मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
द्वादशः स्कन्धः
एकादशोऽध्यायः

पद्मरागादिमणिविनिर्मितप्राकारवर्णनम्

व्यास उवाच
पुष्परागमयादग्रे कुङ्‌कुमारुणविग्रहः ।
पद्मरागमयः सालो मध्ये भूश्चैव तादृशी ॥ १ ॥
दशयोजनवान्दैर्घ्ये गोपुरद्वारसंयुतः ।
तन्मणिस्तम्भसंयुक्ता मण्डपाः शतशो नृप ॥ २ ॥
मध्ये भुवि समासीनाश्चतुःषष्टिमिताः कलाः ।
नानायुधधरा वीरा रत्‍नभूषणभूषिताः ॥ ३ ॥
प्रत्येकलोकस्तासां तु तत्तल्लोकस्य नायकाः ।
समन्तात्पद्मरागस्य परिवार्य स्थिताः सदा ॥ ४ ॥
स्वस्वलोकजनैर्जुष्टाः स्वस्ववाहनहेतिभिः ।
तासां नामानि वक्ष्यामि शृणु त्वं जनमेजय ॥ ५ ॥
पिङ्‌गलाक्षी विशालाक्षी समृद्धिर्वृद्धिरेव च ।
श्रद्धा स्वाहा स्वधाभिख्या माया संज्ञा वसुन्धरा ॥ ६ ॥
त्रिलोकधात्री सावित्री गायत्री त्रिदशेश्वरी ।
सुरूपा बहुरूपा च स्कन्दमाताच्युतप्रिया ॥ ७ ॥
विमला चामला तद्वदरुणी पुनरारुणी ।
प्रकृतिर्विकृतिः सृष्टिः स्थितिः संहृतिरेव च ॥ ८ ॥
सन्ध्या माता सती हंसी मर्दिका वज्रिका परा ।
देवमाता भगवती देवकी कमलासना ॥ ९ ॥
त्रिमुखी सप्तमुख्यन्या सुरासुरविमर्दिनी ।
लम्बोष्ठी चोर्ध्वकेशी च बहुशीर्षा वृकोदरी ॥ १० ॥
रथरेखाह्वया पश्चाच्छशिरेखा तथापरा ।
गगनवेगा पवनवेगा वेगा चैव ततः परम् ॥ ११ ॥
अग्रे भुवनपाला स्यात्तत्पश्चान्मदनातुरा ।
अनङ्‌गानङ्‌गमथना तथैवानङ्‌गमेखला ॥ १२ ॥
अनङ्‌गकुसुमा पश्चाद्विश्वरूपा सुरादिका ।
क्षयङ्‌करी भवेच्छक्तिरक्षोभ्या च ततः परम् ॥ १३ ॥
सत्यवादिन्यथ प्रोक्ता बहुरूपा शुचितव्रता ।
उदाराख्या च वागीशी चतुःषष्टिमिताः स्मृताः ॥ १४ ॥
ज्वलज्जिह्नाननाः सर्वा वमन्त्यो वह्निमुल्बणम् ।
जलं पिबामः सकलं संहरामो विभावसुम् ॥ १५ ॥
पवनं स्तम्भयामोऽद्य भक्षयामोऽखिलं जगत् ।
इति वाचं संगिरन्ते क्रोधसंरक्तलोचनाः ॥ १६ ॥
चापबाणधराः सर्वा युद्धायैवोत्सुकाः सदा ।
दंष्ट्राकटकटारावैर्बधिरीकृतदिङ्‌मुखाः ॥ १७ ॥
पिङ्‌गोर्ध्वकेश्यः सम्प्रोक्ताश्चापबाणकराः सदा ।
शताक्षौहिणिका सेनाप्येकैकस्याः प्रकीर्तिता ॥ १८ ॥
एकैकशक्तेः सामर्थ्यं लक्षब्रह्माण्डनाशने ।
शताक्षौहिणिका सेना तादृशी नृपसत्तम ॥ १९ ॥
किं न कुर्याज्जगत्यस्मिन्नशक्यं वक्तुमेव तत् ।
सर्वापि युद्धसामग्री तस्मिन्साले स्थिता मुने ॥ २० ॥
रथानां गणना नास्ति हयानां करिणां तथा ।
शस्त्राणां गणना तद्वद्‌गणानां गणना तथा ॥ २१ ॥
पद्मरागमयादग्रे गोमेदमणिनिर्मितः ।
दशयोजनदैर्घ्येण प्राकारो वर्तते महान् ॥ २२ ॥
भास्वज्जपाप्रसूनाभो मध्यभूस्तस्य तादृशी ।
गोमेदकल्पितान्येव तद्वासिसदनानि च ॥ २३ ॥
पक्षिणः स्तम्भवर्याश्च वृक्षा वाप्यः सरांसि च ।
गोमेदकल्पिता एव कुङ्‌कुमारुणविग्रहाः ॥ २४ ॥
तन्मध्यस्था महादेव्यो द्वात्रिंशच्छक्तयः स्मृताः ।
नानाशस्त्रप्रहरणा गोमेदमणिभूषिताः ॥ २५ ॥
प्रत्येकलोकवासिन्यः परिवार्य समन्ततः ।
गोमेदसाले सन्नद्धाः पिशाचवदना नृप ॥ २६ ॥
स्वर्लोकवासिभिर्नित्यं पूजिताश्चक्रबाहवः ।
क्रोधरक्तेक्षणा भिन्धि पचच्छिन्धि दहेति च ॥ २७ ॥
वदन्ति सततं वाचं युद्धोत्सुकहृदन्तराः ।
एकैकस्या महाशक्तेर्दशाक्षौहिणिका मता ॥ २८ ॥
सेना तत्राप्येकशक्तिर्लक्षब्रह्माण्डनाशिनी ।
तादृशीनां महासेना वर्णनीया कथं नृप ॥ २९ ॥
रथानां नैव गणना वाहनानां तथैव च ।
सर्वयुद्धसमारम्भस्तत्र देव्या विराजते ॥ ३० ॥
तासां नामानि वक्ष्यामि पापनाशकराणि च ।
विद्याह्रीपुष्टयः प्रज्ञा सिनीवाली कुहूस्तथा ॥ ३१ ॥
रुद्रा वीर्या प्रभा नन्दा पोषिणी ऋद्धिदा शुभा ।
कालरात्रिर्महारात्रिर्भद्रकाली कपर्दिनी ॥ ३२ ॥
विकृतिर्दण्डिमुण्डिन्यौ सेन्दुखण्डा शिखण्डिनी ।
निशुम्भशुम्भमथिनी महिषासुरमर्दिनी ॥ ३३ ॥
इन्द्राणी चैव रुद्राणी शङ्‌करार्धशरीरिणी ।
नारी नारायणी चैव त्रिशूलिन्यपि पालिनी ॥ ३४ ॥
अम्बिका ह्लादिनी पश्चादित्येवं शक्तयः स्मृताः ।
यद्येताः कुपिता देव्यस्तदा ब्रह्माण्डनाशनम् ॥ ३५ ॥
पराजयो न चैतासां कदाचित्क्वचिदस्ति हि ।
गोमेदकमयादग्रे सद्वज्रमणिनिर्मितः ॥ ३६ ॥
दशयोजनतुङ्‌गोऽसौ गोपुरद्वारसंयुतः ।
कपाटशृङ्‌खलाबद्धो नववृक्षसमुज्ज्वलः ॥ ३७ ॥
सालस्तन्मध्यभूम्यादि सर्वं हीरमयं स्मृतम् ।
गृहाणि वीथयो रथ्या महामार्गाङ्‌गणानि च ॥ ३८ ॥
वृक्षालवालतरवः सारङ्‌गा अपि तादृशाः ।
दीर्घिकाश्रेणयो वाप्यस्तडागाः कूपसंयुताः ॥ ३९ ॥
तत्र श्रीभुवनेश्वर्या वसन्ति परिचारिकाः ।
एकैका लक्षदासीभिः सेविता मदगर्विताः ॥ ४० ॥
तालवृन्तधराः काश्चिच्चषकाढ्यकराम्बुजाः ।
काश्चित्ताम्बूलपात्राणि धारयन्त्योऽतिगर्विताः ॥ ४१ ॥
काश्चित्तच्छत्रधारिण्यश्चामराणां विधारिकाः ।
नानावस्त्रधराः काश्चित्काश्चित्पुष्पकराम्बुजाः ॥ ४२ ॥
नानादर्शकराः काश्चित्काश्चित्कुङ्‌कुमलेपनम् ।
धारयन्त्यः कज्जलं च सिन्दूरचषकं पराः ॥ ४३ ॥
काश्चिच्चित्रकनिर्मात्र्यः पादसंवाहने रताः ।
काश्चित्तु भूषाकारिण्यो नानाभूषाधराः पराः ॥ ४४ ॥
पुष्पभूषणनिर्मात्र्यः पुष्पशृङ्‌गारकारिकाः ।
नानाविलासचतुरा बह्व्य एवंविधाः पराः ॥ ४५ ॥
निबद्धपरिधानीया युवत्यः सकला अपि ।
देवीकृपालेशवशात्तुच्छीकृतजगत्त्रयाः ॥ ४६ ॥
एता दूत्यः स्मृता देव्यः शृङ्‌गारमदगर्विताः ।
तासां नामानि वक्ष्यामि शृणु मे नृपसत्तम ॥ ४७ ॥
अनङ्‌गरूपा प्रथमाप्यनङ्‌गमदना परा ।
तृतीया तु ततः प्रोक्ता सुन्दरी मदनातुरा ॥ ४८ ॥
ततो भुवनवेगा स्यात्तथा भुवनपालिका ।
स्यात्सर्वशिशिरानङ्‌गवदनानङ्‌गमेखला ॥ ४९ ॥
विद्युद्दामसमानाङ्‌ग्यः क्वणत्काञ्चीगुणान्विताः ।
रणन्मञ्जीरचरणा बहिरन्तरितस्ततः ॥ ५० ॥
धावमानास्तु शोभन्ते सर्वा विद्युल्लतोपमाः ।
कुशलाः सर्वकार्येषु वेत्रहस्ताः समन्ततः ॥ ५१ ॥
अष्टदिक्षु तथैतासां प्राकाराद्‌बहिरेव च ।
सदनानि विराजन्ते नानावाहनहेतिभिः ॥ ५२ ॥
वज्रसालादग्रभागे सालो वैदूर्यनिर्मितः ।
दशयोजनतुङ्‌गोऽसौ गोपुरद्वारभूषितः ॥ ५३ ॥
वैदूर्यभूमिः सर्वापि गृहाणि विविधानि च ।
वीथ्यो रथ्या महामार्गाः सर्वे वैदूर्यनिर्मिताः ॥ ५४ ॥
वापीकूपतडागाश्च स्रवन्तीनां तटानि च ।
बालुका चैव सर्वापि वैदूर्यमणिनिर्मिता ॥ ५५ ॥
तत्राष्टदिक्षु परितो ब्राह्म्यादीनां च मण्डलम् ।
निजैर्गणैः परिवृतं भ्राजते नृपसत्तम ॥ ५६ ॥
प्रतिब्रह्माण्डमातॄणां ताः समष्टय ईरिताः ।
ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा ॥ ५७ ॥
वाराही च तथेन्द्राणी चामुण्डा सप्त मातरः ।
अष्टमी तु महालक्ष्मीर्नाम्ना प्रोक्तास्तु मातरः ॥ ५८ ॥
ब्रह्मरुद्रादिदेवानां समाकारास्तु ताः स्मृताः ।
जगत्कल्याणकारिण्यः स्वस्वसेनासमावृताः ॥ ५९ ॥
तत्सालस्य चतुर्द्वार्षु वाहनानि महेशितुः ।
सज्जानि नृपते सन्ति सालङ्‌काराणि नित्यशः ॥ ६० ॥
दन्तिनः कोटिशो वाहाः कोटिशः शिबिकास्तथा ।
हंसाः सिंहाश्च गरुडा मयूरा वृषभास्तथा ॥ ६१ ॥
तैर्युक्ताः स्यन्दनास्तद्वत्कोटिशो नृपनन्दन ।
पार्ष्णिग्राहसमायुक्ता ध्वजैराकाशचुम्बिनः ॥ ६२ ॥
कोटिशस्तु विमानानि नानाचिह्नान्वितानि च ।
नानावादित्रयुक्तानि महाध्वजयुतानि च ॥ ६३ ॥
वैदूर्यमणिसालस्याप्यग्रे सालः परः स्मृतः ।
दशयोजनतुङ्‌गोऽसाविन्द्रनीलाश्मनिर्मितः ॥ ६४ ॥
तन्मध्यभूस्तथा वीथ्यो महामार्गा गृहाणि च ।
वापीकूपतडागाश्च सर्वे तन्मणिनिर्मिताः ॥ ६५ ॥
तत्र पद्मं तु सम्प्रोक्तं बहुयोजनविस्तृतम् ।
षोडशारं दीप्यमानं सुदर्शनमिवापरम् ॥ ६६ ॥
तत्र षोडशशक्तीनां स्थानानि विविधानि च ।
सर्वोपस्करयुक्तानि समृद्धानि वसन्ति हि ॥ ६७ ॥
तासां नामानि वक्ष्यामि शृणु मे नृपसत्तम ।
कराली विकराली च तथोमा च सरस्वती ॥ ६८ ॥
श्रीदुर्गोषा तथा लक्ष्मीः श्रुतिश्चैव स्मृतिर्धृतिः ।
श्रद्धा मेधा मतिः कान्तिरार्या षोडश शक्तयः ॥ ६९ ॥
नीलजीमूतसंकाशाः करवालकराम्बुजाः ।
समाः खेटकधारिण्यो युद्धोपक्रान्तमानसाः ॥ ७० ॥
सेनान्यः सकला एताः श्रीदेव्या जगदीशितुः ।
प्रतिब्रह्माण्डसंस्थानां शक्तीनां नायिकाः स्मृताः ॥ ७१ ॥
ब्रह्माण्डक्षोभकारिण्यो देवीशक्त्युपबृंहिताः ।
नानारथसमारूढा नानाशक्तिभिरन्विताः ॥ ७२ ॥
एतत्पराक्रमं वक्तुं सहस्रास्योऽपि न क्षमः ।
इन्द्रनीलमहासालादग्रे तु बहुविस्तृतः ॥ ७३ ॥
मुक्ताप्राकार उदितो दशयोजनदैर्घ्यवान् ।
मध्यभूः पूर्ववत्प्रोक्ता तन्मध्येऽष्टदलाम्बुजम् ॥ ७४ ॥
मुक्तामणिगणाकीर्णं विस्तृतं तु सकेसरम् ।
तत्र देवीसमाकारा देव्यायुधधराः सदा ॥ ७५ ॥
सम्प्रोक्ता अष्टमन्त्रिण्यो जगद्वार्ताप्रबोधिकाः ।
देवीसमानभोगास्ता इङ्‌गितज्ञास्तु पण्डिताः ॥ ७६ ॥
कुशलाः सर्वकार्येषु स्वामिकार्यपरायणाः ।
देव्यभिप्रायबोध्यस्ताश्चतुरा अतिसुन्दराः ॥ ७७ ॥
नानाशक्तिसमायुक्ताः प्रतिब्रह्माण्डवर्तिनाम् ।
प्राणिनां ताः समाचारं ज्ञानशक्त्या विदन्ति च ॥ ७८ ॥
तासां नामानि वक्ष्यामि मत्तः शृणु नृपोत्तम ।
अनङ्‌गकुसुमा प्रोक्ताप्यनङ्‌गकुसुमातुरा ॥ ७९ ॥
अनङ्‌गमदना तद्वदनङ्‌गमदनातुरा ।
भुवनपाला गगनवेगा चैव ततः परम् ॥ ८० ॥
शशिरेखा च गगनरेखा चैव ततः परम् ।
पाशाङ्‌कुशवराभीतिधरा अरुणविग्रहाः ॥ ८१ ॥
विश्वसम्बन्धिनीं वार्तां बोधयन्ति प्रतिक्षणम् ।
मुक्तासालादग्रभागे महामारकतोऽपरः ॥ ८२ ॥
सालोत्तमः समुद्दिष्टो दशयोजनदैर्घ्यवान् ।
नानासौभाग्यसंयुक्तो नानाभोगसमन्वितः ॥ ८३ ॥
मध्यभूस्तादृशी प्रोक्ता सदनानि तथैव च ।
षट्कोणमत्र विस्तीर्णं कोणस्था देवताः शृणु ॥ ८४ ॥
पूर्वकोणे चतुर्वक्त्रो गायत्रीसहितो विधिः ।
कुण्डिकाक्षगुणाभीतिदण्डायुधधरः परः ॥ ८५ ॥
तदायुधधरा देवी गायत्री परदेवता ।
वेदाः सर्वे मूर्तिमन्तः शास्त्राणि विविधानि च ॥ ८६ ॥
स्मृतयश्च पुराणानि मूर्तिमन्ति वसन्ति हि ।
ये ब्रह्मविग्रहाः सन्ति गायत्रीविग्रहाश्च ये ॥ ८७ ॥
व्याहृतीनां विग्रहाश्च ते नित्यं तत्र सन्ति हि ।
रक्षःकोणे शङ्‌खचक्रगदाम्बुजकराम्बुजा ॥ ८८ ॥
सावित्री वर्तते तत्र महाविष्णुश्च तादृशः ।
ये विष्णुविग्रहाः सन्ति मत्स्यकूर्मादयोऽखिलाः ॥ ८९ ॥
सावित्रीविग्रहा ये च ते सर्वे तत्र सन्ति हि ।
वायुकोणे परश्वक्षमालाभयवरान्वितः ॥ ९० ॥
महारुद्रो वर्ततेऽत्र सरस्वत्यपि तादृशी ।
ये ये तु रुद्रभेदाः स्युर्दक्षिणास्यादयो नृप ॥ ९१ ॥
गौरीभेदाश्च ये सर्वे ते तत्र निवसन्ति हि ।
चतुःषष्ट्यागमा ये च ये चान्येऽप्यागमाः स्मृताः ॥ ९२ ॥
ते सर्वे मूर्तिमन्तश्च तत्रैव निवसन्ति हि ।
अग्निकोणे रत्‍नकुम्भं तथा मणिकरण्डकम् ॥ ९३ ॥
दधानो निजहस्ताभ्यां कुबेरो धनदायकः ।
नानावीथीसमायुक्तो महालक्ष्मीसमन्वितः ॥ ९४ ॥
देव्या निधिपतिस्त्वास्ते स्वगुणैः परिवेष्टितः ।
वारुणे तु महाकोणे मदनो रतिसंयुतः ॥ ९५ ॥
पाशाङ्‌कुशधनुर्बाणधरो नित्यं विराजते ।
शृङ्‌गारा मूर्तिमन्तस्तु तत्र सन्निहिताः सदा ॥ ९६ ॥
ईशानकोणे विघ्नेशो नित्यं पुष्टिसमन्वितः ।
पाशाङ्‌कुशधरो वीरो विघ्नहर्ता विराजते ॥ ९७ ॥
विभूतयो गणेशस्य या याः सन्ति नृपोत्तम ।
ताः सर्वा निवसन्त्यत्र महैश्वर्यसमन्विताः ॥ ९८ ॥
प्रतिब्रह्माण्डसंस्थानां ब्रह्मादीनां समष्टयः ।
एते ब्रह्मादयः प्रोक्ताः सेवन्ते जगदीश्वरीम् ॥ ९९ ॥
महामारकतस्याग्रे शतयोजनदैर्घ्यवान् ।
प्रवालसालोऽस्त्यपरः कुङ्‌कुमारुणविग्रहः ॥ १०० ॥
मध्यभूस्तादृशी प्रोक्ता सदनानि च पूर्ववत् ।
तन्मध्ये पञ्चभूतानां स्वामिन्यः पञ्च सन्ति च ॥ १०१ ॥
हृल्लेखा गगना रक्ता चतुर्थी तु करालिका ।
महोच्छुष्मा पञ्चमी च पञ्चभूतसमप्रभाः ॥ १०२ ॥
पाशाङ्‌कुशवराभीतिधारिण्योऽमितभूषणाः ।
देवीसमानवेषाढ्या नवयौवनगर्विताः ॥ १०३ ॥
प्रवालसालादग्रे तु नवरत्‍नविनिर्मितः ।
बहुयोजनविस्तीर्णो महासालोऽस्ति भूमिप ॥ १०४ ॥
तत्र चाम्नायदेवीनां सदनानि बहून्यपि ।
नवरत्‍नमयान्येव तडागाश्च सरांसि च ॥ १०५ ॥
श्रीदेव्या येऽवताराः स्युस्ते तत्र निवसन्ति हि ।
महाविद्या महाभेदाः सन्ति तत्रैव भूमिप ॥ १०६ ॥
निजावरणदेवीभिर्निजभूषणवाहनैः ।
सर्वदेव्यो विराजन्ते कोटिसूर्यसमप्रभाः ॥ १०७ ॥
सप्तकोटिमहामन्त्रदेवताः सन्ति तत्र हि ।
नवरत्‍नमयादग्रे चिन्तामणिगृहं महत् ॥ १०८ ॥
तत्रत्यं वस्तुमात्रं तु चिन्तामणिविनिर्मितम् ।
सूर्योद्‌गारोपलैस्तद्वच्चन्द्रोद्‌गारोपलैस्तथा ॥ १०९ ॥
विद्युत्प्रभोपलैः स्तम्भाः कल्पितास्तु सहस्रशः ।
येषां प्रभाभिरन्तःस्थं वस्तु किञ्चिन्न दृश्यते ॥ ११० ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
सहितायां द्वादशस्कन्धे पद्मरागादि-
मणिविनिर्मितप्राकारवर्णनं नामैकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥

कोटांचे वर्णन

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

व्यास म्हणाले, ''हे राजा, त्या पुष्परागमय कोटाच्या पुढे कुंकवाप्रमाणे पद्यरागमय कोट आहे व त्याच्या जवळील भूमीही तशीच आहे. तो दहा योजने लांब असून गोपुरे व द्वारे यांनी युक्त आहे. त्याच मण्याच्या स्तंभांचे शेकडो मंडप तेथे आहेत. त्या मंडपामध्ये भूमीवर बसलेल्या, अनेक आयुधे धारण करणार्‍या, रत्नभूषणांनी भूषित व महावीर अशा चौसष्ट कला आहेत. त्यातील प्रत्येकी करता निरनिराळा लोक आहे. आपापल्या लोकांच्या स्वामिनी अशा त्या कला त्या पद्यरागकोटाचा आश्रय करून सदा राहिल्या आहेत. पिंगलाक्षी, विशालाक्षी, समृद्धी, वृद्धी, श्रद्धा, स्वाहा, स्वधा, माया, पृथ्वी, त्रिलोकमाता, सावित्री, गायत्री, देवेश्वरी, सुरूपा, बहुरूपा, स्कंधमाता, अच्युताची प्रिया, विमला अमला, अरुणी, वारुणी, प्रकृती, सृष्टी स्थिती, सद्‌गती, संध्या, माता, सती, हंसी, मर्दिका, वज्रिका, परा, वेदमाता, भगवती, देवकी, कमलासना, त्रिमुखी, दुसरी सप्तमुखस्त्री, सुरासुरविमर्दिनी, लंबोष्ठी, ऊर्ध्वकेशी, बहुशीर्षा, वृकोदरी, रथरेखा, शिशिरेखा, गगनवेगा, पवनवेगा, भुवनपाला, मदनातुरा, अंगना, अनंगमथना, अनंगमेखला, अनंतकुसुमा, विश्वरूपा, सुरादिका, क्षयंकरी, अक्षोभ्या, सत्यवादिनी बहुरूपा, शुचिव्रता, उदाराख्या आणि वर्णाशी अशा त्या चौसष्ट कला आहेत. त्या सर्व कलांच्या मुखातीत जिव्हा जळत असल्यासारख्या दिसतात. त्यांच्या मुखांतून भयंकर अग्नी असल्याचा भास होतो.
'आम्ही सर्व उदक पिऊन टाकणार ! आम्ही सूर्यास खाऊन टाकतो ? वायूचे आज स्तंभन करून सोडतो ! सर्व जगास गिळून टाकतो !' असे त्या म्हणतात. त्या कलांचे नेत्र क्रोधाने लाल झालेले असतात. त्या सर्व चापबाण धारण करणार्‍या असून सदा युद्धास उत्सुक असतात. दाढांच्या कट् कट् शब्दांनी त्या दाही दिशा बधिर करून सोडतात. प्रत्येक कला धनुष्य-बाण व शंभर अक्षौहिणी सैन्याने युक्त असते. लक्ष ब्रह्मांडांचा नाश करण्याचे सामर्थ्य त्यांच्यात आहे.

त्या कोटामध्ये युद्धसामुग्री तयार असते. रथ, घोडे, हत्ती यांची तर गणनाच करता येत नाही.

ह्मा पद्मरागमय कोटाच्यापुढे गोमेदमण्यांनी केलेला व दहा योजने लांब असा कोट आहे. तेजस्वी जास्वंदीच्या पुष्पाप्रमाणे त्याचा वर्ण असून त्यातील भूमीही तशीच आहे. तेथे राहणार्‍या लोकांची गृहेही गोमेदानेच बांधलेली आहेत. तेथील वनश्री, उत्तम स्तंभ, वृक्ष, विहिरी व सरोवरे सुद्धा गोमेदाचीच आहेत. त्यांचा वर्णसुद्धा कुंकवाप्रमाणे ताम्रवर्ण असतो.

त्यामध्ये महादेवीरूप बत्तीस शक्ती राहतात. अनेक शस्त्रे हीच त्यांची प्रहाराची साधने आहेत. गोमेदमण्यांनी त्या सर्व भूषित झालेल्या आहेत.

प्रत्येक लोकांत राहणार्‍या त्या भयंकर शक्ती गोमेदकोटामध्ये त्याच्या रक्षणाकरिता तयार होऊन राहतात. त्यांचे बाहू वर्तुळ असून नेत्र सर्वकाळ क्रोधामुळे लाल असतात व 'तोडा, फोडा, जाळा' अशी वाणी त्या सतत उच्चारीत असतात. कारण त्यांचे अंतःकरण सदा युद्धाविषयी उत्सुक असते.

प्रत्येक महाशक्तीचे दहा अक्षौहिणी सैन्य आहे. प्रत्येक शक्ती एकलक्ष ब्रह्मांडांचा नाश करणारी अशी आहे.

विद्या, र्‍हीं, पुष्टी, प्रज्ञा, सिनीवाली, कुहू, रुद्रा, वीर्या, प्रभा, नंदा, पोषिणी, ऋद्धिदा, शुभा, कालरात्री, महारात्री, भद्रकाली, कपर्दिनी, विकृती, दंडिनी, मुंडिनी, इंदुखंडा, शिखंडिनी, निशुंभशुंभमथिनी, महिषासुरमर्दिनी, इंद्राणी, शंकरार्धशरीरिणी, रुद्राणी, नारी, नारायणी, त्रिशूलिनी, पालिनी, अंबिका व ल्हादिनी अशा बत्तीस शक्ती आहेत.

जर ह्या देवी रागावल्या तर ब्रह्मांडाचा नाशच असे समजावे. त्या केव्हाही व कोठेही पराजित होत नाहीत. त्या गोमेदमणीकोटापुढे उत्तम वज्रमण्यांनी केलेला कोट आहे. तो दहा योजने उंच, गोपुरे व द्वारे यांनी युक्त, कपाट व साखळ्या यांनी दृढ केलेला व नूतन वृक्षांनी उज्जवल आहे.

त्यातील भूमी व सर्व वस्तु हिर्‍याच्या आहेत. गृहे, मार्ग, गटारे, मोठ्या मार्गातील पटांगणे, मोठे वृक्ष, तळी व पक्षी हेही हिर्‍यांचेच आहेत. अनेक विहिरी, कूप इत्यादि सर्व पदार्थ हिर्‍यांचेच आहेत.

श्रीभुवनेश्वरीच्या दासी तेथे राहतात. काही पंखा धारण करतात. काहींची करकमले मद्यप्राशनपात्राने पूर्ण असतात. कित्येकींनी हातात विचित्र आरसे घेतलेले असतात. काही दासी तांबूलपत्रे घेतात, काही छत्र धारण करतात. काही चवर्‍या वारतात. काही अनेक वस्त्रे उचलतात. कित्येकींच्या हातात पुष्पे असतात. कित्येक कुंकवाचे लेपन करण्याकरिता कुंकमपात्र, कित्येक काजळाच्या डब्या व कित्येक शेंदूराच्या कळ्या हातात घेतात.

काही चित्रे काढणार्‍या, काही पादसेवन करण्यात निमग्न, काही अलंकार करणार्‍या आहेत. कित्येक स्वतः अनेक भूषणे धारण करणार्‍या असून पुष्पांची भूषणे तयार करणार्‍या, पुष्पांच्या योगाने शृंगार व विलासामध्ये चतुर असलेल्या परिधानीय वस्त्र नेसलेल्या असतात. देवीच्या कृपाकटाक्षामुळे ज्यांनी त्रिभुवन तुच्छ मानले आहे अशा त्या दासी शृंगारमदाने धुंद झालेल्या असून देवीप्रमाणेच आहेत.

अनंगरूपा, अनंगदमना, मदनातुरा भुवनवेगा, भुवनपालिका, सर्वशिशिरा, अनंगवेदना, अनंगमेखला अशा ह्या सर्व शक्ती आहेत. त्यांचे अंग विजेप्रमाणे चमकत असते. त्यांच्या कमरेला कमरपट्टा असतो. छुमछुम वाजणार्‍या तोरड्या त्यांच्या पायांत असतात. त्या बाहेरून आत व आतून बाहेर अशा धावत असतात. त्या सर्व दासी विजेप्रमाणे शोभतात. त्या सर्व कार्यामध्ये निपुण असून त्याच्या हातांत वेताच्या काठ्या असतात. अशा त्या दासी सदा त्या कोटाच्या आत येथे राहतात आणि त्या कोटाच्या बाहेर आठही दिशांना नाना वाहने व अस्त्रे यांनी विराजमान अशी त्यांची घरे असतात.

वज्राच्या कोटापुढे वैडूर्यमण्यांनी बांधलेला कोट आहे. हा दहा योजने उंच असून गोपूरे आणि द्वारे यांनी सुशोभित झाला आहे. तेथील सर्व भूमीही वैडूर्याचीच आहे. नानाप्रकारची गृहे, मार्ग, गटारे व राजमार्ग, विहिरी, कुवे, तलाव, नद्या, नद्यांचे तट, वाळू इत्यादि सर्व वैदुर्यमण्याचेच आहेत.

तेथे आठही दिशांना सर्वतः ब्राह्मी इत्यादि शक्तींचे मंडल संचार करीत असते. त्या देवी प्रत्येक ब्रह्मांडातील मातृकांच्या समष्टिरूप आहेत. त्या ब्राह्मी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इंद्राणी व चामुंडा अशा सात मातृका होत व आठवी माता महालक्ष्मी होय. ब्रह्मा, रुद्र इत्यादी देवांसारखाच यांचा आकार आहे. ह्मा जगाचे कल्याण करणार्‍या सर्व देवी आपापल्या सैन्यासह तेथे राहतात.

ह्या कोटाच्या चारी द्वारांवर त्या महेश्वरीची वाहने अलंकारासह सज्ज केलेली असतात. कोट्यावधी हत्ती, घोडे, शिबिका, हंस, सिंह, गरूड, मयूर, बैल त्याचप्रमाणे ज्यांच्यावर आकाशाचे चुंबन करणारे ध्वज शोभत आहेत व जे पाष्णिग्राह इत्यादि अंगांनी युक्त असे कोट्यावधी रथ तेथे असतात. वाद्यांसह महाध्यजांनी सुशोभित कोट्यावधी विमानेही आहेत.

ह्या वैडूर्यमण्यांच्या कोटाच्या पलीकडे इंद्रनीलमण्यांचा कोट आहे. तोही दहा योजने उंच असून त्यातील भूमी, लहान मार्ग, गृहे, विहिरी, कुवे, तलाव इत्यादि सर्व इंद्रनीलमण्यांची आहेत.

तेथे अनेक योजने विस्तृत असे एक कमल आहे. त्याला सोळा अरा असून जणू काय दुसरे सुदर्शनच आहे. तेथे सोळा शक्तींची नानाप्रकारची स्थाने सर्व उपकरणांनी समृद्ध अशी आहेत.

कराली, विकराली, उमा, सरस्वती, श्रीदुर्गा, उषा, लक्ष्मी, शृती, स्मृती, धृती, श्रद्धा, मेधा, मती, कांती व आर्या अशा त्या सोळा शक्ती आहेत. त्यांचा वर्ण निळ्या मेघासारखा असतो. त्यांच्या हातात तलवारी असतात. त्या सगळ्या सारख्या असून त्या खेटकनामक शस्त्रेही धारण करतात. त्यांचे मन सदा युद्धामध्ये गढून गेलेले असते.

जगदीश्वरी देवीच्या ह्या सर्व सेनानी असून त्या प्रत्येक ब्रह्मांडामध्ये असलेल्या शक्तीच्या अधिदेवता आहेत. भुवनेश्वरी देवीच्या भक्तीमुळेच शक्तिसंपन्न झालेल्या ह्या देवी ब्रह्मांडाचाही क्षोभ करणार्‍या आहेत. त्या अनेक रथांवर बसलेल्या असून त्यांच्यात अनेक शक्ती असतात.

इंद्रनीलमण्यांच्या ह्या महाकोटाच्या पुढे विस्तृत असा मोत्यांचा कोट आहे. तो दहा योजने दीर्घ आहे. त्याची भूमीही मोत्यांचीच आहे. त्याच्यामध्ये अष्टपत्री कमल आहे. तेही मोत्ये व मणी यांनी युक्त आहे. सुंदर केसरांनी सुशोभित आहे. तेथे देवीच्याच आकाराच्या, दिव्य शस्त्रे धारण करणार्‍या व जनांची वार्ता जाणणार्‍या अशा आठ मंत्रिणी आहेत. देवीप्रमाणेच त्यांचे भोग असून त्या देवींचे इंगित जाणणार्‍या महापंडिता आहेत.

त्या सर्व कार्यात कुशल, स्वामिनीच्या कार्यात तत्पर देवीचा मनोभिप्राय जाणणार्‍या, अति सुंदर व चतुर अशा आहेत. त्या ज्ञानशक्तीने सर्व प्राण्यांचा वृत्तांत जाणतात.

अनंगकुसुमा, अनंगकुसुमातुरा, अनंगमदना, अनंगमदनातुरा, भुवनपाला, गगनवेगा, शशिरेखा व गगनरेखा अशी त्यांची नावे आहेत. हा पाश, अंकुश, वर व अभय धारण करणार्‍या असून ह्या आठ देवींची शरीरे ताम्रवर्णी आहेत. त्यांना विश्वासंबंधी वार्ता प्रत्येक क्षणी समजत असते.

हे राजा, ह्या मोत्याच्या कोटापुढे मरकतमण्याचा कोट आहे. तो दहा योजने दीर्घ असून नाना सौभाग्याने युक्त व नाना भोगांनी संपन्न आहे. त्याची मध्यभूमी व तेथील गृहे इत्यादि सर्व मरकत मण्यांचीच आहेत. तेथेही एक षट्‌कोनी विस्तीर्ण कमल आहे.

हे राजा, त्याच्या कोणात राहणार्‍या देवता कोणत्या त्या ऐक. पूर्वकोनामध्ये तो चतुर्मुख ब्रह्मदेव गायत्रीसह असतो. तो कमंडलू माला, अभय, व दंड ही आयुधे धारण करतो व त्याचीच आयुधे ती परदेवता गायत्रीही धारण करीत असते. तेथे मूर्तिमंत सर्व वेद, नाना प्रकारची शास्त्रे, स्मृती व पुराणेही रहातात.

हे राजा, जितके ब्रह्मदेवाचे अवतार झालेले आहेत तितकेच गायत्रीचेही अवतार झाले. ते सर्व अवतार व जे व्याहृतींचे अवतार झाले ते सर्व तेथे निरंतर राहतात. त्या कमलाच्या नैर्ऋत्य कोनामध्ये शंख, चक्र, गदा व पद्म ही आयुधे जिच्या करकमलात शोभत आहेत अशी ती सावित्री विष्णूसह राहते. मस्त्य, कूर्म इत्यादि जे विष्णूचे अवतार झाले आहेत ते सर्व व जे सावित्रीचे अवतार झाले आहेत ते सर्व तेथे राहतात.

वायव्य कोनामध्ये परशू अक्षमाला, अभय व वर ही आयुधे धारण करणारे तो भगवान महारुद्र राहातो व तेथेच गौरीदेवीही असते.

हे राजा, दक्षिणामूर्ती इत्यादी जे जे रुद्राचे भेद आहेत व जे त्या गौरीचे भेद आहेत ते सर्वही तेथेच राहतात. तसेच जे चौसष्ट आगम आहेत व जे दुसरेही अनेक आगम सांगितलेले आहेत, तेही सर्व तेथेच मूर्तिमंत राहतात.

आग्नेय कोनात आपल्या एका हातात रत्नाचा कुंभ व दुसर्‍यात मण्यांचा करंडा घेऊन तो देवीचा निधिपिती, धननायक, सर्वगुणसंपन्न कुबेर, लक्ष्मी व अनेक यक्षसमुदाय यांच्यासह राहतो. पश्चिम कोनात रतीसह मदन असतो. तो तेथे पाश, अंकुश, धनुष्य व बाण धारण करीत नित्य विराजमान असतो. तेथे तर मूर्तिमंत शृंगार सर्वदा राहतात.

ईशान्य कोनात पुष्टिसहवर्तमान विराज राहतो. तो विघ्नहर्ता वीर, पाश, अंकुश इत्यादि आयुधे धारण करून तेथे नित्य राहतो, हे राजा, गणपतीच्या ज्या ज्या विभूती आहेत त्या सर्व आपल्या मोठ्या ऐश्वर्यासह येथे राहतात.

हे राजा, सर्व ब्रह्मादि देव प्रतिब्रह्मांडात असणार्‍या ब्रह्मदेवादिकांच्या समष्टी होत. हे सर्व तेथे त्या जगदीश्वरीची सेवा करीत असतात.

त्या महामरकतकोटाच्या पुढे शंभर योजने दीर्घ असा आणखी एक प्रवालाचा कोट आहे. त्याची कांती कुंकुमाप्रमाणे ताम्रवर्ण असून त्यातील मध्यभूमी व गृहादिक ही सर्व प्रवालाचीच आहेत असे म्हटले आहे. त्यामध्ये पाच महाभूतांच्या पाच स्वामिनी हृल्लेखा, गगना, रक्ता, करालिका व महोच्छुष्मा ह्मा नावांच्या पंचमहाभूतांच्याच धर्माच्या व आकाराच्या आहेत. पाश, अंकुश वर व अभय धारण करणार्‍या, ज्यांच्या अंगावर भूषणे आहेत व ज्या प्रत्यक्ष देवीसारख्या वेषाच्या, परिपूर्ण व नूतनयौवनामुळे गर्विष्ठ आहेत.

या प्रवालाच्या कोटानंतर एक नूतन नवरत्नांनी निर्माण केलेला, अनेक योजने विस्तीर्ण असा मोठा कोट आहे. त्या ठिकाणी आम्ना देवींची अनेक मंदिरे आहेत. ती सर्व व तलाव, सरोवरे सर्व पदार्थ, नवरत्नमयच आहेत. श्रीदेवीचे जे मुख्य अवतार आहेत ते सर्व तेथे राहतात.

हे राजा, दश महाविद्या व त्यांचे सर्व महाभेद हे सर्व तेथेच आहेत. सारांश, कोटी सूर्याप्रमाणे ज्यांची प्रभा आहे अशा त्या सर्व देवी आपल्या आवरणदेवींसह, आपल्या भूषणांसह व वाहनांसह तेथे असतात. तेथेच सात कोटी महामंत्रांच्या देवीही असतात.

हे राजा, या नवरत्‍नमय कोटाच्या पुढे चिंतामणिनामक रत्ननिर्मित एक मोठे मंदिर आहे. त्यातील प्रत्येक वस्तु चिंतामणीचीच केलेली आहे. त्या मंदिरातील हजारो खांब सूर्यकांतमण्यांनी, चंद्रकांतमण्यांनी व त्याचप्रमाणे विजेसारख्या तेजस्वी पाषाणांनी केलेले आहेत. त्यांच्या प्रभेमुळे त्या मंदिरातील कोणतीच वस्तु स्पष्ट दिसत नाही.

अध्याय अकरावा समाप्त

GO TOP