नारद उवाच
सदाचारविधिर्देव भवता वर्णितः प्रभो ।
तस्याप्यतुलमाहात्म्यं सर्वपापविनाशनम् ॥ १ ॥
श्रुतं भवन्मुखाम्भोजच्युतं देवीकथामृतम् ।
व्रतानि यानि चोक्तानि चान्द्रायणमुखानि ते ॥ २ ॥
दुःखसाध्यानि जानीमः कर्तृसाध्यानि तानि च ।
तदस्मात्साम्प्रतं यत्तु सुखसाध्यं शरीरिणाम् ॥ ३ ॥
देवीप्रसादजनकं शुभानुष्ठानसिद्धिदम् ।
तत्कर्म वद मे स्वामिन् कृपापूर्वं सुरेश्वर ॥ ४ ॥
सदाचारविधौ यश्च गायत्रीविधिरीरितः ।
तस्मिन्मुख्यतमं किं स्यात्किं वा पुण्याधिकप्रदम् ॥ ५ ॥
ये गायत्रीगता वर्णास्तत्त्वसंख्यास्त्वयेरिताः ।
तेषां के ऋषयः प्रोक्ताः कानि छन्दांसि वै मुने ॥ ६ ॥
तेषां का देवताः प्रोक्ताः सर्वं कथय मे प्रभो ।
महत्कौतूहलं मे च मानसे परिवर्तते ॥ ७ ॥
श्रीनारायणाय उवाच
कुर्यादन्यन्न वा कुर्यादनुष्ठानादिकं तथा ।
गायत्रीमात्रनिष्ठस्तु कृतकृत्यो भवेद्‌द्विजः ॥ ८ ॥
सन्ध्यासु चार्घ्यदानं च गायत्रीजपमेव च ।
सहस्रत्रितयं कुर्वन्सुरैः पूज्यो भवेन्मुने ॥ ९ ॥
न्यासान्करोतु वा मा वा गायत्रीमेव चाभ्यसेत् ।
ध्यात्वा निर्व्याजया वृत्त्या सच्चिदानन्दरूपिणीम् ॥ १० ॥
यदक्षरैकसंसिद्धेः स्पर्धते ब्राह्मणोत्तमः ।
हरिशङ्‌करकञ्जोत्थसूर्यचन्द्रहुताशनैः ॥ ११ ॥
अथातः श्रूयतां ब्रह्मन् वर्णऋष्यादिकांस्तथा ।
छन्दांसि देवतास्तद्वत्क्रमात्तत्त्वानि चैव हि ॥ १२ ॥
वामदेवोऽत्रिर्वसिष्ठः शुक्रः कण्वः पराशरः ।
विश्वामित्रो महातेजाः कपिलः शौनको महान् ॥ १३ ॥
याज्ञवल्क्यो भरद्वाजो जमदग्निस्तपोनिधिः ।
गौतमो मुद्‌गलश्चैव वेदव्यासश्च लोमशः ॥ १४ ॥
अगस्त्यः कौशिको वत्सः पुलस्त्यो माण्डुकस्तथा ।
दुर्वासास्तपसां श्रेष्ठो नारदः कश्यपस्तथा ॥ १५ ॥
इत्येते ऋषयः प्रोक्ता वर्णानां क्रमशो मुने ।
गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् च बृहती पङ्‌‌क्तिरेव च ॥ १६ ॥
त्रिष्टुभं जगती चैव तथातिजगती मता ।
शक्वर्यतिशक्वरी च धृतिश्चातिधृतिस्तथा ॥ १७ ॥
विराट्प्रस्तारपङ्‌‌क्तिश्च कृतिः प्रकृतिराकृतिः ।
विकृतिः सकृतिश्चैवाक्षरपङ्‌क्तिस्तथैव च ॥ १८ ॥
भूर्भुवः स्वरितिच्छन्दस्तथा ज्योतिष्मती स्मृतम् ।
इत्येतानि च छन्दांसि कीर्तितानि महामुने ॥ १९ ॥
दैवतानि शृणु प्राज्ञ तेषामेवानुपूर्वशः ।
आग्नेयं प्रथमं प्रोक्तं प्राजापत्यं द्वितीयकम् ॥ २० ॥
तृतीयं च तथा सौम्यमीशानं च चतुर्थकम् ।
सावित्रं पञ्चमं प्रोक्तं षष्ठमादित्यदैवतम् ॥ २१ ॥
बार्हस्पत्यं सप्तमं तु मैत्रावरुणमष्टमम् ।
नवमं भगदैवत्यं दशमं चार्यमेश्वरम् ॥ २२ ॥
गणेशमेकादशकं त्वाष्ट्रं द्वादशकं स्मृतम् ।
पौष्णं त्रयोदशं प्रोक्तमैन्द्राग्नं च चतुर्दशम् ॥ २३ ॥
वायव्यं पञ्चदशकं वामदैव्यं च षोडशम् ।
मैत्रावरुणिदैवत्यं प्रोक्तं सप्तदशाक्षरम् ॥ २४ ॥
अष्टादशं वैश्वदेवमूनविंशं तु मातृकम् ।
वैष्णवं विंशतितमं वसुदैवतमीरितम् ॥ २५ ॥
एकविंशतिसंख्याकं द्वाविंशं रुद्रदैवतम् ।
त्रयोविंशं च कौबेरमाश्विनं तत्त्वसंख्यकम् ॥ २६ ॥
चतुर्विंशतिवर्णानां देवतानां च सङ्‌ग्रहः ।
कथितः परमश्रेष्ठो महापापैकशोधनः ।
यदाकर्णनमात्रेण साङ्‌गं जाप्यफलं मुने ॥ २७ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
संहितायां द्वादशस्कन्धे गायत्रीविचारो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥
गायत्रीचे ऋषी, छंद व देवता
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
नारद म्हणाले, ''हे प्रभो, आपण सदाचारविधी, त्याचे माहात्म्य, देवीकथामृत हे सर्व सांगितले पण चांद्रायणादि व्रते मात्र दुःखसाध्य असल्याने असाध्य आहेत. म्हणून सर्व प्राण्यांना सुखेनैव देवीचा प्रसाद प्राप्त करून देणारे एखादे कर्म असल्यास सांगा. तसेच गायत्रीविधीत मुख्य काय आहे ? पुण्य देणारे काय आहे ? गायत्रीतील वर्णसंख्या चोवीस आहे. पण त्यांचे ऋषी कोण ? छंद कोणते ? देवता कोण ? हे सर्व विस्तारपूर्वक सांगा.
श्रीनारायण म्हणाले, ''द्विज अनुष्ठानादि कर्मे करो वा न करो, पण गायत्रीवर निष्ठा ठेवून राहिला तरी कृतार्थ होतो. संध्यासमयी अर्घ्यदान व गायत्रीचा तीन हजार जप करणारा देवास पूज्य होतो. तो न्यास करो, वा न करो पण देवीचे निष्कपट ध्यान व गायत्रीजप करावा. तिच्या एका अक्षराची सिद्धी झाली तरी उत्तम ब्राह्मण हरी, शंकर, ब्रह्मदेव, सूर्य, चंद्र, अग्नी यांच्याशी स्पर्धा करू लागतो. आता वर्णांचे ऋषी सांगतो.
आता छंद सांगतो. गायत्री, उष्णिक, अनुष्टुभ, बृहती, पंक्ती, त्रिष्टुप, जगती, अतिजगती, शक्करी, अतिशक्करी, धृती अतिधृती, विराट, प्रस्तारपंक्ती, कृती, प्रकृती, आकृती, विकृती, संस्कृती, अक्षरपंक्ती, भू, भवः, स्वर व ज्योतिष्यती असे छंद सांगितले आहे.
आता त्याच क्रमाने देवता सांगतो. त्या ऐक. अग्नी, प्रजापती, सोम, ईशान्य, सविता, आदित्य, बृहस्पती, मैत्रावरुण, भगदेवता, आर्य, ईश्वरी, गणेश, इंद्र, पूषा, इंद्राग्री, वायू वामदेव, मैत्रावरुणी, विश्वेदेव, मातृका, विष्णु, वसुदेवता, रुद्रदेवता, कुबेर, आश्विन या चोवीस वर्णांच्या क्रमवार सांगितल्या. ह्या चोवीस देवतांचा संग्रह महाश्रेष्ठ व पापनाशक आहे. हे नारदमुने, केवळ यांचे श्रवण केले तरी जपाचे परिपूर्ण फल मिळते.''
