श्रीनारायण उवाच
अथातः श्रूयतां ब्रह्मन् गायत्र्या पापनाशनम् ।
पुरश्चरणकं पुण्यं यथैष्टफलदायकम् ॥ १ ॥
पर्वताग्रे नदीतीरे बिल्वमूले जलाशये ।
गोष्ठे देवालयेऽश्वत्थे उद्याने तुलसीवने ॥ २ ॥
पुण्यक्षेत्रे गुरोः पार्श्वे चित्तैकाग्र्यस्थलेऽपि च ।
पुरश्चरणकृन्मन्त्री सिध्यत्येव न संशयः ॥ ३ ॥
यस्य कस्यापि मन्त्रस्य पुरश्चरणमारभेत् ।
व्याहृतित्रयसंयुक्तां गायत्रीं चायुतं जपेत् ॥ ४ ॥
नृसिंहार्कवराहाणां तान्त्रिकं वैदिकं तथा ।
विना जप्त्वा तु गायत्रीं तत्सर्वं निष्कलं भवेत् ॥ ५ ॥
सर्वे शाक्ता द्विजाः प्रोक्ता न शैवा न च वैष्णवाः ।
आदिशक्तिमुपासन्ते गायत्रीं वेदमातरम् ॥ ६ ॥
मन्त्रं संशोध्य यत्नेन पुरश्चरणतत्परः ।
मन्त्रशोधनपूर्वाङ्गमात्मशोधनमुत्तमम् ॥ ७ ॥
आत्मतत्त्वशोधनाय त्रिलक्षं प्रजपेद्बुधः ।
अथवा चैकलक्षं तु श्रुतिप्रोक्तेन वर्त्मना ॥ ८ ॥
आत्मशुद्धिं विना कर्तुर्जपहोमादिकाः क्रियाः ।
निष्फलास्तास्तु विज्ञेयाः कारणं श्रुतिचोदितम् ॥ ९ ॥
तपसा तापयेद्देहं पितृदेवांश्च तर्पयेत् ।
तपसा स्वर्गमाप्नोति तपसा विन्दते महत् ॥ १० ॥
क्षत्रियो बाहुवीर्येण तरेदापद आत्मनः ।
धनेन वैश्यः शूद्रस्तु जपहोमैर्द्विजोत्तमः ॥ ११
अतएव तु विप्रेन्द्र तपः कुर्यात्प्रयत्नतः ।
शरीरशोषणं प्राहुस्तापसास्तप उत्तमम् ॥ १२
शोधयेद्विधिमार्गेण कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः ।
अथान्नशुद्धिकरणं वक्ष्यामि शृणु नारद ॥ १३
अयाचितोञ्छशुक्लाख्यभिक्षावृत्तिचतुष्टयम् ।
तान्त्रिकैर्वैदिकैश्चैवं प्रोक्तान्नस्य विशुद्धता ॥ १४
भिक्षान्नं शुद्धमानीय कृत्वा भागचतुष्टयम् ।
एकं भागं द्विजेभ्यस्तु गोग्रासस्तु द्वितीयकः ॥ १५
अतिथिभ्यस्तृतीयस्तु तदूर्ध्वं तु स्वभार्ययोः ।
आश्रमस्य यथा यस्य कृत्वा ग्रासविधिं क्रमात् ॥ १६
आदौ क्षिप्त्वा तु गोमूत्रं यथाशक्ति यथाक्रमम् ।
तदूर्ध्वं ग्राससंख्या स्याद्वानप्रस्थगृहस्थयोः ॥ १७
कुक्कुटाण्डप्रमाणं तु ग्रासमानं विधीयते ।
अष्टौ ग्रासा गृहस्थस्य वनस्थस्य तदर्धकम् ॥ १८
ब्रह्मचारी यथेष्टं च गोमूत्रं विधिपूर्वकम् ।
प्रोक्षणं नववारं च षड्वारं च त्रिवारकम् ॥ १९
निश्छिद्रं च करं कृत्वा सावित्रीं च तदित्यृचम् ।
मन्त्रमुच्चार्य मनसा प्रोक्षणे विधिरुच्यते ॥ २०
चौरो वा यदि चाण्डालो वैश्यः क्षत्रस्तथैव च ।
अन्नं दद्यात्तु यः कश्चिदधमो विधिरुच्यते ॥ २१
शूद्रान्नं शूद्रसम्पर्कं शूद्रेण च सहाशनम् ।
ते यान्ति नरकं घोरं यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ २२
गायत्रीच्छन्दो मन्त्रस्य यथासंख्याक्षराणि च ।
तावल्लक्षाणि कर्तव्यं पुरश्चरणकं तथा ॥ २३
द्वात्रिंशल्लक्षमानं तु विश्वामित्रमतं तथा ।
जीवहीनो यथा देहः सर्वकर्मसु न क्षमः ॥ २४
पुरश्चरणहीनस्तु तथा मन्त्रः प्रकीर्तितः ।
ज्येष्ठाषाढौ भाद्रपदं पौषं तु मलमासकम् ॥ २५
अङ्गारं शनिवारं च व्यतीपातं च वैधृतिम् ।
अष्टमीं नवमीं षष्ठीं चतुर्थीं च त्रयोदशीम् ॥ २६
चतुर्दशीममावास्यां प्रदोषं च तथा निशाम् ।
यमाग्निरुद्रसर्पेन्द्रवसुश्रवणजन्मभम् ॥ २७
मेषकर्कतुलाकुम्भान्मकरं चैव वर्जयेत् ।
सर्वाण्येतानि वर्ज्यानि पुरश्चरणकर्मणि ॥ २८
चन्द्रतारानुकूले च शुक्लपक्षे विशेषतः ।
पुरश्चरणकं कुर्यान्मन्त्रसिद्धिः प्रजायते ॥ २९
स्वस्तिवाचनकं कुर्यान्नान्दीश्राद्धं यथाविधि ।
विप्रान्सन्तर्प्य यत्नेन भोजनाच्छादनादिभिः ॥ ३०
आरभेत्तु ततः पश्चादनुज्ञानपुरःसरम् ।
प्रत्यङ्मुखः शिवस्थाने द्विजश्चान्यतमे जपेत् ॥ ३१
काशीपुरी च केदारो महाकालोऽथ नासिकम् ।
त्र्यम्बकं च महाक्षेत्रं पञ्च दीपा इमे भुवि ॥ ३२
सर्वत्रैव हि दीपस्तु कूर्मासनमिति स्मृतम् ।
प्रारम्भदिनमारभ्य समाप्तिदिवसावधि ॥ ३३
न न्यूनं नातिरिक्तं च जपं कुर्याद्दिने दिने ।
नैरन्तर्येण कुर्वन्ति पुरश्चर्यां मुनीश्वराः ॥ ३४
प्रातरारभ्य विधिवज्जपेन्मध्यदिनावधि ।
मनःसंहरणं शौचं ध्यानं मन्त्रार्थचिन्तनम् ॥ ३५
गायत्रीच्छन्दो मन्त्रस्य यथासंख्याक्षराणि च ।
तावल्लक्षाणि कर्तव्यं पुरश्चरणकं तथा ॥ ३६
जुहुयात्तद्दशांशेन सघृतेन पयोऽन्धसा ।
तिलैः पत्रैः प्रसूनैश्च यवैश्च मधुरान्वितैः ॥ ३७
कुर्याद्दशांशतो होमं ततः सिद्धो भवेन्मनुः ।
गायत्री चैव संसेव्या धर्मकामार्थमोक्षदा ॥ ३८
नित्ये नैमित्तिके काम्ये त्रितये तु परायणः ।
गायत्र्यास्तु परं नास्ति इह लोके परत्र च ॥ ३९
मध्याह्नमितभुङ् मौनी त्रिःस्नानार्चनतत्परः ।
जले लक्षत्रयं धीमाननन्यमानसक्रियः ॥ ४०
कर्मणा यो जपेत्पश्चात्कर्मभिः स्वेच्छयापि वा ।
यावत्कार्यं न सिध्येत्तु तावत्कुर्याज्जपादिकम् ॥ ४१
सामान्यकाम्यकर्मादौ यथावद्विधिरुच्यते ।
आदित्यस्योदये स्नात्वा सहस्रं प्रत्यहं जपेत् ॥ ४२
आयुरारोग्यमैश्वर्यं धनं च लभते ध्रुवम् ।
षण्मासं वा त्रिमासं वा वर्षान्ते सिद्धिमाप्नुयात् ॥ ४३
पद्मानां लक्षहोमेन घृताक्तानां हुताशने ।
प्राप्नोति निखिलं मोक्षं सिध्यत्येव न संशयः ॥ ४४
मन्त्रसिद्धिं विना कर्तुर्जपहोमादिकाः क्रियाः ।
काम्यं वा यदि वा मोक्षः सर्वं तनिष्फलं भवेत् ॥ ४५
पञ्चविंशतिलक्षेण दध्ना क्षीरेण वा हुतात् ।
स्वदेहे सिध्यते जन्तुर्महर्षीणां मतं तथा ॥ ४६
अष्टाङ्गयोगसिद्ध्या च नरः प्राप्नोति यत्फलम् ।
तत्फलं सिद्धिमाप्नोति नात्र कार्या विचारणा ॥ ४७
शक्तो वापि त्वशक्तो वा आहारं नियतं चरेत् ।
षण्मासात्तस्य सिद्धिः स्याद्गुरुभक्तिरतः सदा ॥ ४८
एकाहं पञ्चगव्याशी चैकाहं मारुताशनः ।
एकाहं ब्राह्मणान्नाशी गायत्रीजपकृद्भवेत् ॥ ४९
स्नात्वा गङ्गादितीर्थेषु शतमन्तर्जले जपेत् ।
शतेनापस्ततः पीत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ५०
चान्द्रायणादिकृच्छ्रस्य फलं प्राप्नोति निश्चितम् ।
राजा वा यदि वा विप्रस्तपः कुर्यात्स्वके गृहे ॥ ५१
गृहस्थो ब्रह्मचारी वा वानप्रस्थोऽथवापि च ।
अधिकारपरत्वेन फलं यज्ञादिपूर्वकम् ॥ ५२
श्रौतस्मार्तादिकं कर्म क्रियते मोक्षकाङ्क्षिभिः ।
साग्निकश्च सदाचारो विद्वद्भिश्च सुशिक्षितः ॥ ५३
ततः कुर्यात्प्रयत्नेन फलमूलोदकादिभिः ।
भिक्षान्नं शुद्धमश्नीयादष्टौ ग्रासान्स्वयं भुजेत् ॥ ५४
एवं पुरश्चरणकं कृत्वा मन्त्रसिद्धिमवाप्नुयात् ।
देवर्षे यदनुष्ठानाद्दारिद्र्यं विलयं व्रजेत् ।
यच्छ्रुत्वापि च पुण्यानां महतीं सिद्धिमाप्नुयात् ॥ ५५
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे
गायत्रीपुरश्चरणविधिकथनं नामैएकविंशोऽध्यायः ॥ २१ ॥
गायत्री पुरश्चरण
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
श्रीनारायण म्हणाले, ''हे ब्राह्मणा, गायत्रीचे पापनाशक, पुण्यदायक, फलदायी पुरश्चरण कसे करावे ते सांगतो.''
पर्वतशिखरावर, नदीतीरी, बेलाच्या तळी, जलाशयात, गोठ्यात, उद्यानात, देवालयात अश्वत्थवृक्षासमीप, तुलसीवनात, पुण्यक्षेत्री, गुरूच्या बाजूस, जेथे चित्त एकाग्र होईल अशा ठिकाणी पुरश्चरण केल्यास मंत्रसिद्धि प्राप्त होते. कुठल्याही मंत्राच्या पुरश्चरणापूर्वी तीन व्याहृतींनी युक्त असा दहा हजार गायत्री जप करावा. नृसिंह अर्क, वराह यांचे तांत्रिक व वैदिक पुरश्चरण गायत्री जपावाचून निष्फल होय.
सर्व द्विज आदिशक्ती वेदमातेची उपासना करतात. मंत्र शुद्ध केल्यावरच पुरश्चरणात तत्पर रहावे. मंत्रशोधनापूर्व अंग आत्मशोधन आहे. त्यासाठी तीन लक्ष जप करावा किंवा श्रुतीने सांगितल्याप्रमाणेच एक लक्ष जप करावा. आत्मशुद्धी श्रुतिप्रोक्त असल्याने त्यावाचून केलेले कार्य निष्फल होय. तपामुळे देहास ताप झाला तरी पितर व देव तृप्त करावे. कारण त्यामुळे स्वर्ग प्राप्त होतो. महात्म्य लाभते.
क्षत्रिय बाहुवीर्याने आपत्तींचे उल्लंघन करतो, वैश्य द्रव्य सहाय्याने करतो, शुद्ध द्विजसेवेने व ब्राह्मण जपहोम करून विपत्तीतून पार पडतो. म्हणून तप करावे. कृछ्रचांद्रायणाने शरीर शुद्ध करावे. आता अन्नशुद्धी सांगतो.
तांत्रिक, वैदिक यांनी आयाचित, ऊंछ, शक्लसंज्ञक, भिक्षावृत्ती अशी चार प्रकारची अन्नशुद्धी सांगितली आहे. शुद्ध भिक्षान्न आणून चार भाग करावे. एक ब्राह्मणास, दुसरा गोग्रास, तिसरा अतीथीस, चवथा स्वतः व भार्या याकरता खर्च करावा. आश्रमात सांगितल्याप्रमाणे क्रमाने ग्रास करावेत.
अन्नावर गोमूत्र शिंपडून गृहस्थ व वानप्रस्थ यांनी ग्राससंख्या करावी. ग्रास कोंबडीच्या अंड्याएवढे असावेत. गृहस्थाला आठ, वानप्रस्थाला चार पण ब्रह्मचार्यास गोमूत्र शिंपडून यथेष्ट अन्न सांगितले आहे. नऊवेळ, सहावेळ, तीनवेळ प्रोक्षण करावे. छिद्ररहित हात करून तत् इत्यादी ऋचा व सावित्री मंत्र मनाने उच्चारून प्रोक्षण करावे. चोर, चांडाल इत्यादींना जो अन्न देतो तो अधम विधी होय. शूद्रान्न घेणारे चंद्र-सूर्य असेपर्यंत घोर नरकात पडतात.
गायत्री मंत्राचा छंदांच्या अक्षरांइतकी संख्याइतके लक्ष पुरश्चरणात जप करावा. विश्वामित्रांच्या मते बत्तीस लक्ष जप करावा. पुरश्चरणहीन मंत्र अयोग्य हाच, ज्येष्ठ, आषाढ, भाद्रपद, पौष, मलमास, मंगळवार, शनिवार, व्यापित, वैधृती, अष्टमी, नवमी, षष्ठी, चतुर्थी, त्रयोदशी, चतुर्दशी, अमावास्या प्रदोषरात्री, यम, अग्नी, रुद्र, सर्प, इंद्र, वसू श्रवण, जन्मनक्षत्र, मेष, कुंभ, तुला, कर्क, मकर ही सर्व पुरश्चरण कर्मात वर्ज्य आहेत. चंद्र, नक्षत्र अनुकूल असेल तेव्हा शुक्लपक्षात पुरश्चरण करावे म्हणजे मंत्रसिद्धी होते.
यथाशास्त्र पुण्याहवाचन व नांदिश्राद्ध करावे. भोजन आच्छादनाच्या योगाने ब्राह्मणास तृप्त करावे. त्यांची अनुज्ञा घेऊन पुरश्चरणास आरंभ करावा. पश्चिमेकडे तोंड करून शिवाराधना अथवा दुसर्या एखाद्या स्थळी जप करावा. काशीपुरी, केदार, महाकाल, नासिकक्षेत्र, महाबळेश्वर हे भूलोकी पाच दीप आहेत. सर्व ठिकाणी कूर्मचक्र हा दीप योजावा. प्रातःकाळी आरंभ करून मध्यान्ह कालापर्यंत जप करावा. समाप्तीपर्यंत कमी अथवा जास्त जप करू नये.
मन विषयनिवृत्त करणे हेच शौच, मंत्रासाठी चिंतन हेच ध्यान, गायत्री छंदाच्या अक्षर संख्येइतके लक्ष जप करावा. जपाच्या दशांश घृत, दूध, अन्न, तील, पाने, पुष्पे, यव, मध यांनी हवन करावे. याप्रमाणे होम केल्यास मंत्र सिद्ध होतो. म्हणून धर्म, काम, अर्थ व मोक्ष देणार्या गायत्रीची सेवा करणे योग्य होय. नित्य, नैमित्तिक, काम्य या तीन्ही प्रकारच्या कर्मात तत्पर असलेल्या पुरुषास इहलोकी व परलोकी गायत्रीहून पर असे काही नाही.
मध्यान्हकाली मित आहार मौन, त्रिकाल स्नान, पूजन यात तत्पर राहून जलात एकाग्र चित्त करावे. निष्क्रिय होऊन तीन लक्ष जप करावा. कार्यसिद्धी होईपर्यंत जप करावा. सूर्योदयसमयी स्नान करून दररोज हजार जप करावा. म्हणजे दीर्घायुष्य, ऐश्वर्य, धन प्राप्त होते. तीन महिने, सहा महिने अगर वर्षाच्या शेवटी सिद्धी होते. अग्नीत घृताने भिजलेल्या कमलाचा लक्ष होम केल्यास सर्व इच्छा पूर्ण होतात व मोक्ष मिळतो.
दही-दूध यांच्यायोगे पंचवीस लक्ष होम केला तर याच देही प्राणी सिद्ध होतो. नियमित आहार ठेवल्यास सहा महिन्यांत सिद्धी प्राप्त होते. तो नित्य गुरुभक्तीत रत होतो. एक दिवस पंचगव्य, एक दिवस वायु, एक दिवस ब्राह्मणाचे अन्न असे भक्षण करून गायत्रीचा जप करावा. गंगादि तीर्थात स्नान करून जलात शंभर वेळा जप करावा. शंभर जपाने उदक प्राशन करावे म्हणजे तो पापमुक्त होतो. त्याला चांद्रायणादि कर्माचे फल मिळते. राजा व विप्र यांनी स्वगृही तप करावे. अधिकाराप्रमाणे त्याला फल प्राप्त होते. मोक्षप्राप्तीसाठी श्रौत, स्मार्त ही दोन कर्मे सांगितली आहेत. म्हणून उत्तम दीक्षिताकडून शिक्षण घ्यावे.
फळे, मूळ उदक इत्यादींच्या योगाने शुद्धान्न भक्षण करावे. भिक्षान्नाचे ग्रास स्वतः भक्षण करावे, असे पुरश्चरण केल्यास मंत्रसिद्धी होते.
