मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
द्वादशः स्कन्धः
सप्तमोऽध्यायः

मन्त्रदीक्षाविधिवर्णनम्

नारद उवाच
श्रुतं सहस्रनामाख्यं श्रीगायत्र्याः फलप्रदम् ।
स्तोत्रं महोन्नतिकरं महाभाग्यकरं परम् ॥ १ ॥
अधुना श्रोतुमिच्छामि दीक्षालक्षणमुत्तमम् ।
विना येन न सिध्येत देवीमन्त्रेऽधिकारिता ॥ २ ॥
ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां विशां स्त्रीणां तथैव च ।
सामान्यविधिना सर्वं विस्तरेण वद प्रभो ॥ ३ ॥
श्रीनारायण उवाच
शृणु दीक्षां प्रवक्ष्यामि शिष्याणां भावितात्मनाम् ।
देवाग्निगुरुपूजादावधिकारो यया भवेत् ॥ ४ ॥
दिव्यं ज्ञानं हि या दद्यात्कुर्यात्पापक्षयं तु या ।
सैव दीक्षेति सम्प्रोक्ता वेदतन्त्रविशारदैः ॥ ५ ॥
अवश्यं सा तु कर्तव्या यतो बहुफला मता ।
गुरुशिष्यावुभावत्राप्यतिशुद्धावपेक्षितौ ॥ ६ ॥
गुरुस्तु विधिवत्प्रातः कृत्यं सर्वं विधाय च ।
स्नानसन्ध्यादिकं सर्वं यथाविधि विधाय च ॥ ७ ॥
कमण्डलुकरो मौनी गृहं यायात्सरित्तटात् ।
यागमण्डपमासाद्य विशेत्तत्रासने वरे ॥ ८ ॥
आचम्य प्राणानायम्य गन्धपुष्पविमिश्रितम् ।
सप्तवारास्त्रमन्त्रेण जप्तं वारि सुसाधयेत् ॥ ९ ॥
वारिणा तेन मतिमानस्त्रमन्त्रं समुच्चरन् ।
प्रोक्षयेद्‌द्वारमखिलं ततः पूजां समाचरेत् ॥ १० ॥
ऊर्ध्वोदुम्बरके देवं गणनाथं तथा श्रियम् ।
सरस्वतीं नाममन्त्रैः पूजयेद्‌गन्धपुष्पकैः ॥ ११ ॥
द्वारदक्षिणशाखायां गङ्‌गां विघ्नेशमर्चयेत् ।
द्वारस्य वामशाखायां क्षेत्रपालं च सूर्यजाम् ॥ १२ ॥
देहल्यां पूजयेदस्त्रदेवतामस्त्रमन्त्रतः ।
सर्वं देवीमयं दृश्यमिति सञ्चिन्त्य सर्वतः ॥ १३ ॥
दिव्यानुत्सारयेद्विघ्नानस्त्रमन्त्रजपेन तु ।
अन्तरिक्षगतान्विघ्नान्पादघातैस्तु भूमिगान् ॥ १४
वामशाखां स्मृशन्पश्चात्प्रविशेद्दक्षिणाङ्‌घ्रिणा ।
प्रविश्य कुम्भं संस्थाप्य सामान्यार्घ्यं विधाय च ॥ १५ ॥
तेन चार्घ्यजलेनापि नैर्ऋत्यां दिशि पूजयेत् ।
वास्तुनाथं पद्मयोनिं गन्धपुष्पाक्षतादिभिः ॥ १६ ॥
ततः कुर्यात्पञ्चगव्यं तेन चार्घ्योदकेन च ।
तोरणस्तम्भपर्यन्तं प्रोक्षयेन्मण्डपं गुरुः ॥ १७ ॥
सर्वं देवीमयं चेदं भावयेन्मनसा किल ।
मूलमन्त्रं जपन्भक्त्या प्रोक्षणं स्याच्छरणुना ॥ १८ ॥
शरमन्त्रं समुच्चार्य ताडयेन्मण्डपक्षमाम् ।
हुंमन्त्रं तु समुच्चार्य कुर्यादभ्युक्षणं ततः ॥ १९ ॥
धूपयेदन्तरं धूपैर्विकिरान् विकिरेत्ततः ।
मार्जयेत्तांस्तु मार्जन्या कुशनिर्मितया पुनः ॥ २० ॥
ईशानदिशि तत्पुञ्जं कृत्वा संस्थापयेन्मुने ।
पुण्याहवाचनं कृत्वा दीनानाथांश्च तोषयेत् ॥ २१ ॥
विशेन्मृद्वासने पश्चान्नमस्कृत्य गुरुं निजम् ।
प्राङ्‌मुखो विधिवद्ध्यात्वा देयमन्त्रस्य देवताम् ॥ २२ ॥
भूतशुद्ध्यादिकं कृत्वा पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना ।
ऋष्यादिन्यासकं कुर्याद्देयमन्त्रस्य वै मुने ॥ २३ ॥
न्यसेन्मुनिं तु शिरसि मुखे छन्दः समीरितम् ।
देवतां हृदयाम्भोजे गुह्ये बीजं तु पादयोः ॥ २४ ॥
शक्तिं विन्यस्य पश्चात्तु तालत्रयरवात्ततः ।
दिग्बन्धं कारयेत्पश्चाच्छोटिकाभिस्त्रिभिर्नरः ॥ २५ ॥
प्राणायामं ततः कृत्वा मूलमन्त्रमनुस्मरन् ।
मातृकां विन्यसेद्देहे तत्प्रकारस्तथोच्यते ॥ २६ ॥
ॐ अं नम इति प्रोच्य न्यसेच्छिरसि मन्त्रवित् ।
एवमेव तु सर्वेषु न्यसेक्त्यानेषु वै मुने ॥ २७ ॥
मूलमन्त्रं षडङ्‌गं च न्यसेदङ्‌गेषु सत्तमः ।
अङ्‌गुष्ठादिष्वङ्‌गुलीषु हृदयादिषु च क्रमात् ॥ २८ ॥
नमः स्वाहावषड्युक्तैर्हुंवौषट्फट्पदान्वितैः ।
प्रणवादियुतैर्मन्त्रैः षड्‌भिरेव षडङ्‌गकम् ॥ २९ ॥
वर्णन्यासादिकं पश्चान्मूलमन्त्रस्य योजयेत् ।
स्थानेषु तत्तत्कल्पोक्तेष्विति न्यासविधिः स्मृतः ॥ ३० ॥
ततो निजे शरीरेऽस्मिंश्चिन्तयेदासनं शुभम् ।
दक्षांसे च न्यसेद्धर्मं वामांसे ज्ञानमेव च ॥ ३१ ॥
वामोरौ चापि वैराग्यं दक्षोरावथ विन्यसेत् ।
ऐश्वर्यं मुखदेशे तु मुने ध्यायेदधर्मकम् ॥ ३२ ॥
वामपार्श्वे नाभिदेशे दक्षपार्श्वे तथा पुनः ।
नञादीश्चापि ज्ञानादीन्पूर्वोक्तानेव विन्यसेत् ॥ ३३ ॥
पादा धर्मादयः प्रोक्ताः पीठस्य मुनिसत्तम ।
अधर्माद्यास्तु गात्राणि स्मृतानि मुनिपुङ्‌गवैः ॥ ३४ ॥
मध्येऽनन्तं हृदि स्थाने न्यसेन्मृद्वासने स्थले ।
प्रपञ्चपद्मं विमलं तस्मिन्सूर्येन्दुपावकान् ॥ ३५ ॥
न्यसेत्कलायुतान्मन्त्री संक्षेपात्ता वदाम्यहम् ।
सूर्यस्य द्वादश कलास्ता इन्दोः षोडश स्मृताः ॥ ३६ ॥
दश वह्नेः कलाः प्रोक्तास्ताभिर्युक्तांस्तु तान्स्मरेत् ।
सत्त्वं रजस्तमश्चैव न्यसेत्तेषामथोपरि ॥ ३७ ॥
आत्मानमन्तरात्मानं परमात्मानमेव च ।
ज्ञानात्मानं न्यसेद्विद्वानित्थं पीठस्य कल्पना ॥ ३८ ॥
अमुकासनाय नम इति मन्त्रेण साधकः ।
आसनं पूजयित्वा तु तस्मिन्ध्यायेत्पराम्बिकाम् ॥ ३९ ॥
कल्पोक्तविधिना मन्त्री देयमन्त्रस्य देवताम् ।
मानसैरुपचारैश्च पूजयेत्तां यथाविधि ॥ ४० ॥
मुद्राः प्रदर्शयेद्विद्वान्कल्पोक्ता मोदकारिकाः ।
याभिर्विरचिताभिस्तु मोदो देव्यास्तु जायते ॥ ४१ ॥
श्रीनारायण उवाच
ततः स्ववामभागाग्रे षट्कोणोपरि वर्तुलम् ।
चतुरस्रयुतं सम्यङ्‌मध्ये मण्डलमालिखेत् ॥ ४२ ॥
मध्ये त्रिकोणं संलिख्य शङ्‌खमुद्रां प्रदर्शयेत् ।
षडङ्‌गानि च षट्कोणेष्वर्चयेत्कुसुमादिभिः ॥ ४३ ॥
अग्न्यादिषु तु कोणेषु षडङ्‌गार्चनमाचरेत् ।
आधारपात्रमादाय शङ्‌खस्य मुनिसत्तम ॥ ४४ ॥
अस्त्रमन्त्रेण सम्प्रोक्ष्य स्थापयेत्तत्र मण्डले ।
मं वह्निमण्डलायोक्त्वा ततो दशकलात्मने ॥ ४५ ॥
अमुकदेव्या अर्घ्यपात्रस्थानाय नम इत्यपि ।
मन्त्रोऽयमुक्तः शङ्‌खस्याप्याधारस्थापने बुधैः ॥ ४६ ॥
आधारे पूर्वमारभ्य प्रदक्षिणक्रमेण तु ।
दश वह्निकलाः पूज्या वह्निमण्डलसंस्थिताः ॥ ४७ ॥
ततो वै मूलमन्त्रेण प्रोक्षितं शङ्‌खमुत्तमम् ।
स्थापयेत्तत्र चाधारे मूलमन्त्रमनुस्मरन् ॥ ४८ ॥
अं सूर्यमण्डलायोक्त्वा द्वादशान्ते कलात्मने ।
अमुकदेव्यर्घ्यपात्राय नम इत्युच्चरेत्ततः ॥ ४९ ॥
शं शङ्‌खाय पदं प्रोच्य नम इत्येतदुच्चरेत् ।
प्रोक्षयेत्तेन तं शङ्‌खं तस्मिन्द्वादश पूजयेत् ॥ ५० ॥
सूर्यस्य द्वादश कलास्तपन्याद्या यथाक्रमम् ।
विलोममातृकां प्रोच्य मूलमन्त्रं विलोमकम् ॥ ५१ ॥
जलैरापूरयेच्छङ्‌खं तत्र चेन्दोः कलां न्यसेत् ।
ॐ सोममण्डलायोक्त्वान्ते षोडशकलात्मने ॥ ५२ ॥
अमुकार्घ्यामृतायेति हृन्मन्त्रान्तो मनुः स्मृतः ।
पूजयेन्मनुना तेन जलं तु सृणिमुद्रया ॥ ५३ ॥
तीर्थान्यावाह्य तत्रैवाप्यष्टकृत्वो जपेन्मनुम् ।
षडङ्‌गानि जले न्यस्य हृदा संपूजयेदपः ॥ ५४ ॥
अष्टकृत्वो जपेन्मूलं छादयेन्मत्स्यमुद्रया ।
ततो दक्षिणदिग्भागे शङ्‌खस्य प्रोक्षणीं न्यसेत् ॥ ५५ ॥
शङ्‌खाम्बु किञ्चिन्निक्षिप्य प्रोक्षयेत्तेन सर्वतः ।
पूजाद्रव्यं निजात्मानं विशुद्धं भावयेत्ततः ॥ ५६ ॥
श्रीनारायणाय उवाच
ततः स्वपुरतो वेद्यां सर्वतोभद्रमण्डलम् ।
संलिख्य कर्णिकामध्यं पूरयेच्छालितण्डुलैः ॥ ५७ ॥
आस्तीर्य दर्भांस्तत्रैव न्यसेत्कूर्चं सलक्षणम् ।
आधारशक्तिमारभ्य पीठमन्वन्तमर्चयेत् ॥ ५८ ॥
निर्व्रणं कुम्भमादायाप्यस्त्राद्‌‍भिः क्षालितान्तरम् ।
तन्तुना वेष्टयेत्तं तु त्रिगुणेनारुणेन च ॥ ५९ ॥
नवरत्‍नोदरं कूर्चयुतं गन्धादिपूजितम् ।
स्थापयेत्तत्र पीठे तु तारमन्त्रेण देशिकः ॥ ६० ॥
ऐक्यं कुम्भस्य पीठस्य भावयेत्पूरयेत्ततः ।
मातृकां प्रतिलोमेन जपंस्तीर्थोदकैर्मुने ॥ ६१ ॥
मूलमन्त्रं च सञ्जप्य पूरयेद्‌देवताधिया ।
अश्वत्थपनसाम्राणां कोमलैर्नवपल्लवैः ॥ ६२ ॥
छादयेत्कुम्भवदनं चषकं सफलाक्षतम् ।
संस्थापयेत मतिमान् वस्त्रयुग्मेन वेष्टयेत् ॥ ६३ ॥
प्राणस्थापनमन्त्रेण प्राणस्थापनमाचरेत् ।
आवाहनादिमुद्राभिर्मोदयेद्देवतां पराम् ॥ ६४ ॥
ध्यायेत्तां परमेशानीं कल्पोक्तेन प्रकारतः ।
स्वागतं कुशलप्रश्नं देव्या अग्रे समुच्चरेत् ॥ ६५ ॥
पाद्यं दद्यात्ततोऽप्यर्घ्यं ततश्चाचमनीयकम् ।
मधुपर्कं च साभ्यङ्‌गं देव्यै स्नानं निवेदयेत् ॥ ६६ ॥
वाससी च ततो दद्याद्‌रक्ते क्षौमे सुनिर्मले ।
नानामणिगणाकीर्णानाकल्पान्कल्पयेत्ततः ॥ ६७ ॥
मनुना पुटितैर्वर्णैर्मातृकाया विधानतः ।
देव्या अङ्‌गेषु विन्यस्य चन्दनाद्यैः समर्चयेत् ॥ ६८ ॥
गन्धः कालागुरुभवः कर्पूरेण समन्वितः ।
काश्मीरं चन्दनं चापि कस्तूरीसहितं मुने ॥ ६९ ॥
कुन्दपुष्पादिपुष्पाणि परदेव्यै समर्पयेत् ।
धूपोऽगुरुपुरुव्रातोशीरचन्दनशर्कराः ॥ ७० ॥
मधुमिश्राः स्मृता देव्याः प्रिया धूपात्मना सदा ।
दीपाननेकान्दत्त्वाथ नैवेद्यं दर्शयेत्सुधीः ॥ ७१ ॥
प्रतिद्रव्यं जलं दद्यात्प्रोक्षणीस्थं न चान्यथा ।
ततः कुर्यादङ्‌गपूजां कल्पोक्तावरणानि च ॥ ७२ ॥
साङ्‌गां देवीमथाभ्यर्च्य वैश्वदेवं ततश्चरेत् ।
दक्षिणे स्थण्डिलं कृत्वा तत्राधाय हुताशनम् ॥ ७३ ॥
मूर्तिस्थां देवतां तत्रावाह्य संपूज्य च क्रमात् ।
तारव्याहृतिभिर्हुत्वा मूलमन्त्रेण वै ततः ॥ ७४ ॥
पञ्चविंशतिवारं तु पायसेन ससर्पिषा ।
हुनेत्पश्चाद्व्याहृतिभिः पुनश्च जुहुयान्मुने ॥ ७५ ॥
गन्धाद्यैरर्चयित्वा च देवीं पीठे तु योजयेत् ।
वह्निं विसृज्य हविषा परितो विकिरेद्‌बलिम् ॥ ७६ ॥
देवतायाः पार्षदेभ्यो गन्धपुष्पादिसंयुतान् ।
पञ्चोपचारान्दत्त्वाथ ताम्बूलं छत्रचामरे ॥ ७७ ॥
दद्याद्देव्यै ततो मन्त्रं सहस्रावृत्तितो जपेत् ।
जपं समर्प्य चैशान्यां विकिरे दिशि संस्थिते ॥ ७८ ॥
कर्करीं स्थापयेत्तस्यां दुर्गामावाह्य पूजयेत् ।
रक्ष रक्षेति चोच्चार्य नालमुक्तेन वारिणा ॥ ७९ ॥
अस्त्रमन्त्रं जपन्देशं सेचयेत्तु प्रदक्षिणम् ।
कर्करीं स्थापयेत्स्थाने पूजयेच्चास्त्रदेवताम् ॥ ८० ॥
पश्चाद्‌गुरुस्तु शिष्येण सह भुञ्जीत वाग्यतः ।
तस्यां रात्रौ तु तद्वेद्यां निद्रां कुर्यात्प्रयत्‍नतः ॥ ८१ ॥
श्रीनारायण उवाच
ततः कुण्डस्य संस्कारं स्थण्डिलस्य च वा मुने ।
प्रवक्ष्यामि समासेन यथाविधि विधानतः ॥ ८२ ॥
मूलमन्त्रं समुच्चार्य वीक्षयेदस्त्रमन्त्रतः ।
प्रोक्षयेत्ताडनं कुर्यात्तेनैव कवचेन तु ॥ ८३ ॥
अभ्युक्षणं समुद्दिष्टं तिस्रस्तिस्रस्ततः परम् ।
प्रागग्रा उदगग्राश्च लिखेल्लेखाः समन्ततः ॥ ८४ ॥
प्रणवेन समभ्युक्ष्य पीठं देव्याः समर्चयेत् ।
आधारशक्तिमारभ्य पीठमन्त्रावसानकम् ॥ ८५ ॥
तस्मिन्पीठे समावाह्य शिवौ परमकारणौ ।
गन्धाद्यैरुपचारैश्च पूजयेत्तौ समाहितः ॥ ८६ ॥
देवीं ध्यायेदृतुस्नातां संसक्तां शङ्‌करेण तु ।
कामातुरां तयोः क्रीडां किञ्चित्कालं विभावयेत् ॥ ८७ ॥
अथ वह्निं समादाय पात्रेण पुरतो न्यसेत् ।
क्रव्यादांशं परित्यज्य पूर्वोक्तैर्वीक्षणादिभिः ॥ ८८ ॥
संस्कृत्य वह्निं रं बीजमुच्चार्य तदनन्तरम् ।
चैतन्यं योजयेत्तस्मिन्प्रणवेनाभिमन्त्रयेत् ॥ ८९ ॥
सप्तवारं ततो धेनुमुद्रां सन्दर्शयेद्‌गुरुः ।
शरेण रक्षितं कृत्वा तनुत्रेणावगुण्ठयेत् ॥ ९० ॥
अर्चितं त्रिः परिभ्राम्य प्रादक्षिण्येन सत्तमः ।
कुण्डोपरि जपंस्तारं जानुस्पृष्टमहीतलः ॥ ९१ ॥
शिवबीजधिया देव्या योनौ वह्निं विनिक्षिपेत् ।
आचामयेत्ततो देवं देवीं च जगदम्बिकाम् ॥ ९२ ॥
चित्पिङ्‌गल हनदहपचयुग्मं ततः परम् ।
सर्वज्ञाज्ञापय स्वाहा मन्त्रोऽयं वह्निदीपने ॥ ९३ ॥
अग्निं प्रज्वलितं वन्दे जातवेदं हुताशनम् ।
सुवर्णवर्णममलं समिद्धं विश्वतोमुखम् ॥ ९४ ॥
मन्त्रेणानेन तं वह्निं स्तुवीत परमादरात् ।
ततो न्यसेद्वह्निमन्त्रं षडङ्‌गं देशिकोत्तमः ॥ ९५ ॥
सहस्रार्चिः स्वस्तिपूर्ण उत्तिष्ठपुरुषः स्मृतः ।
धूमव्यापी सप्तजिह्वो धनुर्धर इति क्रमात् ॥ ९६ ॥
जातियुक्ताः षडङ्‌गाः स्युः पूर्वस्थानेषु विन्यसेत् ।
ध्यायेद्वह्निं हेमवर्णं त्रिनेत्रं पद्मसंस्थितम् ॥ ९७ ॥
इष्टशक्तिस्वस्तिकाभीर्धारकं मङ्‌गलं परम् ।
परिषिञ्चेत्ततः कुण्डं मेखलोपरि मन्त्रवित् ॥ ९८ ॥
दर्भैः परिस्तरेत्पश्चात्परिधीन्विन्यसेदथ ।
त्रिकोणवृत्तषट्कोणं साष्टपत्रं सभूपुरम् ॥ ९९ ॥
यन्त्रं विभावयेद्वह्नेः पूर्वं वा संलिखेदथ ।
तन्मध्ये पूजयेद्वह्निं मन्त्रेणानेन वै मुने ॥ १०० ॥
वैश्वानर ततो जातवेदः पश्चादिहावह ।
लोहिताक्षपदं प्रोक्त्वा सर्वकर्माणि साधय ॥ १०१ ॥
वह्निजायान्तको मन्त्रस्तेन वह्निं तु पूजयेत् ।
मध्ये षट्स्वपि कोणेषु हिरण्या गगना तथा ॥ १०२ ॥
रक्ता कृष्णा सुप्रभा च बहुरूपातिरक्तिका ।
पूजयेत्सप्तजिह्वास्ताः केसरेष्वङ्‌गपूजनम् ॥ १०३ ॥
दलेषु पूजयेन्मूर्तीः शक्तिस्वस्तिकधारिणी ।
जातवेदाः सप्तजिह्वो हव्यवाहन एव च ॥ १०४ ॥
अश्वोदरजसंज्ञोऽन्यः पुनर्वैश्वानराह्वयः ।
कौमारतेजाः स्याद्विश्वमुखो देवमुखः स्मृतः ॥ १०५ ॥
ताराग्नये पदाद्याः स्युर्नत्यन्ता वह्निमूर्तयः ।
लोकपालांश्चतुर्दिक्षु वज्राद्यायुधसंयुतान् ॥ १०६ ॥
श्रीनारायण उवाच
ततः स्रुक्स्रुवसंस्कारावाज्यसंस्कार एव च ।
कृत्वा होमं ततः कुर्यात्स्रुवेणादाय वै घृतम् ॥ १०७ ॥
दक्षिणाद्‌घृतभागात्तु वह्नेर्दक्षिणलोचने ।
जुहुयादग्नये स्वाहेत्येवं वै वामतोऽन्यतः ॥ १०८ ॥
सोमाय स्वाहेति मध्याद्‌घृतमादाय सत्तम ।
अग्नीषोमाभ्यां स्वाहेति मध्यनेत्रे हुनेत्ततः ॥ १०९ ॥
पुनर्दक्षिणभागात्तु घृतमादाय वै मुखे ।
अग्नये स्विष्टकृत्स्वाहेत्यनेनैव हुनेत्ततः ॥ ११० ॥
सताराभिर्व्याहृतिभिर्जुहुयादथ साधकः ।
जुहुयादग्निमन्त्रेण त्रिवारं तु ततः परम् ॥ १११ ॥
ततस्तु प्रणवेनैवाप्यष्टावष्टौ घृताहुतीः ।
गर्भाधानादिसंस्कारकृते तु जुहुयान्मुने ॥ ११२ ॥
गर्भाधानं पुंसवनं सीमन्तोन्नयनं ततः ।
जातकर्म नामकर्माप्युपनिष्क्रमणं तथा ॥ ११३ ॥
अन्नाशनं तथा चूडा व्रतबन्धस्तथैव च ।
महानाम्न्यं व्रतं पश्चात्तथौपनिषदं व्रतम् ॥ ११४ ॥
गोदानोद्वाहकौ प्रोक्ताः संस्काराः श्रुतिचोदिताः ।
ततः शिवं पार्वतीं च पूजयित्वा विसर्जयेत् ॥ ११५ ॥
जुहुयात्पञ्च समिधो वह्निमुद्दिश्य साधकः ।
पश्चादावरणानां चाप्येकैकामाहुतिं हुनेत् ॥ ११६ ॥
घृतं स्रुचि समादाय चतुर्वारं स्रुवेण च ।
पिधाय तां तु तेनैव मुने तिष्ठन्निजासने ॥ ११७ ॥
वौषडन्तेन मनुना वह्नेस्तु जुहुयात्ततः ।
महागणेशमन्त्रेण जुहुयादाहुतीर्दश ॥ ११८ ॥
वह्नौ पीठं समभ्यर्च्य देयमन्त्रस्य देवताम् ।
वह्नौ ध्यात्वा तु तद्वक्त्रे पञ्चविंशतिसंख्यया ॥ ११९ ॥
मूलमन्त्रेण जुहुयाद्वक्त्रैकीकरणाय च ।
वह्निदेवतयोरैक्यं भावयन्नात्मना सह ॥ १२० ॥
एकीभूतं भावयेत्तु ततस्तु साधकोत्तमः ।
षडङ्‌गं देवतानां च जुहुयादाहुतीः पृथक् ॥ १२१ ॥
एकादशैव जुहुयादाहुतीर्मुनिसत्तम ।
एतेन नाडीसन्धानं वह्निदेवतयोर्मुने ॥ १२२ ॥
एकैकक्रमयोगेनाप्यावृत्तीनां तथैव च ।
एकैकक्रमयोगेन घृतेन जुहुयान्मुने ॥ १२३ ॥
ततः कल्पोक्तद्रव्यैस्तु जुहुयादथवा तिलैः ।
देवतामूलमन्त्रेण गजान्तकसहस्रकम् ॥ १२४ ॥
एवं हुत्वा ततो देवीं सन्तुष्टां भावयेन्मुने ।
तथैवावृतिदेवीश्च वह्न्याद्या देवता अपि ॥ १२५ ॥
ततः शिष्यं च सुस्नातं कृतसम्यादिकक्रियम् ।
वस्त्रद्वययुतं स्वर्णाभरणेन समन्वितम् ॥ १२६ ॥
कमण्डलुकरं शुद्धं कुण्डस्यान्तिकमानयेत् ।
नमस्कृत्य ततः शिष्यो गुरूनथ सभासदः ॥ १२७ ॥
कुलदेवं नमस्कृत्य विशेत्तत्राथ विष्टरे ।
गुरुस्ततस्तु तं शिष्यं कृपादृष्ट्या विलोकयेत् ॥ १२८ ॥
तच्चैतन्यं निजे देहे भावयेत्सङ्‌गतं त्विति ।
ततः शिष्यतनुस्थानामध्वनां परिशोधनम् ॥ १२९ ॥
कुर्यात्तु होमतो विद्वान्दिव्यदृष्ट्यवलोकनात् ।
येन जायेत शुद्धात्मा योग्यो देवाद्यनुग्रहे ॥ १३० ॥
श्रीनारायण उवाच
तनौ ध्यायेत्तु शिष्यस्य षडध्वनः कमेण तु ।
पादयोस्तु कलाध्वानमन्धौ तत्त्वाध्वकं पुनः ॥ १३१ ॥
नाभौ तु भुवनाध्वानं वर्णाध्वानं तथा हृदि ।
पदाध्वानं तथा भाले मन्त्राध्वानं तु मूर्धनि ॥ १३२ ॥
शिष्यं स्पृशंस्तु कूर्चेन तिलैराज्यपरिप्लुतैः ।
शोधयाम्यमुमध्वानं स्वाहेति मनुमुच्चरन् ॥ १३३ ॥
ताराढ्यं जुहुयादष्टवारं प्रत्यध्वमेव हि ।
षडध्वनस्ततस्तांस्तु लीनान् ब्रह्मणि भावयेत् ॥ १३४ ॥
पुनरुत्पादयेत्तस्मात्सृष्टिमार्गेण वै गुरुः ।
आत्मस्थितं तच्चैतन्यं पुनः शिष्ये तु योजयेत् ॥ १३५ ॥
पूर्णाहुतिं ततो हुत्वा देवतां कलशे नयेत् ।
पुनर्व्याहृतिभिर्हुत्वा वह्नेरङ्‌गाहुतीस्तथा ॥ १३६ ॥
एकैकशो गुरुर्दत्त्वा विसृजेद्वह्निमात्मनि ।
ततः शिष्यस्य नेत्रे तु बध्नीयाद्वाससा गुरुः ॥ १३७ ॥
नेत्रमन्त्रेण तं शिष्यं कुण्डतो मण्डलं नयेत् ।
पुष्पाञ्जलिं मुख्यदेव्यां कारयेच्छिष्यहस्ततः ॥ १३८ ॥
नेत्रबन्धं निराकृत्य वेशयेत्कुशविष्टरे ।
भूतशुद्धिं शिष्यदेहे कुर्यात्प्रोक्तेन वर्त्मना ॥ १३९ ॥
मन्त्रोदितांस्तथा न्यासान्कृत्वा शिष्यतनौ ततः ।
मण्डले वेशयेच्छिष्यमन्यस्मिन्कुम्भसंस्थितान् ॥ १४० ॥
पल्लवाञ्छिष्यशिरसि विन्यसेन्मातृकां जपेत् ।
कलशस्थजलैः शिष्यं स्नापयेद्देवतात्मकैः ॥ १४१ ॥
वर्धनीजलसेकं च कुर्याद्‌रक्षार्थमञ्जसा ।
ततः शिष्यः समुत्थाय वाससी परिधाय च ॥ १४२ ॥
कृतभस्मावलेपश्च संविशेद्‌गुरुसन्निधौ ।
ततो गुरुः स्वकीयात्तु हृदयान्निर्गतां शिवाम् ॥ १४३ ॥
प्रविष्टां शिष्यहृदये भावयेत्करुणानिधिः ।
पूजयेद्‌गन्धपुष्पाद्यैरैक्यं वै भावयंस्तयोः ॥ १४४ ॥
ततस्त्रिंशो दक्षकर्णे शिष्यस्योपदिशेद्‌गुरुः ।
महामन्त्रं महादेव्याः स्वहस्तं शिरसि न्यसन् ॥ १४५ ॥
अष्टोत्तरशतं मन्त्रं शिष्योऽपि प्रजपेन्मुने ।
दण्डवत्प्रणमेद्‌भूमौ तं गुरुं देवतात्मकम् ॥ १४६ ॥
सर्वस्वमर्पयेत्तस्मै यावज्जीवमनन्यधीः ।
ऋत्विग्भ्यो दक्षिणां दत्त्वा ब्राह्मणांश्चापि भोजयेत् ॥ १४७ ॥
सुवासिनीः कुमारीश्च बटुकांश्चैव सर्वशः ।
दीनानाथान्दरिद्रांश्च वित्तशाठ्यविवर्जितः ॥ १४८ ॥
कृतार्थतां स्वस्य बुद्ध्वा नित्यमाराधयेन्मनुम् ।
इति ते कथितः सम्यग्दीक्षाविधिरनुत्तमः ॥ १४९ ॥
विमृश्यैतदशेषेण भज देवीपदाम्बुजम् ।
नान्यस्तु परमो धर्मो ब्राह्मणस्यात्र विद्यते ॥ १५० ॥
वैदिकः स्वस्वगृह्योक्तक्रमेणोपदिशेन्मनुम् ।
तान्त्रिकस्तन्त्ररीत्या तु स्थितिरेषा सनातनी ॥ १५१ ॥
तत्तदुक्तप्रयोगांस्ते ते ते कुर्युर्न चान्यथा ।
श्रीनारायण उवाच
इति सर्वं मयाख्यातं यत्पृष्टं नारद त्वया ॥ १५२ ॥
अतः परं पराम्बाया भज नित्यं पदाम्बुजम् ।
नित्यमाराध्य तच्चाहं निर्वृतिं परमां गतः ॥ १५३ ॥
व्यास उवाच
इति राजन्नारदाय प्रोक्त्वा सर्वमनुत्तमम् ।
समाधिमीलिताक्षस्तु दध्यौ देवीपदाम्बुजम् ॥ १५४ ॥
नारायणस्तु भगवान् मुनिवर्यशिखामणिः ।
नारदोऽपि ततो नत्वा गुरुं नारायणं परम् ।
जगाम सद्यस्तपसे देवीदर्शनलालसः ॥ १५५ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
द्वादशस्कन्धे मन्त्रदीक्षाविधिवर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥

दीक्षाग्रहण विधी

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

श्रीनारद म्हणाले, ''गायत्रीसहस्रनाम मी श्रवण केले. आता दीक्षाविधी सांगा. कारण त्यावाचून कोणालाही अधिकार प्राप्त होत नाही.''

श्रीनारायण म्हणाले, ''मन शुद्ध झालेल्य्या शिष्यांची दीक्षा मी तुला सांगतो. जिच्यामुळे देव, अग्नी, गुरु यांना पूजेचा अधिकार प्राप्त झाला. जी दिव्य ज्ञान देते, पापांचा क्षय करते, तीच दीक्षा होय. ती बहुफल देते. पण गुरु व शिष्य दोघेही शुद्ध असावे लागतात.

गुरूने यथाशास्त्र नित्यकर्म करावीत. हातात कमंडलू घेऊन मौन व्रत स्विकारून नदीतीराहून घरी यावे व योगमंडपात उत्तम आसनावर बसावे. आचमन-प्राणायाम करावा. फट् या अस्त्रमंत्राने गंध व पुष्पमिश्रित उदक मंत्रावे. अस्त्रमंत्राचा उच्चार करीत मंडपाच्या द्वारापर्यंत प्रोक्षण करावे. नंतर पूजा करावी. द्वाराच्या वरील बाजूस गणभान, लक्ष्मी व सरस्वती यांचे पूजन करावे.

दाराच्या उजव्या बाजा गंगा, विघ्नेश यांचे पूजन करावे. डाव्या बाजूला क्षेत्रफळ, यमुना व उंबर्‍यावर अस्त्रदेवतेचे पूजन करावे. सर्व काही देवीमय आहे असे चिंतून जपाने अंतरिक्षातील विध्नांचा नाश करावा. पायाच्या आघातांनी भूमीवरील विघ्नांचा नाश करावा. नंतर कुंभस्थापना करावी. अर्घ्या नैर्ऋत्य दिशेस वास्तूच्या स्थानी प्रजापती याची पूजा करावी. पंचगव्य करावे. मूलमंत्राचा जप करून अस्त्रमंत्राने सर्वत्र प्रोक्षण करावे.

शरमंत्राने मंडपातील भूमी चोपावी. हुं मंत्राने अभ्युक्षण करावे. अंतर्भागात धूप जाळावा. भूमी कुशमार्जिनाने झाडावी. ईशान्येस केराचा ढीग करावा. पुण्याहवाचन करावे.

नंतर शिष्याने गुरूस नमस्कार करावा. मृदु आसनावर बसावे. पूर्वेकडे तोंड करून देवतेचे ध्यान करावे. देवमंत्राने ऋषी वगैरेंचा न्यास करावा. ऋषींच्या मस्तकावर, छंदाचा मुखात, देवतेचा हृदयी, बीजाचा गुह्यस्थानी, पायावर शक्तीचा न्यास करावा. तीन टाळ्यांनी दिव्य, अंतरिक्ष, भीम या तीन विध्यांचा नाश करावा. नंतर दिग्बंध करावा. मूलमंत्राचे स्मरण करून प्राणायाम करावा. देहावर मातृकांचा न्यास करावा.

ॐ अं नमः असे म्हणून मस्तकावर न्यास करावा. अंगावर मूलमंत्राचा षड्न्यास करावा. अंगुष्ठ, अंगुली, हृदय अशा क्रमाने नमः, स्वाहा, वषट्, हुं, वैषट् फट् इत्यादी पदांनी व प्रणवाने युक्त सहा मंत्रांनी षडंगन्यास करावा. नंतर शरीरात शुभ आसनाची कल्पना करावी. दक्षिण स्कंधावर धर्माचा, डाव्या स्कंधावर ज्ञानाचा न्यास करावा. डाव्या मांडीवर वैराग्य, उजव्या मांडीवर ऐश्वर्य यांची स्थापना करावी. मुख्य प्रदेशी अधर्माचे ध्यान करावे.

हे मुने, वामकुक्षी, नाभी व दक्षिणकुक्षी, यावर अज्ञानाय नमः, अधर्माय नमः, व अवैराग्याय नमः म्हणून न्यास करावा.

हे मुनिश्रेष्ठा, मुनिवर्यांनी धर्मादिक आसनाचे पाद मानले आहेत व अधर्मादिक ही त्याची गात्रे आहेत. हृदयकमली मृदु आसनावर अनंताचा न्यास करावा. त्याचे ठायी शुद्ध प्रपंचरूपी कमलाची भावना करावी व त्यावर मंत्रज्ञाने उत्तरोत्तर कलायुक्त सूर्य, चंद्र व अग्नीची स्थापना करावी.

सूर्याच्या बारा कला, इंदूच्या सोळा व अग्नीच्या दहा आहेत. त्या कलांनी युक्त अशी त्यांची भावना करावी. त्यांच्यावर सत्व, रज व तम यांची स्थापना करावी व त्यावर आत्मा, अंतरात्मा, परमात्मा व ज्ञानात्मा यांची स्थापना करावी. ह्याप्रमाणे पीठाची कल्पना करावी.

पुढे 'अमुकासनाय नमः' या मंत्राने साधकाने आसनाची पूजा करून त्यामध्ये परांबिकेचे ध्यान करावे. नंतर कल्पसूत्रोक्त विधीने देय मंत्राच्या देवतेची मानस उपचारांनी यथाविधी पूजा करावी.

नंतर देवीला आनंद देणाऱ्या अशा मुद्रा दाखवाव्या त्या मुद्रांच्या योगाने देवीस आनंद होतो. नंतर आपल्या समोर डाव्या बाजूकडे गंधाने प्रथम षटकोनी, त्यावर वर्तुळ व त्यावर चौकोनी मंडल करावे. मध्यभागी त्रिकोणी चक्र लिहून शंखमुद्रा दाखवावी व त्या षट्कोनी चक्राच्या सहाही अंगांची पुष्पादिकांच्या योगाने पूजा करावी. अग्नेय दिशेकडील कोनापासून आरंभ करून षडंग पूजा करावी.

नंतर शंखाचे आधारपात्र घेऊन अस्त्रमंत्राने त्या पात्राचे प्रोक्षण करून मंडलामध्ये ठेवावे नंतर 'मं वह्निमंडलाय दशकलात्मने दुर्गादेव्यर्घ्यपात्राय नमः' असा मंत्र शंखाच्या आधारपत्राची स्थापना करताना म्हणावा.

आधारचक्रामध्ये पूर्वदिशेकडून आरंभ करून प्रदक्षिणाक्रमाने अग्निमंडळामध्ये असलेल्या अग्नीच्या दहा कलांची पूजा करावी.

मूलमंत्राने प्रोक्षण केलेल्या शंखास मूलमंत्राचे स्मरण करीत त्या आधारावर प्रस्थापित करावे. 'अं सूर्यमंडलाय द्वादशकलात्मने दुर्गादेव्यर्घ्यपात्राय नमः' असा

मंत्र म्हणावा, व ' शंखाय नमः ' असे म्हणून शंखाचे प्रोक्षण करावे व त्यामध्ये सूर्याच्या बारा कलांची पूजा करावी. तपिनी इत्यादी सूर्याच्या बरा कलांची यथाक्रमाने मातृकांच्या विलोमक्रमाने उच्चार करून पूजा करावी.

हे नारदा, मूलमंत्रही विलोमकच म्हणावा. तो शंख जलाने भरावा व त्यावर चंद्राच्या कलांचा न्यास करावा. 'उं सोममंडलाय षोडशकलात्मकाय दुर्गादेव्यर्घाघृताय नमः ' असा हा ह्रन्मंत्रात मंत्र सांगितला आहे. ह्मा मंत्राने अंकुशमुद्रेने जलाची पूजा करावी. त्या जलात तीर्थाचे आवाहन करून आठ वेळा मंत्राचा जप करावा. षडंगांचा जलामध्ये न्यास करून मानसोपचारांनी उदकाचे पूजन करावे. आठ वेळा मूलमंत्राचा जप करावा. त्याला मत्स्यमुद्रेने आच्छादित करावे. दक्षिणदिशेत शंखाची प्रोक्षणी ठेवावी. त्यामध्ये शंखोदक घालून त्याने सर्व पूजासाहित्यावर प्रोक्षण करावे. आपला देह पवित्र आहे अशी भावना करावी.

आपल्यासमोर वेदीवर सर्वतोभद्रमंडल लिहून साळीच्या तांदुळांनी त्याचा मध्यभाग भरावा. त्यावर दर्भ पसरून त्यावर लक्षणयुक्त कूर्च ठेवावा. आधारशक्तीपासून आरंभ करून पीठापर्यंत पूजा करावी.

नंतर न फुटलेला घट घेऊन त्याच्या आतील भाग अस्त्रमंत्राने धुऊन तीनपदरी व तांबड्या सुताने त्याला वेष्टित करावे. नऊ रत्ने ज्याच्या गर्भामध्ये आहेत अशा त्या कूर्चासह त्याची गंधादिकांनी पूजा करून तारमंत्राने गुरूने त्याची पीठावर स्थापना करावी.

नंतर कुंभ व पीठ ही दोन्ही एक आहेत अशी भावना करून क्षकारापासून मातृकांचा उलट जप करीत तीर्थोदकाने घट भरावा. नंतर मूलमंत्राचा जप करीत त्यात देवतांचे पूजन करावे. अश्वत्थ, फणस, आंबा यांच्या कोवळ्या पल्लवाने कुंभाचे मुख आच्छादित करावे. नंतर फल व अक्षता यांनी पूर्ण असे एक पात्र घेऊन ते दोन तांबड्या वस्त्रांनी वेष्टित करून त्याची कुंभावर स्थापना करावी. पुढे प्राणप्रतिष्ठा मंत्राने त्याची प्राणप्रतिष्ठा करावी. आवाहन मुद्रा करून परदेवतेस संतुष्ट करावे. परमेश्वरीचे ध्यान व स्वागत करावे.

नंतर देवीस प्रथम पाद्य द्यावे. पुढे अर्घ्य, आचमनीय, मंधुपर्क व अभ्यंगासह स्नान घालावे. तांबडी, रेशमी, व निर्मल अशी दोन वस्त्रे अर्पण करावी. नानाप्रकारच्या मण्यांनी भूषित अशा माला घालाव्या. मंत्रयुक्त अशा र्‍ही मं ऱ्हीं, ऱ्हीं मां र्‍हीं इत्यादि मातृकांची योजना करून देवीच्या अंगावर न्यास करावा व चंदनादिकांनी पूजा करावी.

हे मुने, पुढे कर्पूरयुक्त कालगरूपासून निघालेला धूप दाखवावा. त्यात काश्मीरचंदन व कस्तुरीही पुष्कळ घालावी. कुंदकरवीरादि पुष्पे देवीस अर्पण करावी. पुष्कळ अगरू, वाळा, चंदन, मध, साखर इत्यादिकांनी मिश्रित असा धूप देवीस अति प्रिय आहे.

अनेक दीप दाखवून नैवेद्य अर्पण करावा. प्रत्येक द्रव्यसमर्पणाच्या वेळी प्रोणीतील उदक सोडावे. त्यावाचून देवीस द्रव्य समर्पण करू नये. नंतर देवीची षडंगपूजा व कल्पसूत्रोक्त रीतीने आवरण पूजा करावी. नंतर वैश्वदेव करावा. देवीच्या दक्षिण भागी स्थंडिल करून त्यावर अग्नी घालून मूर्तिस्थ देवतेचे आवाहन करावे व क्रमाने तिची पूजा करावी. ओंकार व्याहृतीचा उच्चार करून मूलमंत्राने हवन करावे. प्रथम घृतासह पायसाच्या पंचवीस आहुती देऊन पुन्हा व्याहृतीच्या योगाने हवन करावे. पुढे गंधादिकांच्या योगाने देवीची उत्तरपूजा करून तिची पीठावर योजना करावी. अग्नीचे विसर्जन करून हवीच्या योगाने सर्वतः बलिदान करावे. नंतर देवतेच्या पार्षदांची गंधपुष्पादि पंचोपचारांनी पूजा करून देवीस तांबूल, छत्र, चामर अर्पण करावे.

नंतर मंत्राचा हजार वेळा जप करावा. देवीस जपाचे समर्पण करून मार्जन करावे. पुढे पूर्वी जेथे कर्कराची स्थापना केली होती त्या ईशान्यदिशेस म्हणजे मंडपाच्या ईशान्येस जेथे पूर्वी केर गोळा करून ठेवला होता त्या केरावर कर्करीची स्थपना करावी. तिच्यावर अस्रदेवता दुर्गेचे आवाहन करून तिची पूजा करावी. 'रक्षण कर' असे म्हणून अस्र मंत्राचा जप करीत सर्व प्रदेशावर कमलनालातून सोडलेल्या जलाचे प्रदक्षिण सेक करावा. पुन्हा कर्कराची स्वस्थानी स्थापना करून अस्त्रदेवतेली पूजा करावी.

गुरूने वाणीचे नियमन करून शिष्यासह भोजन करावे. त्या रात्री अवश्य त्याच वेदीवर निजावे.

आता होमकाली स्थंडिलाचा किंवा कुंडाचा संस्कार विधियुक्त कसा करावा ते यशाशास्त्र सांगतो.

कुंड किंवा स्थंडिल प्रथम मूलमंत्र उच्चारून ते पाहावे; अस्त्रमंत्राने त्याचे प्रोक्षण करावे व त्या मंत्रानेच ताडन करावे. नंतर कवचाने त्रिवार अभ्युक्षण करावे.

तदनंतर पूर्वेकडे व उत्तरेकडे अग्न करून चारी बाजूस तीन तीन रेखा ओढाव्या. प्रणवाने त्यांच्यावर सेक करून पूर्वीप्रमाणे आधारशक्तीपासून आरंभ करून पीठमंत्रापर्यंत देवीच्या पीठाचे पूजन करावे. त्या पीठावर परम कारण अशा त्या श्रीशिवशक्तीचे आवाहन करून शांतपणे गंधादि उपचारांनी त्यांची पूजा करावी. त्या पीठावर ऋतुस्नात, शंकरास आलिंगन दिलेल्या व कामातुर अशा श्रीदेवीचे ध्यान करावे.

नंतर पात्राने अग्नी घेऊन त्या कुंडात किंवा स्थंडिलावर त्याची स्थापना करावी. त्या अग्नीतील काही भाग क्रव्यादांश म्हणून नैऋत्यदिशेकडे टाकून देऊन पूर्वी सांगितल्याप्रमाणे त्यास संस्कृत करून रंबीजाने वन्हीचा उच्चार करावा. त्यामध्ये चैतन्याची योजना करून त्यास प्रणवाने अभिमंत्रित करावे.

नंतर गुरूने सात वेळा धेनुमुद्रा दाखवावी. अस्रमंत्राने त्याचे रक्षण करून हुंमंत्राने त्याला झाकून टाकावे. अशा रीतीने चंदनादिकांनी पूजा केलेल्या त्या अग्नीचे उल्मुक घेऊन त्याने कुंडावर तीन वेळा प्रदक्षिणामार्गाने फिरवावे. गुडघे भूमीस टेकून प्रणवाचा जप करावा. शिवाचे ते बीज आहे. म्हणून त्या अग्नीस देवीच्या योनीमध्ये ठेवावे. नंतर जगदंबा देवी व देव यास आचमन घालावे. हे सर्वज्ञ चित्पिंगल ' हन हन, दह दह, पच पच, ज्ञापय स्वाहा' असा मंत्र म्हणून अग्नी प्रज्वलित करावा.

प्रज्वलित, हुताशन व जातवेदा असा जो अग्नी त्यास मी वंदन करितो. तो सुवर्णाच्या वर्णाचा असून तो निर्मल, चांगला पेटलेला व सर्वतोमुख असा आहे.

ह्या मंत्राने न्या अग्नीची आदराने स्तुती करावी. नंतर गुरूने षडंगावर वन्हिनाममंत्रांचा न्यास करावा. सहस्रर्चि, स्वस्तिपूर्ण, उत्तिष्टपुरुष, धूमव्यापी, सप्तजिव्ह व धनुर्धर ह्या सहा नावांनी क्रमाने न्यास करावा. हृदयादि पूर्वोक स्थानी त्यांचा न्यास करावा. नंतर सुवर्णाच्या वर्णाचा, त्रिनेत्र शक्ती, स्वस्तिक, अभयमुद्रा कमलामध्ये स्थित, वरमुद्रा धारण करणारा व परम मंगलरूप अशा अग्नीचे ध्यान करावे. पुढे मंत्रज्ञ ब्राह्मणाने कुंडाच्या मेखलेवरील भागाचे परिसिंचन करावे.

पुढे दर्भांनी परिस्तरण घालावे. पारधी ठेवावा. पुढे तिकोनी, षट्‌कोनी, वर्तुळ, अष्टपत्र व भूपुर या आकाराचे यंत्र अग्निसंस्थापनेपूर्वी कुंडात लिहावे. त्याच्यामध्ये पुढील मंत्राने अग्नीची पूजा करावी.

''भो वैश्वानर जातवेद इहावहा हे लोलिताक्ष, सर्व कर्माणि साध्य स्वाहा'' हे लोहिताक्षी, हे जातवेद, हे वैश्वानरा, येथे ये व माझी सर्व कर्मे पूर्ण कर अशी प्रार्थना करून व वन्हिजाया जी स्वाहा तिचा शेवटी उच्चार करून या मंत्राने अग्नीची पूजा करावी. नंतर सातही कोनांमध्ये हिरण्या, गगना, रक्ता, कृष्णा, सुप्रभा, बहुरूपा व अतिरक्ता अशा ह्या सात अग्नीच्या जिव्हा आहेत अशी भावना करून कमलांच्या केसरांमध्ये अंगपूजा करावी. दलांच्या ठिकाणी शक्ती व स्वस्तिक धारण करणार्‍या मूर्तीचे पूजन करावे.

पुढे 'ॐ अग्नये जातवेदसे नमः, ॐ अग्नये सप्तजिव्हाय नमः' इत्यादि रीतीने ॐ अग्नेय पूर्वी व नमः अंती अशी योजना करून जातवेदा, सप्तजिव्हा, हव्यवाहन, अश्वोदरज वैश्वानर, कौमारतेजा, विश्वमुख व देवमुख या सात अग्नीच्या मूर्तींचे व चारी दिशांमध्ये वज्रादि शस्त्रयुक्त लोकपालांचे पूजन करावे.

नंतर स्रुक व स्रुवा यांचे संस्कार, घृताचा संस्कार करून स्रुवेने आज्यस्थालीतील घृताच्या उजव्या भागातून घृत घेऊन अग्नीच्या उजव्या नेत्रात 'अग्नेये स्वाहा' म्हणून हवन करावे. डावीकडून घृत घेऊन 'सामाय स्वाहा' म्हणून डाव्या नेत्रात हवन करावे. त्याचप्रमाणे मध्यभागातून घृत घेऊन 'अग्नीषोमाभ्यां स्वाहा' म्हणून मध्यनेत्रामध्ये हवन करावे. उजवीकडून घृत घेऊन मुखामध्ये 'अग्नयेस्विष्टकृते स्वाहा' असे म्हणून हवन करावे. नंतर अग्निमंत्राने तीन वेळा पुन्हा हवन करावे.

प्रणवानेच आठ आहुती देऊन अग्नीच्या गर्भाधानादि संस्काराकरिता हवन करावे. गर्भाधान, पुंसवन, सीमंतोन्नयन, जातकर्म, नामकर्म, निष्क्रमण, अन्नप्राशन, चौल उपनयन, महानाम्नीव्रत, औपनिषद्‌व्रत, गोदान व विवाह हे संस्कार करावेत.

शिव व पार्वती यांचे पूजन करून विसर्जन करावे. अग्नीस उद्देशून पाच समिधांचे हवन करावे. नंतर आवरणांचेही एक एक आहुती द्यावी. स्रुवेने घृत घेऊन चार वेळा हवन करावे. स्रुचीस स्रुवेने झाकून आपल्या आसनावर बसूनच वौषट् ज्याच्या अंती आहे अशा अग्निमंत्राने हवन करावे.

हे मुने, नंतर महागणेशमंत्राने दहा आहुती द्याव्या. त्या देयमंत्राच्या देवतेचे पीठ अग्नीमध्ये आहे अशी कल्पना करून त्याची पूजा करावी. वन्हीमध्येच तिचे ध्यान करून तिच्या मुखामध्ये मूलमंत्राने पंचवीस आहुती द्याव्या. अग्नी आणि देवता यांचे आत्म्याशी ऐक्य आहे अशी भावना करावी.

सर्व एकीभूत आहे अशी भावना करावी. देवतांच्या षडंगांस उद्देशून पृथक् आहुती देऊन हवन करावे. अकरा आहुतीच द्याव्या म्हणजे त्यांच्या योगाने अग्नी व देवता यांचे नाडीसंधान होते.

आवरणदेवतांच्या क्रमानेच म्हणजे एका देवतेस एक आहुती याप्रमाणे घृताचे हवन करावे. तदनंतर कल्पसूत्रात सांगितलेल्या द्रव्यांनी अथवा तिलांनी मूलमंत्राने आठ हजार हवन करावे.

ह्याप्रमाणे हवन करून देवी संतुष्ट झाली आहे. त्याचप्रमाणे आवरणदेवता व वन्ही इत्यादी देवताही प्रसन्न झाल्या आहेत असे समजावे.

ज्याने उत्तम प्रकारे स्नान केले आहे व संध्यादि नित्यक्रिया केल्या आहेत अशा व दोन वस्त्रांनी व सुवर्णांच्या अलंकारांनी युक्त असलेल्या आपल्या शिष्यास कुंडाजवळ आणावे. त्याच्या हातात कमंडलू असावा व तो सोवळा असावा.

शिष्याने गुरूस व सभासदांस नमस्कार करून कुलदेवतेस वंदन करावे व तेथे आसनावर बसावे. शिष्याने चैतन्य आपल्या देहात येऊन पोचले आहे अशी भावना करावी. तदनंतर विद्वान गुरूने शिष्याच्या शरीरातील मार्गांचे शोधन कृपादृष्टीने करावे म्हणजे तो शुद्ध देवादिकांच्या अनुग्रहास योग्य असा होतो.

गुरूने शिष्याच्या शरीरामध्ये क्रमाने सहा मार्ग आहेत अशी भावना करावी. दोन्ही पायांमध्ये कलामार्ग, लिंगामध्ये तत्त्वमार्ग, नाभीमध्ये भुवनमार्ग, हृदयामध्ये वर्णमार्ग, ललाटात पदमार्ग व मस्तकामध्ये मंत्रमार्ग आहे अशी कल्पना करावी.

नंतर शिष्यास कूर्चाने स्पर्श करून गुरूने मी यास शुद्ध करतो असा संकल्प करून 'ॐ अमुमध्यानं स्वाहा' असा मंत्र उच्चारून घृताने भिजलेल्या तिलांनी प्रत्येक मार्गास आठ वेळा या प्रमाणाने हवन करावे. नंतर ते सहाही मार्ग ब्रह्मामध्ये लीन झाले आहेत अशी भावना करावी. पुन्हा गुरूने ब्रह्मापासून सृष्टिमार्गाने त्यांना उत्पन्न करावे. पुन्हा आपल्या चैतन्यामध्ये असलेले शिष्याचे चैतन्य त्याच्यामध्ये योजावे.

पूर्णाहुती देऊन देवतेला कलशावर ठेवावे. पुनः व्याहृतीच्या योगाने आहुती देऊन व अग्नीच्या अंगाहुती देऊन गुरूने अग्नीचे आत्म्यामध्ये विसर्जन करावे. गुरूने वस्त्राने शिष्याचे डोळे बांधावे व वैषट् मंत्राने त्या शिष्यास कुंडस्थलावरील मंडलाजवळ न्यावे. शिष्याच्या हातून मुख्य देवीस पुष्पांजली समर्पण करवावी. नेत्रबंध सोडून त्यास कुशासनावर बसवावे व पूर्वी सांगितलेल्या पद्धतीने शिष्यदेहावरील भूतांची शुद्धी करावी.

नंतर देयमंत्राकरता सांगितलेले न्यास शिष्याच्या शरीरावर करावे व त्यास दुसर्‍या मंडलावर बसवावे. कुंभामध्ये घातलेले पल्लव त्याच्या मस्तकावर ठेवून ककारादि मातृकांचा जप करावा. देवतारूप कलशस्थ जलाने शिष्यास स्नान घालावे. त्याचे सहज रक्षण व्हावे म्हणून ईशान्य दिशेत स्थापिलेल्या जलानेही त्यास अभिषेक करावा. नंतर शिष्याने उठून वस्त्रे परिधान करून भस्माचा चांगला लेप करून गुरूजवळ बसावे.

नंतर गुरूने आपल्या हृदयातून निघालेली भगवती शिवा शिष्याच्या हृदयात प्रविष्ट झाली आहे अशी भावना करावी व त्या शिष्य व देवता यांच्या ऐक्याची भावना करून त्या करुणानिधीने गंध, पुष्य इत्यादिकांच्या योगाने तिची पूजा करावी. नंतर गुरूने शिष्याच्या उजव्या कानांत महादेवीच्या महामंत्राचा तीन वेळा उपदेश करावा व आपला हात त्याच्या मस्तकावर ठेवावा.

नंतर शिष्याने गुरुमुखापासून घेतलेल्या मंत्राचा अष्टोत्तरशत जप करावा व त्या देवतारूप गुरूच्या पुढे भूमीवर दंडवत पडावे व यावज्जीव त्यास अनन्य मनाने सर्वस्व अर्पण करावे. ऋत्विजांस दक्षिणा देऊन ब्राह्मणांस व सुवासिनी, कुमारी व ब्रह्मचारी यांस सर्व प्रकारे भोजन घालावे. दीन, अनाथ व दरिद्री यासही भोजन घालावे. आपण कृतार्थ झालो असे मानून सतत मंत्रांची सेवा करावी.

या विधीचा पूर्णपणे विचार करून देवीच्या चरणकमलाची तू सेवा कर. या लोकी ब्राह्मणास याहून श्रेष्ठ असा अन्य धर्म नाही.

वैदिकाने आपापल्या गुह्योक्त पद्धतीने मंत्राचा उपदेश करावा व तांत्रिकाने तंत्ररीतीने उपदेश करावा.

हे नारदा, ह्याप्रमाणे तू जे विचारलेस ते मी तुला सांगितले. आता यापुढे अंबेच्या चरणकमलाचे नित्य सेवन कर. तिची नित्य आराधना करून मी परम सुखाप्रत प्राप्त झालो आहे.

व्यास म्हणाले, ''हे जनमेजय राजा, याप्रमाणे सर्व अत्युत्तम प्रकार नारदास सांगून व नेत्र मिटून तो मुनिवर्यांचा मुंकुटमणी भगवान नारायण, त्याने श्रीदेवीच्या पदकमलाचे ध्यान केले.

नारदानेही त्या श्रीनारायणगुरूस वंदन केले. देवीच्या दर्शनाच्या इच्छेने तो तप करण्यासाठी निघून गेला.


अध्याय सातवा समाप्त

GO TOP