

हा भगवद्‌भक्तांचा महिमा निरूपम आहे. त्याला उपमा नाही. एकनिष्ठेनें पुरुषोत्तमाचे भजन करून ते श्रेष्ठ अशा परमात्मपदाला पोचलेले असतात २४.

अशा प्रकारची भगवंताची श्रेष्ठ भक्ति आणि भक्तांना होणारी भगवद्‌प्राप्ति ऐकून चक्रवर्ती जनक राजाच्या चित्ताला मोठे आश्चर्य वाटले २५.

'धन्य धन्य भगवद्‌भजन' असें म्हणून आनंदानें कवीला तो लोटांगण घालू लागला, तेव्हां त्याचा कंठ भरून येऊन हुंदके आवरतनासे झाले, सर्वांगावर रोमांच उभे राहून अश्रूंनी नेत्र भरून आले २६.

आनंदाचा घाम फुटून आंग थरथर कापू लागले व तो क्षणभर तटस्थ होऊन राहिला. पण लगेच देहभानावर आला. कारण न जाणों, हे महर्षि आपल्याला न विचारतां निघूनही जातील असें त्याला वाटले २७.

अशा अत्यंत काकुळतीनें राजानें डोळे उघडून पाहिले, तो ऋषिमंडळी बसलेली पाहून त्याच्या मनाला अत्यंत आनंद झाला २८.

त्या आनंदाच्या भरांत तो डोलूं लागला आणि म्हणाला, ज्यांना 'पूर्णप्राप्ति' झालेली असते, असे भगवद्‌भक्त जगामध्यें कसकसे वागतात, ती सारी लक्षणे आतां ह्यांस विचारून पाहूं २९.

भक्ताला 'पूर्णप्राप्ति' होणे सुगम आहे हे ऐकून राजाला अतिशय संतोष झाला. म्हणून तो भक्तांच्या लक्षणांचा अनुक्रम व समूळ मर्म विचारूं लागला ६३०.

जनक राजा म्हणाला, महाराज ! मुनिवर्य ! पूर्ण प्राप्ति करून घेतलेले जे भगवद्‌भक्त असतात, ते जगामध्यें वागतात तरी कसे ? ती त्यांची सारी लक्षणे माझ्या कानांवर घालून माझे कान अलंकृत करा ३१.

भक्तांची लक्षणे हे एक प्रकारचे अलंकारच आहेत, ते घालून माझे श्रवण भूषणयुक्त करा. ती सारी लक्षणे जर लक्ष लावून श्रवण केली, तर आपणही भगवंताला प्रिय होऊ ३२.

त्यांचा धर्म कोणता ? त्यांचे कर्म कसे असते ? अंतःकरणामध्यें पुरुषोत्तमाला ठेवून ते कसे काय वागतात ? त्यांची बोलण्याची शैली कशी ? ३३.

कोणत्या स्थितीनें आणि कोणत्या रीतीनें हरीचे भक्त हरीला प्रिय होतात ? स्वामी ! अशा लक्षणांच्या जितक्या मालिका असतील, तितक्या साऱ्या मला सांगाव्यात ३४.

ह्या जनक राजाच्या प्रश्नानें त्या सर्व मुनीश्वरांना मोठा संतोष झाला व कवीहून धाकटा असा 'हरि' नावाचा बंधु त्याच्या प्रश्नाचे उत्तर देण्यास पुढे सरसावला ३५.

राजाला हरि म्हणाला, "हे राजा ! भक्तलक्षणांचे अनेक प्रकार आहेत. कोणी दिगंबर म्हणजे नग्न स्थितीमध्यें राहतात, आणि कोणी आपला आश्रमधर्म पाळून आपल्याच आचारानें वागतात ३६.

कोणी सदासर्वदा स्वस्थ पडूनच राहातात, तर कोणी उन्मत्तासारखे वर्तन करतात. कोणी सर्वकाळ गातात व नाचतात, तर कोणी मौनच धरून राहतात ३७.

कोणी हरिनामाचा घोष करीत असतात ; कोणी आपली कर्मेच टाकून देतात ; कोणी प्राणिमात्राविषयीं दया ठेवून दानधर्म करीत राहतात व कोणी भजनाचा नियम धरून राहतात ३८.

अशा भक्तांच्या स्थिति पुष्कळ आहेत. त्या साऱ्या सांगणे शक्य नाही. ह्याकरितां हे राजा ! त्यांपैकी मुख्य मुख्य आहेत त्या थोडक्यांत तुला सांगतों ३९.

सर्व भूतांमध्यें भगवंत भरलेला आहे असे पाहणें हेच पूर्णप्राप्तीचे मुख्य स्वरूप व साधन आहे ; हाच पूर्ण भक्तीचा निजगौरव आहे; अशा अभिप्रायानें हरि बोलतो ६४०.

मीच भगवत्स्वरूप असून सर्व भूतांमध्यें मीच व्यापलेलों आहे, माझ्यामध्येंच सर्व भूतें आहेत, आणि सर्व भूतांमधील भूतात्मा मीच असून परमात्मा तो मीच आहे ४१;

असें जें पूर्णत्वाचे मीपण असते, त्यानेंच आत्माभिमान वाढतो, व तो खराखरा निरभिमान सहज होतो. राजा तें शुद्ध लक्षण सांगतों ऐक ४२.

शुद्ध भक्तांचे मुख्य लक्षण असे आहे की, प्रत्यगात्माच आपण (प्रत्यगात्मा म्हणजे अवस्थात्रयसाक्षिचैतन्य; हेच मी आहे असें जें वेदान्ताचें निजगुह्य) तेसुद्धां गौण समजून त्यांची भावना पूर्णपणे अशी झालेली असते की ४३,

सर्व प्राणिमात्रामध्यें भगवंत आहे आणि सर्व प्राणिमात्र भगवंतामध्यें आहेत; प्राणिमात्रामध्यें असणारा असा जो परमात्मा तोच मी आहे असे म्हटले म्हणून काही मीपणाचा दोष येत नाहीं ४४.

सर्व प्राणिमात्रामध्यें भगवंत आहे, आणि भगवंतामध्यें सर्व प्राणिमात्र आहेत असें जो मानतो आणि हे सारें जो आपल्याच देहामध्यें पाहतो, तो स्वस्वरूपच बनून राहतो ४५.

तो भक्तांमध्यें अत्यंत श्रेष्ठ, तोच भागवतांमध्यें वरिष्ठ, त्यालाच उत्तमत्वाचा मान देऊन श्रेष्ठ अवतार समजतात ४६.

योग्यांमध्यें अग्रगणी तोच; ज्ञान्यांमध्यें शिरोमणि तोच; आणि सिद्धांमध्यें मुकुटमणीही तोच. असें स्वतः श्रीकृष्णानें सांगितले आहे ४७.

तुपाच्या कण्या असतात त्या तुपाहून जशा निराळ्या नसतात, त्याचप्रमाणें पंचमहाभूते व भौतिक पदार्थ-प्राण्यांचे शरीरादिक-हे सर्व, सर्वव्यापक परमात्म्याहून कधी भिन्न होत नाहीं ४८.

हे राजा ! 'उत्तम' भक्तांची स्थिति ही अशा भावनेची असते असें तूं निश्चयानें जाण. आतां 'मध्यम' भक्त कसे भजतात, त्यांचीही भजनपद्धति ऐकून ठेव ४९.

ईश्वर हा उत्तमोत्तम; त्याचे भक्त हे मध्यम; अज्ञानी हे अधम; आणि द्वेषी हे अत्यंत पातकी असे तो मानतो ६५०.

ईश्वरावर मात्र त्याचे शुद्ध प्रेम असते; भक्तांशी फक्त स्नेह असतो; अज्ञानी असतील त्यांच्यावर कृपा असते; आणि भूतांचा द्वेष करणारा असतो त्याची तो निरंतर उपेक्षाच करतो ५१.

हे राजा ! मध्यम भक्तांची भक्ति ती अशा रीतीची असते, हे ध्यानात ठेव. आता 'प्राकृत' भक्तांची स्थिति कशी असते, तेही तुला सांगतों ५२.

पाषाणाची मूर्ति हाच देव; तेथेच ज्याची सारी भक्ति. पण भक्त अथवा संत पाहून एक केसभरही देह वांकूं देत नाहीं ! ५३.

अशा ठिकाणी साधारण लोकांना कोण विचारतो ? त्यांना स्वप्नांतसुद्धा कधी सन्मान मिळावयाचा नाही. ह्याप्रमाणें प्राकृतांचे भजन असतें ५४.

अशा अज्ञान स्थितीमधील जो भक्त असतो, तोच मुख्य 'प्राकृत' भक्त होय. त्याच्या मूर्तीचा भंग झाला म्हणजे देवाचा अंत झाला असें तो समजतो ! ५५.

अशा प्रकारे तीन प्रकारचे भजन करणारे लोक तुला सांगितले. पण उत्तम भक्तांची लक्षणे केवळ अपूर्व असतात. ती सांगावयास माझें मन अगदी उत्सक झाले आहे ५६.

इंद्रियें विषयांचे सेवन करीत असतात, तरी ज्यांच्या चित्तामध्यें सुख-दुःख उत्पन्न होत नाही. कारण विषय मिथ्या आहेत असे ते मानतात; तेच खरोखर 'उत्तम भक्त' होत ५७.

मृगजलामध्यें ज्यानें स्नान केलें. त्याचे स्नान झाले तरी तो कोरडाच असतो; त्याप्रमाणें भोग भोगण्यामध्येंही जे अलिप्त म्हणजे अभोक्ते असतात. तेच पूर्ण व उत्तमोत्तम भक्त होत ५८.

उत्तम भक्त विषयसेवन करतात असा सामान्य लोकांचा बोलवा अथवा समजूत असते. पण त्यांना माहीत नसते की, तशा भक्तांना विषयामध्यें विषयस्फूर्तीच नसते. त्यांचे त्यागणे व भोगणे दोन्ही मिथ्याच असतात ५९.

स्वप्नामधील केळे अतिशय गोड लागले होते म्हणून जागे झाल्यावर तो तेच खावयास मागू लागला, तर ते हातालाही लागत नाही, आणि तोंडांतही जात नाहीं; त्याप्रमाणें विषयसंगांत हरिभक्त अलिप्तच असतात ६६०.

विषयभान जर इतकें मिथ्या आहे, तर त्यांनी त्याचे सेवन तरी का करावें ? (असें प्राकृत लोक म्हणतात त्याचे उत्तर असें की), प्रारब्धकर्म मोठे बलवत्तर असते, तेंच त्यांना विषय भोगण्यास भाग पाडते ६१.

परंतु मी एक विषयभोक्ता आहे, ही गोष्ट त्यांच्या स्वप्नांतसुद्धा येत नाहीं; म्हणूनच उत्तम भागवतपणा खराखुरा त्यालाच बाणला असे समजावे ६२.

उत्तम भक्त विषयसेवनांत अशा रीतीनें वागतात. आता ह्याहूनही एक अगाध स्थिति आहे, तीही तुला सांगतों ऐक ६३.

देह, इंद्रियें, मन, बुद्धि आणि प्राण हीच बंधाची पांच स्थानें आहेत. आणि त्यांत क्षुधा, तृषा, भय, क्लेश, जन्म, मरण इत्यादि भरलेली आहेत ६४.

ह्या पांचही ठिकाणी अत्यंत कष्ट असतात. ह्यालाच 'संसारधर्म' असें नांव आहे. परंतु श्रीआत्माराम आपल्या भक्तांवर सदासर्वदा प्रसन्न असतो, म्हणून त्यांना भवभ्रम स्वप्नांतसुद्धां शिवत नाहीं ६५.

अपरिहार्य क्षुधा लागली म्हणजे अन्नाच्या इच्छेनें इतरांचा प्राण व्याकुळ होतो, परंतु भक्त लोक हरिस्मरणांत इतके गढून गेलेले असतात की, त्यापुढे त्यांना क्षुधेची आठवणही होत नाहीं ६६.

अंतःकरणपूर्वक भगवद्‌भक्ति केली असतां भूक व तहान ह्यांची आठवण होत नाही. एवढी थोर प्राप्ति ज्यांना झालेली असते, ते खरोखर संसारभयानें घाबरून जात नाहीत ६७.

संसाराचे भय मनामध्यें असते, आणि त्यांचे मन तर हरिचरणामध्यें रंगून गेलेले असते; मग भयाला कोण मानणार ? कारण, तेथें मनाला मुळी मनोधर्मच राहत नाहीं ६८.

मनामध्यें द्वैताची भावना उत्पन्न होते व त्यामुळें संसारभय दृढावत जाते. अशा त्या मनामध्यें भगवंताची वस्ती झाली की, द्वैतासहवर्तमान भवभयाची निवृत्ति सहज होते ६९.

देहबुद्धीमध्यें नाना प्रकारच्या तृष्णा म्हणजे वासना उठतात; पण तीच बुद्धि निश्चयेंकरून हरीचे स्मरण करूं लागली, की तेथेंच पूर्णपणे जडून जाते ६७०.

त्या बुद्धीत मग जी जी तृष्णा स्फुरण पावते, त्या त्या तृष्णेत सहज नारायण प्रगट होतो. त्यामुळें तृष्णा वितृष्णा होते व पूर्णत्वांत विरून जाते ७१.

ह्याप्रमाणें भगवद्‌भक्त असतात ते हरिस्मरणानें तृष्णारहित होऊन जातात, त्यामुळें इंद्रियांच्या क्लेशांपासून ते अलिप्त राहतात. राजा ! तोही प्रकार ऐक ७२.

कष्ट होण्याचे मुख्य बीज इंद्रियांच्या कर्मामध्यें असते. त्या इंद्रियकर्मामध्यें हरिभक्तांना हरिभजनाच्या योगें ब्रह्मस्फुरणच पूर्णपणे होत राहते ७३.

दृष्टीनें पाहावयास जावें, तो जें जें 'दृश्य' दिसते त्या त्या दृश्य पदार्थात नारायणच प्रगट होतो. कानानें 'शब्द' ग्रहण करीत असतां, त्या शब्दाच्या ध्वनीमध्यें व अर्थामध्यें ब्रह्मच पूर्णपणे विराजमान होतें ७४.

नाकानें अनेक प्रकारचे 'गंध' म्हणजे वास घेतांना त्या वासांच्या ज्ञानामध्यें परमेश्वरच प्रगट होतो. त्याचप्रमाणें जिव्हा जे जे 'रस' सेवन करते, त्या त्या रसांमध्यें स्वादरूपानें ब्रह्मरसच प्रगट होतो ७५.

देहाला काही शीत-उष्ण किंवा मृदु-कठिण लागले, तर त्या 'स्पर्श' ज्ञानानें त्यांच्यांत मूळचे चित्स्वरूपच पूर्णपणे प्रगट होते ७६.

आतां हस्तपादादि कर्मेंद्रियप्रवृत्तींत ही ब्रह्माचीच स्फूर्ति स्फुरत असल्यामुळें घेणे-देणे, किंवा जाणे-येणे इत्यादि इंद्रियांचें चलनवलन आत्मारामच करीत असतो, असा त्यांना अनुभव येतो ७७.

अशा रीतीनें इंद्रियें कष्ट करूं लागली असता त्या कष्टांमध्येंही आत्मसुख प्रगट होते. तेणेंकरून इंद्रियांना उत्तम प्रकारची विश्रांति मिळते. ह्याप्रमाणें हरिभक्तांच्या वाट्यास स्वानंदाची पेठच पिकून राहाते ७८.

इंद्रियांना ज्याच्यामुळें कष्ट घडतात, त्याच्यामुळेच त्या इंद्रियांना सुख होते, ही भगवद्‌भजनांमधील निजयुक्ति आहे. ह्याप्रमाणें हरिभक्त हरीच्या स्मरणानें नित्यमुक्ति भोगीत असतात ७९.

जन्म आणि मरण ही देहाच्याच कपाळी लागली आहेत. पण भक्त हे देहांत असून पूर्ण विदेही असतात. कारण हरिचरणांचें ध्यान करतां करतां ते हरिरूप होऊन जातात. ६८०.

ह्यामुळें भगवद्‌भक्तांना देहाची अहंता कधीच उत्पन्न होत नाही. हे राजाधिराजा ! त्या भक्ताच्या पूर्णतेचे वर्णन सांगतों, ऐक ८१.

देह हा वाघानें धरला तरी, भक्त असतो तो मनांत मुळीच डगमगत नाही. वांझेच्या मुलाला सुळी दिल्याप्रमाणेच देहाचे मरण आहे असें तो समजतो ८२.

पालखींत आपली छाया बसावी असे कधीच कोणाच्या मनात येत नाहीं; त्याप्रमाणें देहाला मोठी पदवी म्हणजे मानमान्यता प्राप्त व्हावी असा लोभ, भक्तांना स्वभावगत्याच उत्पन्न होत नाहीं ८३.

किंवा देहाला हव्या तितक्या विपत्ति प्राप्त झाल्या, तरी भक्तांच्या मनांत त्याविषयीं कधीं खेदही उत्पन्न होत नाही. आकाशावर तरवारीचा घाव केला तर, ते जसें कधी काकुळतीला येत नाही, त्यांतलाच तो प्रकार होय ८४.

देह हा आईच्या पोटी जन्मास आला, त्यायोगें 'मी जन्मास आलों' असें भक्त म्हणत नाही. डबक्यामध्यें सूर्याचे प्रतिबिंब पडले, तर मी डबकं झालों असें कांहीं सूर्य म्हणत नाहीं ८५.

सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत सूर्य प्रकाशतो; त्या प्रकाशानें ढगांमध्यें गंधर्वनगराचा भास होतो; (गंधर्वनगर मी उत्पन्न केले असें सूर्य म्हणत नाहीं); त्याप्रमाणें अदृष्ट आहे तेच देहाचा सांभाळ करते. तेथे मी करतों असें त्याच्या मनांत उठत नाहीं ८६.

भक्ताच्या देहाला मरण प्राप्त झाले तरी, त्याला हेतुरहित हरीचे स्मरण असते. यामुळें देह पडला तरी आपण न मरतां तो पूर्णत्वाच्या योगें पूर्णत्वानेंच उरतो ८७.

डबके सारें आटून गेलें तरी, सूर्य कांहीं 'मी नाहींसा झालों' असे समजत नाहीं; तद्वत् देह गेला तरी भक्त हरिस्मरणाच्या योगें सद्‌रूपानें विश्वांत साठलेला असतो. ८८.

दोरावर भासणाऱ्या सर्पाला काय आधी मारून मग दोराला दोर करावा लागतो ? नाही. आपल्या मूळ स्वरूपानें न पालटतांच सारा दोर दोराच्या रूपानेंच अखंड असतो ८९.

त्याप्रमाणें हरिभक्ताला देहाचा अभाव असतो. मग काळ घाव घालणार तरी कोणावर ? आतां आम्ही ते आम्हीच म्हणजे ब्रह्मरूप आहों, आणि त्या ब्रह्मत्वामुळें आमचा आम्हीपणा (देह हाच मी असा अभिमान) व्यर्थ झाला ६९०.

ह्याप्रमाणें संसारांतील जे देहधर्म आहेत ते, व कर्माकर्म, ही ज्याला शिवतसुद्धा नाहीत, मोहानें ज्याला भवभ्रम कधीच होत नाही, तोच मुख्यत्वेकरून 'भक्तोत्तम' होय ९१.

राजा ! तुला आणखीही एक खूण सांगतो. ज्याचा कामसुद्धा नारायण होतो असें भक्तलक्षण ऐक ९२.

अंतःकरणांत आत्मारामाचे चिंतन करता करता हृदयांतील काम आत्माराम होतो. त्याला देवाधिदेव पुरुषोत्तम संतुष्ट होऊन सर्व कर्मांत प्रगट होतो ९३.

तेव्हां हृदयांत ज्या ज्या वासना असतात, त्या त्या सर्व हरिसुखालाच चिकटतात; अशा रीतीनें साऱ्या वासनाच हरिरूपाशी जडल्या म्हणजे त्याला हरि हाच दृढ आश्रय होऊन राहतो ९४.

त्या वेळी भक्ताचा जो जो काम (विषयाभिलाष) असतो तो तो आत्मारामच होतो. त्याच्या वासनेचा निजसंभ्रम स्वतः पुरुषोत्तमच होतो ९५.

जगामध्यें हरीची भक्ति उत्तमांतील उत्तम आहे; ती भक्ताला कामानेंच निष्काम करते. एकामागून एक उद्‌भवणाऱ्या वासनांचा अनुक्रम न्याहाळू लागले म्हणजे निर्वासनारूप ब्रह्म आपोआप प्रकाशित होते. (एक वृत्ति नाहींशी झाली व दुसरी जोपर्यंत उठली नाहीं तोपर्यंत म्हणजे त्या संधिकालांत निर्विकल्प चैतन्य स्पष्ट भासूं लागते.)९६.

घांसाघांसाला रामाचे स्मरण केले असतां तें अन्नच पूर्णब्रह्म होते. हे जनकराजा ! ह्या रीतीनेंच भक्त हा विषयांत मुक्तस्थिति अनुभवितो ९७.

असा जो निष्कामनिष्ठ असतो, तोच भागवतांमध्यें श्रेष्ठ होय. त्यालाच मुख्यत्वाचा मान देणे योग्य आहे. तो आपल्या उत्तमत्वानेंच श्रेष्ठ आहे असे समज ९८.

राजा ! उत्तम भक्त कसे वर्तत असतात, ती त्यांची वर्तनस्थिति तुला तीन श्लोकांनी सांगितली ९९.

ह्यानंतर उत्तम भक्त हे कोणत्या गुणांमुळें भगवंताला प्रिय होत असतात ते लक्षण सांगण्यासाठी अत्यंत उल्हासानें हरि बोलू लागला ७००.

सामान्य लोकांना देहात्मभाव असतो. त्यानें गुरुकृपा संपादन करून भजन केले असता त्याच्या अभिमानाचे स्वरूप 'मी स्वतः नारायणस्वरूप आहे' ह्या भावनेंत पालटते १.

'मी देह' ही भावना समूळ मिथ्या आहे; वस्तुतः 'मी नारायण' हेच खरे आहे. अशा भावनेचा अभ्यास दृढ झाला असता त्या भावनेमध्येंच अभिमान विरून जातो २.

देहाभिमान हरिचरणाच्या ठायीं लीन झाला म्हणजे भक्त निरभिमान होतो. तेंच निरहंतेचे लक्षण हरि पूर्णपणे सांगत आहे. ३.

निरहंकाराची लक्षणें अशी की, तो जन्मून मी जन्मलों असें म्हणत नाहीं. सोन्याचे कुत्रे केले तरी, सोनें कुत्र्याच्या आकारांत असतांनाहीं कुत्रे होऊ शकत नाहीं ४.

त्याप्रमाणें जन्मादिकाचा अहंभाव उत्तम भक्ताला असत नाही. तो कर्मक्रियेचा नित्यक्रम चालवितो, पण त्याचा 'कर्ता मी' असें मात्र म्हणत नाहीं ५.

सूर्य ज्याप्रमाणें आकाशांत असूनही (पृथ्वीवरील) सूर्यकांतापासून अग्नि उत्पन्न करतो, त्याप्रमाणें उत्तम भक्त सर्व कर्में करूनही आत्मदृष्टीनें अकर्ता असतो ६.

सूर्यामुळें सूर्यकांतापासून अग्नि उत्पन्न होतो, त्या अग्नीनें मग यज्ञ होवोत की दावाग्नि भडको; त्यानें सूर्याचे अंग कांहीं भाजू शकत नाही, त्याप्रमाणें हाही सर्व करून शुद्ध अकर्ता असतो ७.

न हालणारे म्हणजे जड-अचेतन असे लोखंड लोहचुंबकामुळें हालू लागते; पण लोखंडाच्या त्या हालचालीपासून लोहचुंबकाला कसलीच बाधा होत नाही, तो क्रियावान् होत नाही. त्याप्रमाणें हाही सर्व कर्में करून निरभिमानपणाच्या जोरावर अकर्ता असतो ८.

देहाची कर्में प्रारब्धानें होत असतात; त्यांचा कर्ता 'मी' असे म्हटले की, ती बाधक होतात. परंतु भजनाच्या योगें परमात्मप्रतीतीमुळें सर्व कर्मांत भक्त निरहंकारच असतो ९.

ह्या प्रकारे, देहाची कर्में चालली असतां पूर्ण प्रतीतीमुळें म्हणजे पूर्णत्वाच्या अनुभवामुळें भक्त अकर्ताच असतो. तो स्वाभाविक निरहंकृतीमुळें कर्माकर्मांचा भार माथ्यावर घेतच नाहीं ७१०.

आपला जन्म उत्तम वर्णांत झालेला असला, तरी 'मी ब्राह्मण' असें तो म्हणत नाही. कुंकुमामध्यें ठेवलेला स्फटिक लाल वर्णाचा दिसतो, पण तो स्फटिक 'मी लाल आहे,' असे कधी म्हणत नाहीं ११.

ज्याला देहाचा अभिमान नसतो तो देहाचा वर्ण घेऊन बसत नाही, त्याचप्रमाणें ज्ञानसंपन्न भक्त आश्रमाचाही कधी अभिमान बाळगीत जाही १२.

तो देहानें संन्यासाश्रमी झाला, तरी 'मी परमहंस' म्हणजे संन्यासी असे तो म्हणत नाही. नाटकांत नटाच्या अंगावर राजविलासी पोषाख चढविला, तरी तो नट 'मी राजा झालों' असें मानीत नाहीं १३.

त्याप्रमाणें भक्त आश्रमादि अवस्थेचा अभिमान धरीत नाही. तसेंच उत्तम भक्त जातीचाही भार माथ्यावर घेत नाहीं १४.

उंच-नीच अशा पुष्कळ जाती आहेत, परंतु त्यांतली अमकी एक जात 'माझी,' असे तो म्हणत नाही. ज्याप्रमाणें गंगेच्या तीरीं अनेक गांवे असतात, पण त्यांतला अमुक एक गांव 'माझा' असें गंगा म्हणत नाहीं १५,

त्याप्रमाणें पूर्ण भक्त असतात ते जन्म, कर्म, वर्णाश्रम व जाती ह्यांचा अभिमान बाळगीत नाहीत. ते स्थूल, सूक्ष्म, कारण व महाकारण अशा चारी देहांचा अभिमान स्वप्नांतही धरीत नाहीत. १६.

[आशंका-] तर मग भक्त असतात ते, वर्णाश्रम-जाती सर्वच टाकून देतात की, काय ? [उत्तर- तर तसे नव्हे; ते त्यांत असून त्यांचा अहंकार त्यांना असत नाही, अशी त्याची उपपत्ति तुला सांगितली १७.

जीव जेव्हां जन्मास येतो, तेव्हां त्याच्याबरोबर काही वर्णाश्रम-जात वगैरे येत नाही; तर जन्माभिमानानें कुल, गोत, जात ही माझी असें तो आपल्या माथीं घेतो १८.

अशा नसत्या अभिमानानें ब्रह्मदेवादिकसुद्धा गुंतून पडतात. वर्णाश्रमधर्म व जाती वाढवून मोठमोठे विद्वानसुद्धा आपआपल्या अभिमानांत गुंतून राहतात १९.

अहंतेची अशी मोठी दुर्धर गति आहे. ब्रह्मादिकांचीसुद्धा त्यांतून सुटका होत नाही. कल्पांतीसुद्धा त्यांना ती सुटत नाही. मोठे ज्ञानसंपन्न असतात तेसुद्धां स्वाभिमानानें फसले जातात ७२०.

इकडे भक्तांच्या भाविक स्थितीत भगवद्‌भक्तीमळे अभिमान नाहीसा होऊन जातो. हे राजा ! ती भक्तांची निरभिमान स्थिति तुला दाखवून दिली २१.

ज्याचा देहाभिमान समूळ झडून जातो, तोच देहधारी देवाला प्रिय होतो. असे भक्तच देवाचे अत्यंत लाडके होतात, हे लक्षात ठेव २२.

ते जें जें कौतुकानें मागतात, तें तें सर्व देवन स्वतः होतो. त्यांच्या परम संतोषानें देवही सुखी, संतुष्ट व पुष्ट होतो. २३.

भक्त जिकडे जिकडे जातो, तिकडे तिकडे देव स्वतःच उभा राहतो. भक्त ज्याची इच्छा करतो अथवा जे जे पदार्थ पाहतो, ते ते पदार्थ देवच होतो २४.

त्याला कदाचित् कोणाची दृष्ट लागेल, म्हणून देव त्याच्या मागें, पुढें व सर्वांगाच्या सभोंवतीं राहतो. भक्तीमुळें भक्तांचा पांगला होऊन व त्यांच्या भक्तीला भाळून त्यांच्याबरोबर चालत असतो २५.

ज्याप्रमाणें तान्ह्या बाळाच्या प्रेमासाठी जीवाभावानें आई त्याची सेवा करते, त्याप्रमाणें भक्ताच्या निरभिमानामुळें देवच स्वतः त्याचे सर्व काही करतो २६.

ह्याप्रमाणें आपल्या भक्ताचे देव संरक्षण करीत असतांना त्याच्या मनांत एक धाक उत्पन्न होतो, तो हा की, हा जर माझ्याशी ऐक्य पावला, तर मग हे प्रेम मी कोणाशी करावें ? २७.

कृपादृष्टीनें कोणाकडे पहावें ? गुजगोष्टी कोणाला सांगाव्या ? चारी हातांनी कोणाला मिठी मारावी ? अशी त्याला प्रेमाची आवड मोठी विलक्षण असते २८.

अशा काकुळतीनें त्याला श्रीअनंत ऐक्यभावानें आपला भक्त करून ठेवतो. मग देव आणि भक्त ह्यांमध्यें देवच स्वानंदानें नांदत असतो २९.

अशा प्रकारे तो अनन्य प्रीतीनें आपणच आपली भक्ति करीत असतो. हेच वेदांतामध्यें निरूपण केलेले आहे आणि याचंच नांव 'अद्वैतभक्ति' ७३०.

तशा भक्ताला चारही भुजांनी बाहेरून आलिंगान देत असतां देवाला तृप्ति म्हणून होत नाही. मग तो त्याच्या आंत शिरून परमार्थतः आलिंगन देतो. (हेंच खरे अंतर्बाह्य 'सर्वांगालिंगन' होय) ३१.

ह्याप्रमाणें आलिंगनाचे निमित्त करून भक्ताला आपल्यामध्यें आकर्षण करून घेतो व मग त्याच्या अंतर्बाह्य आपणच अत्यंत प्रेमानें भरून राहतो ३२.

देवाच्या आवडीचे स्वरूप मोठ्या नवलाचे आहे. भक्ताला काळाचा घाव लागू नये म्हणून देवाधिदेव आपल्या भक्ताचा देहसुद्धा आपणच होतो ३३.

असा जो देवाचा अत्यंत आवडता झाला असेल, तोच भागवतांमध्यें 'उत्तमोत्तम' होय. अशा प्रकारचा भागवतधर्म पुरुषोत्तमाला वश करून घेतो ३४.

अशा उत्तम भक्ताला भेदाची वार्ताही उरत नाही. हे राजा ! तीच भक्ताची अभेदभावाची कथा तुला सांगतों, ऐक ३५.

अद्वैत भजनाच्या योगानें मी आणि माझें, किंवा तूं आणि तुझें हें ज्याच्यामध्यें शिल्लक उरत नाही, तोच 'उत्तम भक्त' मानला जातो ३६.

अशा रीतीनें ज्याच्या चित्तामध्यें भेद मुळीच उरत नाही, तेथे माझें तुझें हें काहीच राहात नाही. ते तेथल्या तेथेंच नाहीसे होऊन जातें ३७.

ज्याप्रमाणें अग्नीला जें जें येऊन टेंकतें तें तें अग्निच होऊन जाते, त्याप्रमाणें अभेदरूप झालेला भक्त जें जें पाहतो तें तें स्वाभाविक रीतीनें आत्मस्वरूपच होऊन जातें ३८.

आपले द्रव्य दुसऱ्यापाशी देतांना त्याच्या चित्ताला शंका येत नाही, परकेपणाची वार्तासुद्धा त्याला दिसत नाही, व कोणी विकल्प घातला तरी त्याच्या मनांत तो उतरत नाहीं ३९.

डाव्या हातांतील पदार्थ आपणच उजव्या हातांत दिला, तर त्यांत देणारा कोण ? आणि घेणारा कोण ? त्याप्रमाणें सर्व प्राणिमात्रांच्या ठिकाणी त्याची एकात्मताच होऊन जाते ७४०.

आपल्यासुद्धा सार्‍या देहांमध्यें भक्तांना भगवंताशिवाय दुसरे कांहीच दिसत नाहीं; म्हणून त्यांच्या ठिकाणी शांति ही निःशंकपणानें नांदत असते ४१.

अशा आपल्याच समदृष्टिरूप शांतीमध्यें भगवद्‌भक्त क्रीडा करीत असतात; म्हणूनच त्यांना खरोखर उत्तमत्वाची प्राप्ति होते ४२.

हे राजा ! आतां हरिभक्तांची 'निरपेक्षता' सांगतों ऐक. उत्तम भक्तांची कथा सांगतांना हरीच्या मनाला अत्यंत उल्हास प्राप्त झाला होता ४३.

(तो म्हणाला), निरपेक्ष असतो तोच 'मुख्य भक्त' होय. निरपेक्षच खरा 'विरक्त' व निरपेक्षच 'नित्यमुक्त' होय. कारण भगवंत हा खरोखर निरपेक्षच आहे ४४.

आपला खरा स्वार्थ साधण्याच्या अवस्थेत सप्रेम भक्ति करीत असतां अत्यंत प्रीतीनें व निजनिष्ठेनें भक्त आपली सारी वृत्ति हरीच्या चरणांवरच ठेवीत असतो ४५.

तेव्हां त्रैलोक्याच्या संपत्ति हात जोडून प्रार्थना करीत त्याला वरण्यासाठी आल्या, तरीही तो आपली चित्तवृत्ति एक अर्धा क्षणसुद्धा हरिचरणांकडून काढण्यास तयार नसतो. इतका तो परमार्थाला लंपट असतो ४६.

त्यानें एक अर्धा क्षण चित्तवृत्ति तेथून काढली, तर त्रैलोक्याची संपत्ति त्याच्या हातास चढेल, तर मग इतका स्वार्थत्याग करण्यांत हरिभक्ताला लाभ कोणता ? असे म्हणाल तर सांगतों ४७.

हरिचरणांच्या ठिकाणी रत असतां जो साक्षात्कार होतो, त्याच्या क्षणार्धाचा जो लाभ, त्याच्यापुढे हें त्रैलोक्याचे वैभव किंवा संपत्ति भक्तांना तृणप्राय वाटते ४८.

सर्व जग उत्पन्न करणारा ब्रह्मदेव पितामह; त्रैलोक्याचं ऐश्वर्य वस्तुतः त्याच्या अंगणांत लोळत असते ४९.

त्रैलोक्याच्या वैभवाहूनही ब्रह्मदेवाची पदवी फार मोठी आहे. असा तो ब्रह्मदेवही आपल्या सुखस्वार्थासाठी हरीचे चरण धुंडीत असतो ७५०.

ब्रह्मलोकीची वैभवसंपत्ति झुगारून देऊन ब्रह्मदेवही एकांतांत बसून रात्रंदिवस हरीच्या चरणांचे ध्यान करीत असतो. तरी त्याला सहसा प्राप्ति होत नाहीं ५१.

ब्रह्मदेवाला हरिचरण प्राप्त न झाल्यामुळेच तो अभिमानी झाला, आणि त्या अभिमानामुळेंच त्यानें गोकुळांतील गोपाळ व वासरे चोरून नेली हे लक्षात घे ५२.

त्या वेळी आपण कष्ट न करितां व आपलें कृष्णपणही मोडूं न देता, पूर्णत्वेकरून आपल्या लीलेनें सारे गोपाळ व त्यांची वत्से आपणच होऊन राहिला ५३.

ही हरीची अद्‌भुत लीला पाहून ब्रह्मदेव वेडा होऊन गेला आणि त्या वेळी आपल्या ब्रह्मपदाचा अभिमान सोडून देऊन अनन्यभावानें हरीच्या चरणीं शरण आला ५४.

ब्रह्मदेवही ज्याच्या चरणी लागतो असा कैलासाधिपति श्रीशंकर, पण तोही आपले कैलासाचे राज्य सोडून देऊन महाश्मशानामध्यें बसून हरिचरणांचें ध्यान करीत असतो ५५.

कमरेत कौपीन घालून, सर्वांगाला भस्म चर्चून, मस्तकावर जटा धारण करून हरिचरणांचे तीर्थ (गंगा) शिरावर घेऊन शंकर आपल्या हृदयामध्यें निरंतर हरिचरणांचेंच चिंतन करतो ५६.

ह्याप्रमाणें ब्रह्मदेव आणि शंकर यांनाहीं हरिचरणांचा ठाव लागत नाहीं; तेथें जो त्रैलोक्याचे वैभव थोर मानतो, तो पामर अत्यंत हतभागी समजला पाहिजे ५७,

हरिचरणांच्या क्षणार्ध प्राप्तीपुढे भक्त लोक त्रैलोक्याची राज्यसंपत्ति ओंवाळून टाकतात, हे लक्षात ठेव ५८.

हरिचरणसारामृताची गोडी एक क्षणार्धही मिळेल, तर त्या लाभावरून निजभक्त त्रैलोक्यवैभवाच्या राशीच्या राशी मनापासून ओंवाळून टाकील ५९.

तात्पर्य, ह्या लोकी हरिचरणांहून दुसरें सारामृत कसलेच नाही. ह्याकरितां तनमनधनानें ते चरणारविंदालाच निश्चितपणे जडून राहतात ७६०.

हे राजा ! डोळ्याची पापणी लवेपर्यंत किंवा चुटकीवाजेपर्यंतसुद्धा हरीचे चरण जे सोडीत नाहीत, तेच वैष्णवांमध्यें अग्रगण्य व उत्तम भक्त होत, हे लक्षात ठेव ६१.

जे त्रैलोक्यवैभवाचे सुख भोगतात त्यांनाहीं अनुताप होत असतो. त्यांच्या तापाची निवृत्ति होण्याला हरिचरणप्राप्ति हेच काय ते एक साधन आहे. कसे ते सांगतों, ऐक ६२.

हरिचरणांचा पराक्रम फार थोर आहे. त्या श्रीहरि त्रिविक्रमानें आपल्या पदानें त्रैलोक्य आकलन करून सोडले. तो चरणवृक्ष आपल्या अद्‌भुत पराक्रमानें ब्रह्मांड भेदूनही पलीकडे गेला ६३.

त्या पादवृक्षाच्या दहा शाखा म्हणजे त्याच्या दोन्ही पावलांची दहा बोटें होत. शाखांच्या अग्रभागावर फळें शोभतात त्याप्रमाणें बोटांच्या अग्रभागी नखमणिचंद्रिका शोभते ६४.

त्या नखरूप चंद्रिकेचे चंद्रकांतमणि चरणरूप चंद्रामृताच्या योगानें नित्य स्रवत असतात; आणि तें अमृत भक्तरूपी चकोर सेवन करून सर्वकाळ स्वानंदानें तृप्त असतात ६५.

सूर्याची प्रखरदीप्ति जशी चंद्रबिंबांत कधींच शिरत नाही, त्याप्रमाणें त्यांना कामादिक त्रिविध तापाची बाधा त्यानंतर कधींच होऊ शकत नाहीं ६६.

जे हरिचरणरूप चंद्राचे चकोर असतात, त्यांच्यासमोर स्वप्नांतसुद्धां संसारताप येत नाही. ह्याप्रमाणें चरणाचा अपार महिमा 'हरि' नामक मुनि (नवयोग्यांपैकी द्वितीयबंधु) मोठ्या आनंदानें वर्णन करूं लागला ६७.

हे जनकराजा ! 'देहे वै स हरेः प्रियः' ह्या (५१ व्या) श्लोकानें भक्तांची लक्षणे व भक्तांची क्रिया निश्चितपणे दाखवून दिली ६८.

तशीच 'न यस्य स्वः पर इति' ह्या (५२) श्लोकानें त्यांची धर्मस्थिति यथातथ्य रीतीनें तुला सांगितली ६९.

'यादृश' म्हणजे ते कसे असतात, कसे वागतात ह्या (४४ व्या श्लोकांतील) तुझ्या प्रश्नाचे उत्तर दिले. भगवद्‌भजनानें आणि आत्मानंदानें त्यांची तृप्ति होते, आणि असे ते हरिभक्त त्रिविधतापांची निवृत्ति करून शांत राहतात, हे सर्व सांगितले ७७०.

आता त्यांच्या बोलण्याची पद्धति आणि निरंतर चाललेली नामाची गर्जना कशी असते, तेही संक्षेपानें शेवटीं हरिऋषि सांगत आहे ७१.

प्रेमळ भक्कांचे जें निस्सीम प्रेम, तीच सर्व लक्षणांतील मुख्य स्थिति होय. श्रीपतीलासुद्धां तिचे उल्लंघन करता येत नाही. ह्याचेही वर्णन आतां पुढील उपसंहारात्मक श्लोकांत हरिः सांगत आहे.७२.

तोंडाला चुकून जरी हरीचें नाम आले, तरीसुद्धा ते सर्व पातकांचा नाश करते, असें तें हरीचे नाम भक्तजन निरंतर गर्जत असतात ७३.

ह्याप्रमाणें ज्याच्या जिव्हेवर नाम निरंतर नाचत असते, जे स्वानंदानें हरिनामाचा गजर करीत असतात, ते संसारामध्यें अत्यंत धन्य होत ७४.

पूर्णप्रेमानें व सद्‌भावानें नित्य नामस्मरण केले असतां वृत्ति आपोआप पालटून जातात. तेही लक्षण सांगतों ऐक ७५.

नामाबरोबरच हृदयामध्यें हरि शिरतो. त्या धाकानें अंतरांत पूर्णपणे हृदयशुद्धि होऊ लागते ७६.

तेव्हां 'वासना' प्रपंचाला सोडून जनार्दनालाच चिकटते व अहंकार 'अहं' पणाला सोडून 'सोहं' (परब्रह्म तेंच मी) ह्या भावनेमध्यें शिरतो ७७.

'चित्त' हे चित्ताला विसरून भगवंताला जडून राहते, 'मनाचे' मनपणही मोडून ते संकल्पविकल्प करावयालाच विसरते ७८.

'बुद्धि' ही कृतनिश्चयानें समाधिरूपच होऊन राहते. अशी हृदयाची शुद्धि झालेली पाहिली म्हणजे तेथून खरोखरच हरि बाहेर निघत नाहीं ७९.

हरिनामप्रेमप्रीतीनें हरि जो हृदयामध्यें शिरला, तो भक्तप्रीतीमुळें बाहेर निघावयाचेंच विसरून जातो ७८०.

भक्तानें प्रणयप्रेमाची दोरी करून तिनें त्याचे चरण धरून हृदयामध्यें घट्ट बांधून ठेवले असतां तेथून तो कसा निघणार ? ८१.

परंतु भगवान् हा अनंत बलशाली असून तो बलिष्ठ दैत्यांचाही संहार करतो, असा तो महाबलिष्ठ हरि हृदयकमलामध्यें कोंडला ही गोष्ट समूळ मिथ्या असे कोणी म्हणतील ८२.

तर पहा, जो वाळलेले लाकूडसुद्धा कोरून टाकतो, तो भ्रमर कोवळ्या कमलामध्यें प्रेमामुळें गुंतून राहतो. त्यांतील केसरलाही तो कुचंबूं देत नाहीं ८३.

त्याप्रमाणें भक्ताच्या प्रेमातिशयामुळें हृदयामध्यें श्रीहरि कोंडला जातो. तेथे त्याचे सर्व सामर्थ्य व पराक्रम कुंठित होतात. कारण भावार्थापुढें बळ चालत नाहीं ८४.

मूल बापाच्या पदराला पीळ घालते, त्यामुळें बाप जातांना थांबतो. म्हणून तो काय त्याच्यापेक्षा बळानें कमी झाला ? नाही. तो प्रेमानें भुलून गेल्यामुळें त्याच्यानें हालवत नाहीं इतकेंच ८५.

त्याप्रमाणें लडिवाळ निजभक्ताचे प्रेम अत्यंत गोड असते; म्हणून तेथून निघावयाची गोष्ट विसरून श्रीहरि त्याच्या हृदयांतच आनंद मानून राहतो ८६.

असें ज्याचे अंतःकरण असते, त्याला श्रीहरि आपण होऊन कधी सोडीत नाहीं; तसेंच तोही पूर्णप्रेमामुळें हरीचे चरण सोडीत नाहीं ८७.

हरीच्या ठिकाणी ज्याची जशी प्रीति असते, तशी हरीचीही प्रीति त्या भक्ताच्या ठिकाणी असते, हरीपाशी जे निरंतर अनन्य असतात, त्यांच्यापाशी श्रीहरिही निरंतर अनन्य असतो ८८.

ह्याप्रमाणें जे श्रीहरीच्या चरणीं अनन्य भक्ति धरून राहतात, तेच भक्तांमध्यें मुख्य होत. हे राजा ! वैष्णवांमध्यें तेच अग्रगण्य व भागवतांमध्यें उत्तम भागवत ते तेच हें लक्षात ठेव ८९.

ह्याप्रमाणें चारही मुक्तींना गौणपणा आणून जगामध्यें श्रेष्ठ भगवद्‌भक्तीचा जो आश्रय करतो, त्या उत्तम भक्ताची स्थिति संक्षेपानें तुला सांगितली ७९०.

भक्तीचे पूर्ण निरूपण करतांना वेदसुद्धा मौनावतात; सहस्रमुखी शेषाची जिव्हासुद्धा भक्तीचा महिमा वर्णन करतांना थकून जाते ९१.

हे राजा ! तुला मी एवढा वेळ जी कथा सांगितली, ती त्या भक्तींतील एक अंश मात्र आहे असे समज. ह्यावरून तिची परिपूर्णता तुझ्या सहज लक्षांत येईल ९२.

हरिऋषीसारखा रसाळ वक्ता उत्तम भक्ताची कथा सांगत असतां भक्तभावार्थता ऐकून सर्व लोक अगदी तटस्थ झाले ९३.

राजाची गोष्ट तर काय सांगावी ? त्याच्या सर्वांगावर रोमांच उभे राहिले आणि त्या प्रत्येक रोमाच्या मुळाशी घाम फुटला. श्रवणसुखाला लुब्ध होऊन तो आत्मानंदानें डोलूं लागला ९४.

मनामध्यें अत्यंत संतोष पावून राजा म्हणाला, मुनिवर्य ! आपण फार चांगले केलें ! आपले निरूपण ऐकून फारच समाधान झाले. पण तेवढ्यानें श्रवणांची तृप्ति मात्र होत नाहीं ९५.

हरिमुनीचे भाषण ऐकून राजा मनांत म्हणाला, हे सारेच मुनि आत्मानुभवज्ञानानें परिपूर्ण आहेत. इतकेंच नव्हे, तर हे सारे उत्तम वक्तेही आहेत ९६.

ह्याकरितां ह्यांना निरनिराळे प्रश्न करून साऱ्यांचे भाषण श्रवण करूं या. अशा पूर्ण श्रद्धेनें तो राजा पुढे अनुपम प्रश्न करणार आहे ९७.

राजाला कथेची अत्यंत आवड असल्यामुळें पुढे तो फार उत्तम प्रश्न विचारील. ते ऐकतांच इच्छा तृप्त होऊन श्रोत्यांना मोठा संतोष होईल ९८.

त्या प्रश्नांतील गूढ ज्ञान मीही सर्वांस ऐकवीन. संपूर्ण अर्थानें व यथातथ्य रीतीनें श्रीजनार्दनच माझ्या मुखानें बोलणार आहे ९९.

मुरलीमधून अनेक प्रकारचे ध्वनि निघतात, पण तें कौशल्य त्या वाजविणाराचे असते. त्याप्रमाणें जनार्दनाच्या कृपेनें 'एका' हा कवि व ग्रंथकर्ता म्हणून पुढे येत आहे ८००.

श्रीकृष्णार्पणमस्तु.
दुसरा अध्याय समाप्त