मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
द्वादशः स्कन्धः
दशमोऽध्यायः

मणिद्वीपवर्णनम्

व्यास उवाच
ब्रह्मलोकादूर्ध्वभागे सर्वलोकोऽस्ति यः श्रुतः ।
मणिद्वीपः स एवास्ति यत्र देवी विराजते ॥ १ ॥
सर्वस्मादधिको यस्मात्सर्वलोकस्ततः स्मृतः ।
पुरा पराम्बयैवायं कल्पितो मनसेच्छया ॥ २ ॥
सर्वादौ निजवासार्थं प्रकृत्या मूलभूतया ।
कैलासादधिको लोको वैकुण्ठादपि चोत्तमः ॥ ३ ॥
गोलोकादपि सर्वस्मात्सर्वलोकोऽधिकः स्मृतः ।
न तत्समं त्रिलोक्यां तु सुन्दरं विद्यते क्वचित् ॥ ४ ॥
छत्रीभूतं त्रिजगतो भवसन्तापनाशकम् ।
छायाभूतं तदेवास्ति ब्रह्माण्डानां तु सत्तम ॥ ५ ॥
बहुयोजनविस्तीर्णो गम्भीरस्तावदेव हि ।
मणिद्वीपस्य परितो वर्तते तु सुधोदधिः ॥ ६ ॥
मरुत्सङ्‌घट्टनोत्कीर्णतरङ्‌ग शतसङ्‌कुलः ।
रत्‍नाच्छवालुकायुक्तो झषशङ्‌खसमाकुलः ॥ ७ ॥
वीचिसङ्‌घर्षसञ्जातलहरीकणशीतलः ।
नानाध्वजसमायुक्तनानापोतगतागतैः ॥ ८ ॥
विराजमानः परितस्तीररत्‍नद्रुमो महान् ।
तदुत्तरमयोधातुनिर्मितो गगने ततः ॥ ९ ॥
सप्तयोजनविस्तीर्णः प्राकारो वर्तते महान् ।
नानाशस्त्रप्रहरणा नानायुद्धविशारदाः ॥ १० ॥
रक्षका निवसन्त्यत्र मोदमानाः समन्ततः ।
चतुर्द्वारसमायुक्तो द्वारपालशतान्वितः ॥ ११ ॥
नानागणैः परिवृतो देवीभक्तियुतैर्नृप ।
दर्शनार्थं समायान्ति ये देवा जगदीशितुः ॥ १२ ॥
तेषां गणा वसन्त्यत्र वाहनानि च तत्र हि ।
विमानशतसङ्‌घर्षघण्टास्वनसमाकुलः ॥ १३ ॥
हयहेषाखराघातबधिरीकृतदिङ्‌मुखः ।
गणैः किलकिलारावैर्वेत्रहस्तैश्च ताडिताः ॥ १४ ॥
सेवका देवसङ्‌घानां भ्राजन्ते तत्र भूमिप ।
तस्मिन्कोलाहले राजन्न शब्दः केनचित्क्वचित् ॥ १५ ॥
कस्यचिच्छ्रूयतेऽत्यन्तं नानाध्वनिसमाकुले ।
पदे पदे मिष्टवारिपरिपूर्णसरांसि च ॥ १६ ॥
वाटिका विविधा राजन् रत्‍नद्रुमविराजिताः ।
तदुत्तरं महासारधातुनिर्मितमण्डलः ॥ १७ ॥
सालोऽपरो महानस्ति गगनस्पर्शि यच्छिरः ।
तेजसा स्याच्छतगुणः पूर्वसालादयं परः ॥ १८ ॥
गोपुरद्वारसहितो बहुवृक्षसमन्वितः ।
या वृक्षजातयः सन्ति सर्वास्तास्तत्र सन्ति च ॥ १९ ॥
निरन्तरं पुष्पयुताः सदा फलसमन्विताः ।
नवपल्लवसंयुक्ताः परसौरभसङ्‌कुलाः ॥ २० ॥
पनसा बकुला लोध्राः कर्णिकाराश्च शिंशपाः ।
देवदारुकाञ्चनारा आम्राश्चैव सुमेरवः ॥ २१ ॥
लिकुचा हिङ्‌गुलाश्चैला लवङ्‌गाः कट्फलास्तथा ।
पाटला मुचुकुन्दाश्च फलिन्यो जघनेफलाः ॥ २२ ॥
तालास्तमालाः सालाश्च कङ्‌कोला नागभद्रकाः ।
पुन्नागाः पीलवः साल्वका वै कर्पूरशाखिनः ॥ २३ ॥
अश्वकर्णा हस्तिकर्णास्तालपर्णाश्च दाडिमाः ।
गणिका बन्धुजीवाश्च जम्बीराश्च कुरण्डकाः ॥ २४ ॥
चाम्पेया बन्धुजीवाश्च तथा वै कनकद्रुमाः ।
कालागुरुद्रुमाश्चैव तथा चन्दनपादपाः ॥ २५ ॥
खर्जूरा यूथिकास्तालपर्ण्यश्चैव तथेक्षवः ।
क्षीरवृक्षाश्च खदिराश्चिञ्जाभल्लातकास्तथा ॥ २६ ॥
रुचकाः कुटजा वृक्षा बिल्ववृक्षास्तथैव च ।
तुलसीनां वनान्येवं मल्लिकानां तथैव च ॥ २७ ॥
इत्यादितरुजातीनां वनान्युपवनानि च ।
नानावापीशतैर्युक्तान्येवं सन्ति धराधिप ॥ २८ ॥
कोकिलारावसंयुक्ता गुञ्जद्‌भ्रमरभूषिताः ।
निर्यासस्राविणः सर्वे स्निग्धच्छायास्तरूत्तमाः ॥ २९ ॥
नानाऋतुभवा वृक्षा नानापक्षिसमाकुलाः ।
नानारसस्राविणीभिर्नदीभिरतिशोभिताः ॥ ३० ॥
पारावतशुकव्रातसारिकापक्षमारुतैः ।
हंसपक्षसमुद्‌भूतावातव्रातैश्चलद्द्रुमम् ॥ ३१ ॥
सुगन्धग्राहिपवनपूरितं तद्वनोत्तमम् ।
सहितं हरिणीयूथैर्धावमानैरितस्ततः ॥ ३२ ॥
नृत्यद्‌बर्हिकदम्बस्य केकारावैः सुखप्रदैः ।
नादितं तद्वनं दिव्यं मधुस्रावि समन्ततः ॥ ३३ ॥
कांस्यसालादुत्तरे तु ताम्रसालः प्रकीर्तितः ।
चतुरस्रसमाकार उन्नत्या सप्तयोजनः ॥ ३४ ॥
द्वयोस्तु सालयोर्मध्ये सम्प्रोक्ता कल्पवाटिका ।
येषां तरूणां पुष्पाणि काञ्चनाभानि भूमिप ॥ ३५ ॥
पत्राणि काञ्चनाभानि रत्‍नबीजफलानि च ।
दशयोजनगन्धो हि प्रसर्पति समन्ततः ॥ ३६ ॥
तद्वनं रक्षितं राजन् वसन्तेनर्तुनानिशम् ।
पुष्पसिंहासनासीनः पुष्पच्छत्रविराजितः ॥ ३७ ॥
पुष्पभूषाभूषितश्च पुष्पासवविघूर्णितः ।
मधुश्रीर्माधवश्रीश्च द्वे भार्ये तस्य सम्मते ॥ ३८ ॥
क्रीडतः स्मेरवदने सुमस्तबककन्दुकैः ।
अतीव रम्यं विपिनं मधुस्रावि समन्ततः ॥ ३९ ॥
दशयोजनपर्यन्तं कुसुमामोदवायुना ।
पूरितं दिव्यगन्धर्वैः साङ्‌गनैर्गानलोलुपैः ॥ ४० ॥
शोभितं तद्वनं दिव्यं मत्तकोकिलनादितम् ।
वसन्तलक्ष्मीसंयुक्तं कामिकामप्रवर्धनम् ॥ ४१ ॥
ताम्रसालादुत्तरत्र सीससालः प्रकीर्तितः ।
समुच्छ्रायः स्मृतोऽप्यस्य सप्तयोजनसंख्यया ॥ ४२ ॥
सन्तानवाटिकामध्ये सालयोस्तु द्वयोर्नृप ।
दशयोजनगन्धस्तु प्रसूनानां समन्ततः ॥ ४३ ॥
हिरण्याभानि कुसुमान्युत्फुल्लानि निरन्तरम् ।
अमृतद्रवसंयुक्तफलानि मधुराणि च ॥ ४४ ॥
ग्रीष्मर्तुर्नायकस्तस्या वाटिकाया नृपोत्तम ।
शुक्रश्रीश्च शुचिश्रीश्च द्वे भार्ये तस्य सम्मते ॥ ४५ ॥
सन्तापत्रस्तलोकास्तु वृक्षमूलेषु संस्थिताः ।
नानासिद्धैः परिवृतो नानादेवैः समन्वितः ॥ ४६ ॥
विलासिनीनां वृन्दैस्तु चन्दनद्रवपङ्‌किलैः ।
पुष्पमालाभूषितैस्तु तालवृन्तकराम्बुजैः ॥ ४७ ॥
प्राकारः शोभितो राजञ्छीतलाम्बुनिषेविभिः ।
सीससालादुत्तरत्राप्यारकूटमयः शुभः ॥ ४८ ॥
प्राकारो वर्तते राजन् मुनियोजनदैर्घ्यवान् ।
हरिचन्दनवृक्षाणां वाटी मध्ये तयोः स्मृता ॥ ४९ ॥
सालयोरधिनाथस्तु वर्षर्तुर्मेघवाहनः ।
विद्युत्पिङ्‌गलनेत्रश्च जीमूतकवचः स्मृतः ॥ ५० ॥
वज्रनिर्घोषमुखरश्चेन्द्रधन्वा समन्ततः ।
सहस्रशो वारिधारा मुञ्चन्नास्ते गणावृतः ॥ ५१ ॥
नभःश्रीश्च नभस्यश्रीः स्वरस्या रस्यमालिनी ।
अम्बा दुला निरत्‍निश्चाभ्रमन्ती मेघयन्तिका ॥ ५२ ॥
वर्षयन्ती चिपुणिका वारिधारा च सम्मताः ।
वर्षर्तोर्द्वादश प्रोक्ताः शक्तयो मदविह्वलाः ॥ ५३ ॥
नवपल्लववृक्षाश्च नवीनलतिकान्विताः ।
हरितानि तृणान्येव वेष्टिता यैर्धराखिला ॥ ५४ ॥
नदीनदप्रवाहाश्च प्रवहन्ति च वेगतः ।
सरांसि कलुषाम्बूनि रागिचित्तसमानि च ॥ ५५ ॥
वसन्ति देवाः सिद्धाश्च ये देवीकर्मकारिणः ।
वापीकूपतडागाश्च ये देव्यर्थं समर्पिताः ॥ ५६ ॥
ते गणा निवसन्त्यत्र सविलासाश्च साङ्‌गनाः ।
आरकूटमयादग्रे सप्तयोजनदैर्घ्यवान् ॥ ५७ ॥
पञ्चलोहात्मकः सालो मध्ये मन्दारवाटिका ।
नानापुष्पलताकीर्णा नानापल्लवशोभिता ॥ ५८ ॥
अधिष्ठातात्र सम्प्रोक्तः शरद्‌ऋतुरनामयः ।
इषुलक्ष्मीरूर्जलक्ष्मीर्द्वे भार्ये तस्य सम्मते ॥ ५९ ॥
नानासिद्धा वसन्त्यत्र साङ्‌गनाः सपरिच्छदाः ।
पञ्चलोहमयादग्रे सप्तयोजनदैर्घ्यवान् ॥ ६० ॥
दीप्यमानो महाशृङ्‌गैर्वर्तते रौप्यसालकः ।
पारिजाताटवीमध्ये प्रसूनस्तबकान्विता ॥ ६१ ॥
दशयोजनगन्धीनि कुसुमानि समन्ततः ।
मोदयन्ति गणान्सर्वान्ये देवीकर्मकारिणः ॥ ६२ ॥
तत्राधिनाथः सम्प्रोक्तो हेमन्तर्तुर्महोज्ज्वलः ।
सगणः सायुधः सर्वान् रागिणो रञ्जयन्नृप ॥ ६३ ॥
सहश्रीश्च सहस्यश्रीर्द्वे भार्ये तस्य सम्मते ।
वसन्ति तत्र सिद्धाश्च ये देवीव्रतकारिणः ॥ ६४ ॥
रौप्यसालमयादग्रे सप्तयोजनदैर्घ्यवान् ।
सौवर्णसालः सम्प्रोक्तस्तप्तहाटककल्पितः ॥ ६५ ॥
मध्ये कदम्बवाटी तु पुष्पपल्लवशोभिता ।
कदम्बमदिराधाराः प्रवर्तन्ते सहस्रशः ॥ ६६ ॥
याभिर्निपीतपीताभिर्निजानन्दोऽनुभूयते ।
तत्राधिनाथः सम्प्रोक्तः शैशिरर्तुर्महोदयः ॥ ६७ ॥
तपःश्रीश्च तपस्यश्रीर्द्वे भार्ये तस्य सम्मते ।
मोदमानः सहैताभ्यां वर्तते शिशिराकृतिः ॥ ६८ ॥
नानाविलाससंयुक्तो नानागणसमावृतः ।
निवसन्ति महासिद्धा ये देवीदानकारिणः ॥ ६९ ॥
नानाभोगसमुत्पन्नमहानन्दसमन्विताः ।
साङ्‌गनाः परिवारैस्तु सङ्‌घशः परिवारिताः ॥ ७० ॥
स्वर्णसालमयादग्रे मुनियोजनदैर्घ्यवान् ।
पुष्परागमयः सालः कुङ्‌कुमारुणविग्रहः ॥ ७१ ॥
पुष्परागमयी भूमिर्वनान्युपवनानि च ।
रत्‍नवृक्षालवालाश्च पुष्परागमयाः स्मृताः ॥ ७२ ॥
प्राकारो यस्य रत्‍नस्य तद्रत्‍नरचिता द्रुमाः ।
वनभूः पक्षिणश्चैव रत्‍नवर्णजलानि च ॥ ७३ ॥
मण्डपा मण्डपस्तम्भाः सरांसि कमलानि च ।
प्राकारे तत्र यद्यत्स्यात्तत्सर्वं तत्समं भवेत् ॥ ७४ ॥
परिभाषेयमुद्दिष्टा रत्‍नसालादिषु प्रभो ।
तेजसा स्याल्लक्षगुणः पूर्वसालात्परो नृप ॥ ७५ ॥
दिक्पाला निवसन्त्यत्र प्रतिब्रह्माण्डवर्तिनाम् ।
दिक्पालानां समष्ट्यात्मरूपाः स्फूर्जद्वरायुधाः ॥ ७६ ॥
पूर्वाशायां समुत्तुङ्‌गशृङ्‌गा पूरमरावती ।
नानोपवनसंयुक्तो महेन्द्रस्तत्र राजते ॥ ७७ ॥
स्वर्गशोभा च या स्वर्गे यावती स्यात्ततोऽधिका ।
समष्टिशतनेत्रस्य सहस्रगुणतः स्मृता ॥ ७८ ॥
ऐरावतसमारूढो वज्रहस्तः प्रतापवान् ।
देवसेनापरिवृतो राजतेऽत्र शतक्रतुः ॥ ७९ ॥
देवाङ्‌गनागणयुता शची तत्र विराजते ।
वह्निकोणे वह्निपुरी वह्निपूःसदृशी नृप ॥ ८० ॥
स्वाहास्वधासमायुक्तो वह्निस्तत्र विराजते ।
निजवाहनभूषाढ्यो निजदेवगणैर्वृतः ॥ ८१ ॥
याम्याशायां यमपुरी तत्र दण्डधरो महान् ।
स्वभटैर्वेष्टितो राजन् चित्रगुप्तपुरोगमैः ॥ ८२ ॥
निजशक्तियुतो भास्वत्तनयोऽस्ति यमो महान् ।
नैर्ऋत्यां दिशि राक्षस्यां राक्षसैः परिवारितः ॥ ८३ ॥
खड्गधारी स्फुरन्नास्ते निर्ऋतिर्निजशक्तियुक् ।
वारुण्यां वरुणो राजा पाशधारी प्रतापवान् ॥ ८४ ॥
महाझषसमारूढो वारुणीमधुविह्वलः ।
निजशक्तिसमायुक्तो निजयादोगणान्वितः ॥ ८५ ॥
समास्ते वारुणे लोके वरुणानीरताकुलः ।
वायुकोणे वायुलोको वायुस्तत्राधितिष्ठति ॥ ८६ ॥
वायुसाधनसंसिद्धयोगिभिः परिवारितः ।
ध्वजहस्तो विशालाक्षो मृगवाहनसंस्थितः ॥ ८७ ॥
मरुद्‌गणैः परिवृतो निजशक्तिसमन्वितः ।
उत्तरस्यां दिशि महान् यक्षलोकोऽस्ति भूमिप ॥ ८८ ॥
यक्षाधिराजस्तत्रास्ते वृद्धिऋद्ध्यादिशक्तिभिः ।
नवभिर्निधिभिर्युक्तस्तुन्दिलो धननायकः ॥ ८९ ॥
मणिभद्रः पूर्णभद्रो मणिमान्मणिकन्धरः ।
मणिभूषो मणिस्रग्वी मणिकार्मुकधारकः ॥ ९० ॥
इत्यादियक्षसेनानीसहितो निजशक्तियुक् ।
ईशानकोणे सम्प्रोक्तो रुद्रलोको महत्तरः ॥ ९१ ॥
अनर्घ्यरत्‍नखचितो यत्र रुद्रोऽधिदैवतम् ।
मन्युमान्दीप्तनयनो बद्धपृष्ठमहेषुधिः ॥ ९२ ॥
स्फूर्जद्धनुर्वामहस्तोऽधिज्यधन्वभिराधृतः ।
स्वसमानैरसंख्यातरुद्रैः शूलवरायुधैः ॥ ९३ ॥
विकृतास्यैः करालास्यैर्वमद्वह्निभिरास्यतः ।
दशहस्तैः शतकरैः सहस्रभुजसंयुतैः ॥ ९४ ॥
दशपादैर्दशग्रीवैस्त्रिनेत्रैरुग्रमूर्तिभिः ।
अन्तरिक्षचरा ये च ये च भूमिचरा स्मृताः ॥ ९५ ॥
रुद्राध्याये स्मृता रुद्रास्तैः सर्वैश्च समावृतः ।
रुद्राणीकोटिसहितो भद्रकाल्यादिमातृभिः ॥ ९६ ॥
नानाशक्तिसमाविष्टडामर्यादिगणावृतः ।
वीरभद्रादिसहितो रुद्रो राजन् विराजते ॥ ९७ ॥
मुण्डमालाधरो नागवलयो नागकन्धरः ।
व्याघ्रचर्मपरीधानो गजचर्मोत्तरीयकः ॥ ९८ ॥
चिताभस्माङ्‌ग लिप्ताङ्‌गः प्रमथादिगणावृतः ।
निनदड्डमरुध्वानैर्बधिरीकृतदिङ्‌मुखः ॥ ९९ ॥
अट्टहासास्फोटशब्दैः सन्त्रासितनभस्तलः ।
भूतसङ्‌घसमाविष्टो भूतावासो महेश्वरः ।
ईशानदिक्पतिः सोऽयं नाम्ना चेशान एव च ॥ १०० ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
द्वादशस्कन्धे मणिद्वीपवर्णनं नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥

मणिद्वीपाचे वर्णन

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

व्यास म्हणाले, ''ब्रह्मलोकाच्या वर सर्वलोक आहे. तेच मणिद्वीप होय. तेथेच ही देवी विराजमान झाली आहे. तो लोक सर्वात विस्तृत आहे.आंबिकेने स्वतःच तो निर्माण केला. मूलप्रकृतीने स्वतःचे निवासस्थान म्हणून प्रथम त्याची उत्पत्ती केली. तो कैलास, वैकुंठ याहूनही उत्तम आहे. त्रैलोक्याच्या छत्रीप्रमाणे हा लोक आहे. हा भवसंताप नष्ट करतो.

सर्व ब्रह्मांडात हाच लोक छायारूप आहे. याच्या आश्रयाखाली सर्व ब्रह्मांडे आहेत. तो गहन व विस्तीर्ण आहे. मणिद्वीपाच्या चोहोबाजूस अमृतसमुद्र आहे. त्यात शेकडो लाटा उसळत असतात. त्यातील वाळू रत्नाप्रमाणे स्वच्छ आहे. लाटांमुळे त्यात नित्य नवीन लहरी उत्पन्न होतात. ते द्वीप अनेक ध्वजांनी युक्त आहे. समुद्रातून नित्य नावा फिरत असतात. तीरावर रत्नांचे वृक्ष आहेत. असा सुधासमुद्र तेथे आहे.

त्याच्यापुढे अत्यंत उंच व विस्तृत असा लोखंडी कोट आहे. तेथे सर्व बाजूंनी युद्धनिपुण रक्षक राहात असतात. त्याला चार द्वारे असून शेकडो द्वारपाल आहेत. देवीभक्तगणांनी कोट परिवेष्टित आहे. जे देव जगदीश्वरीच्या दर्शनास येतात त्यांचे गण व वाहने तेथे ठेवतात. कोटाच्या आतून त्यांना पायी जावे लागते.

विमानांवर शेकडो घंटांचा नाद होत असतो. घोड्यांचे खिंकाळणे, टापांचा आवाज यांनी दिशा भरून जातात. असंख्य दाटीमुळे देवीगण देवांच्या सेवकांना वेत्राने ताडण करीत असतात. त्या कोलाहलात कोणाचाही शब्द स्पष्ट ऐकू येत नाही. असा तो कोट आहे.

ठिकठिकाणी उदकांनी सरोवरे भरलेली आहेत. अनेक रत्नांच्या बागा तेथे आहेत. त्यांच्यापुढे कास्यधातूच्या मंडलाचा दुसरा कोट आहे. त्याचे शिखर आकाशास भिडले आहे. तो गोपुरे व द्वारे यांनी युक्त आहे. वृक्षांच्या सर्व जाती तेथे आहेत. फणस, बकुळ, लोध्र, कण्हेर, शिंशप, देवदारू, कांचन, आम्र, समेरू, औंट, रानवांगी, लवंग, रिंगणी, लालमुचकुंद, वेली, कंदवृक्ष, ताल, तमाल, साल, कंकोल, नागरमोत्रा, सुरंगी, पीलुवृक्ष, सार्ज, कर्षी, अश्वकर्ण, हस्तिकर्ण, तालकर्ण, डाळिंबी, गणिका, बंधुजीवा, डांबीर, काटेशेवंती, चाफा, सुवर्णवृक्ष, कालगरुवृक्ष, चंदन, खजूरी, जुई, मारवेल, ऊस, चिकाल, खैर, चिंच, बिबवा, एरंड, कुड, बिल्ववृक्ष, तुलसी, मोगरी इत्यादी वृक्षवेली तेथे आहेत.
कोकिलांच्या रवाने भरलेले, भ्रमरांच्या गुंजारवाने युक्त असे वृक्ष तेथे आहेत. अनेक पक्षी तेथे क्रीडा करतात. पारवे, पोपट, सारिका, हंस असे पक्षी तेथे सुवासिक वनात नित्य असतात. हरिणांचे कळप पळत असतात. मधाचा स्राव करणारे वन केकारवामुळे भरून गेले आहे.
कांस्यकोटापुढे ताम्रकोट आहे. तो चौकोनी व सात योजने उंच आहे. त्या कोटात कल्पवृक्षाची बाग आहे. सुवर्णाप्रमाणे तेजस्वी फळे, पत्रे व रत्ने ह्माच बिया असलेली फळे तेथे आहेत. त्यांचा सुगंध दहा योजनेपर्यंत पसरतो. त्या वनाचे रक्षण वसंतऋतू करतो. त्याला मधुश्री, माधवश्री अशा दोन भार्या आहेत. तो प्रसन्नवदन आहे.

गंधर्वांच्या गायनाने वन निनादून जाते. वसंतलक्ष्मीने युक्त असलेले ते वन कामी पुरुषांना प्रेरणा देते.

ताम्रकोटाच्यापुढे सात योजने उंचीचा शिशाचा कोट आहे. दोन कोटांच्यामध्ये संतान कल्पवृक्षाची वाटिका आहे. त्यांच्या पुष्पांचा सुवास दहा योजने पसरतो. त्यावर सुवर्णासारखी फुले येतात. अमृताप्रमाणे मधुर फळे असतात. हे राजा, त्या बागेचा नायक ग्रीष्म ॠतू असून शुक्रश्री व शुचिश्री लग दोन लयाच्या भार्या आहेत. संतापाने त्रस्त लोक त्याच्या छायेखाली बसतात. सिद्धांनी परिवेष्टित, नाना देवींनी युक्त, करकमलात ताडाचे पंखे, पुष्पमालांनी विभूषित झालेल्या शितल उदकात शरीरे चंदनद्रवाने चर्चिली आहेत, अशा बसलेल्या स्त्रियांनी तो कोट सुशोभित आहे.

त्या शिशाच्या कोटाच्या पुढे पितळेचा सुंदर कोट आहे. तोही सात योजने दीर्घ आहे. या दोन कोटांमध्ये सुंदर हरिश्चंदनवृक्षांची बाग आहे. त्या बागेचा मेघवाहन स्वामी आहे. त्याचे नेत्र विजेप्रमाणे देदीप्यमान असून जीमून हे त्याचे कवच आहे. चोहोकडे वज्रनिर्घोषद्वारा गर्जना करणारा व इंद्रधनुष्य ज्याच्याजवळ आहे असा तो वर्षत आपल्या गणांसह हजारो उदकधारांचा तेथे वर्षाव करीत असतो.

वर्षॠतूच्या नभःश्री, नभस्यश्री, स्वरस्या, रस्यमालिनी, अंबा, दुला, निरत्‍नी, आभ्रमंती, मेघयंतिका, वर्षयंती, चिबुणिका व वारिधारा अशा बारा शक्ती आहेत. तेथे नद्या व नद यांचे प्रवाह मोठ्या वेगाने वाहात असतात. विषयी मनुष्याच्या चित्ताप्रमाणे कलुषित उदकांनी परिपूर्ण अशी अनेक सरोवरे आहेत.

तेथे देवीप्रीत्यर्थ नानाविध कर्मे करणारे देव व सिद्ध राहतात. तेथे त्यांनी देवीस अनेक वापी, कूप, तडाग अर्पण केलेले आहेत. ते गण आपल्या स्त्रियांसह तेथे विलास करीत राहतात.

त्या पितळेच्या कोटापुढे सात योजने लांब असा एक पंचलोहाचा कोट आहे. त्याच्याजवळ मंदारवृक्षाची बाग आहे. ती अनेक पुष्पलतांनी व्यापलेली असून चित्रविचित्र पल्लवांनी सुशोभित आहे. या ठिकाणी शरदॠतु अधिकारी आहे. त्य्याच्या इषलक्ष्मी व ऊर्जलक्ष्मी अशा दोन भार्या आहेत. येथेही काही स्त्रिया नानाविध सुखसंभारासह राहतात.

पंचलोहमयापुढे सात योजने दीर्घ, देदीप्यमान व महाशृंगांनी युक्त असा रुप्याचा कोट आहे. या कोटाजवळ पुष्पांच्या गुच्छांनी युक्त अशी पारिजात वृक्षांची बाग असून त्यांची फुले दहा योजनेपर्यंत सर्व प्रदेश सुगंधी करून सोडणारी असतात. ती पुष्पे देवीकर्म करणार्‍या सर्व गणांस आनंदित करितात.

तेथे हेमंतऋतू अधिपती आहे. तो आपल्या सर्व गणांसह व आयुधांसह सर्व कामी जनांना आनंदित करीत असतो. सहश्री व सहस्यश्री अशा त्याच्या दोन भार्या आहेत. देवीप्रीत्यर्थ व्रत करणारे सिद्ध त्याच्याजवळ राहतात.

त्या रुप्याच्या कोटापुढे सात योजने दीर्घ असा एक सुवर्णाचा कोट आहे. तो तापलेल्या सोन्याचा केलेला आहे. त्याच्याजवळ पुष्पे व पल्लव यांनी सुशोभित अशी कदंबवृक्षांची बाग आहे. तेथे कदंबजन्य मद्याच्या हजारो धारा पडत असतात. त्यांचे यथेच्छ प्राशन केले असता आत्मानंदाचा अनुभव येतो. तेथील महोदयरूप शिशिरॠतु हा अधिपती असून त्याच्या तपःश्री व तपस्यश्री अशा दोन भार्या आहेत. हा शिशिरऋतू त्या दोन भार्यासह नानाविलास करीत तेथे राहतो. देवीप्रीत्यर्थ दान करणारे अनेक सिद्ध, स्त्रिया व इतरही तेथे असतात.

त्या सुवर्णकोटाच्या पुढे सात योजने दीर्घ व ज्याची आकृती कुंकवाप्रमाणे तांबडी आहे असा एक पुष्परागाचा कोट आहे. तेथील भूमी, वने व उपवने ही सर्व पुष्परागमय आहेत. त्या रत्नाकार वृक्षांच्या मुळाशी असलेली अळीसुद्धा पुष्परागमयच आहेत. ज्या रत्नांचा तो कोट बांधला आहे, त्याच रत्नांचे त्याच्या खाली वृक्ष, पक्षी, भूमी आहे. तेथील उदकही त्या रत्नांच्या रंगाचेच दिसते. मंडप, मंडपाचे स्तंभ, सरोवरे, कमले इत्यादि सर्व त्या रंगाचेच आहेत.

ह्याप्रमाणे हे त्या रत्नादिकांच्या कोटाविषयीचे सामान्य वर्णन मी तुला सांगितले. पहिल्या कोटापेक्षा दुसरा कोट लक्षपट तेजस्वी आहे. प्रत्येक ब्रह्मांडापेक्षा राहणारे दिक्यपाल तेथे राहतात. उंच शिखरे असलेली अमरावती नगरी या द्वीपाच्या पूर्वेकडे आहे. ती अनेक उपवनांनी सुशोभित असून तेथे महेंद्र राहतो.
स्वर्गलोकामध्ये जेवढी स्वर्गशोभा आहे त्याच्यापेक्षा हजारपट अधिक इंद्राच्या नगराची शोभा आहे. या स्थळी ऐरावतावर आरूढ झालेला, ज्याने आपल्या हातात वज्र घेतले आहे, असा तो प्रतापी समष्टिरूप इंद्र देवसैन्यासह विराजमान होत असतो. देवस्त्रियांसह शचीही तेथेच असते.

तशीच स्वर्गस्थ अग्नीच्या नगराप्रमाणे आग्नेयदिशेकडे अग्नीची नगरी आहे. तेथे स्वाहा व स्वधा यांच्यासह आपले वाहन व भूषणे घेऊन आपल्या गणांसह तो अग्नी असतो.

या द्वीपाच्या दक्षिण दिशेकडे यमपुरी आहे. तिच्यामध्ये आपल्या चित्रगुप्तप्रभूती दूतांसह तो सूर्यपुत्र यम राहतो. नैऋत्यदिशेमध्ये राक्षसांच्या नगरीत राक्षसांसह तो खडा धारण करणारा, तेजस्वी निर्ॠती आपल्या शक्तीसह राहतो.

पश्चिम दिशेकडे पाश धारण करणारा, प्रतापी, महामत्स्यावर बसलेला, मागधी व मधू या नावाचे मद्य प्राशन करणारा, वरुणराजा आपल्या शक्ती व यादोगण यांच्यासह असतो. तो वरुण तेथे आपल्या वरुणानी स्त्रीसह राहतो. वायव्यदिशेकडे वायुलोक आहे. ज्याच्या हातात ध्वज आहे व ज्याचे नेत्र विशाल आहेत, जो मृगरूपी वाहनावर आरूढ झालेला आहे, असा वायु, मरुद्‌गण व स्वशक्ती यांसह राहतो.

उत्तर दिशेकडे यक्षांचा लोक आहे. तेथे वृद्धी, ॠद्धी शक्तींसह व पद्मादि नऊ निधींसह तो श्रीमान कुबेर राहतो. तो आपल्या मणिभद्र, पूर्णभद्र, मणिमान, मणिकंधर, मणिभूष, मणिस्रग्वी व मणिकार्कधारक या यक्षसेनापतीसह राहतो.

ईशान्यदिशेकडे अमूल्यरत्‍नखचित व मोठा असा रुद्रलोक आहे. त्याचा अधिपती तो भगवान रुद्र आहे.

रागीट, ज्याचे नेत्र अतितेजस्वी आहेत, ज्याने पाठीवर बाणांचा भाता बांधला आहे, चमकणारे धनुष्य ज्याच्या डाव्या हातात आहे व ज्यांनी आपली धनुष्ये ठेवली आहेत. अशा अनेक धनुर्धर योद्ध्यांसह तो भगवान रुद्र तेथील अधिदेवता आहे. त्याच्या सभोवती त्याच्यासारखेच अनेक रुद्र असतात. त्यांच्या हातात शूलासारखी अनेक श्रेष्ठ आयुधे असतात. त्यांची तोंडे अक्राळविक्राळ असून त्यातून अग्नी बाहेर पडत असतो. त्यांपैकी कोणाला दहा, शंभर किंवा कोणाला सहस्र असे हात असतात. दहा पाय, दहा मस्तके, तीन नेत्र असे त्यांचे उग्र रूप असते.

अंतरिक्षात फिरणारे, भूमीवर फिरणारे, इ. रुद्राध्यायात जे गण सांगितले आहेत ते सर्व तेथे असतात. त्याचप्रमाणे कोटी रुद्राणी, भद्रकाली इत्यादि मातृका अनेक शक्तींसह डामर्यादि गणांनी युक्त तो भगवान रुद्र वीरभद्रादिकांसह तेथे राहतो.

जो मुंडांच्या माळा धारण करणारा, ज्याच्या अंगावर नागांची वेष्टने आहेत, ज्याचा कंठही नागांनी भूषित आहे, ज्याने व्याघ्रचर्म परिधान केले आहे. गजचर्माचे ज्याने उत्तरीय वस्त्र केले आहे, चिताभस्माने ज्याचे अंग लिप्त आहे. प्रमथादि पार्षद ज्याच्या सभोवार उभे आहेत, डमरूच्या ध्वनींनी दाही दिशा बधिर केल्या आहेत, अट्टाहासाने व आस्फोट शब्दाने अंतरिक्ष हालविले आहे, जो भूतसमुदायामध्ये प्रविष्ट झालेला व भूतांमध्येच वास करणारा असा आहे, तो भगवान ईशान महेश्वर ईशान्यदिशेचा स्वामी आहे.''


अध्याय दहावा समाप्त

GO TOP