श्रीनारायण उवाच
त्रिराचम्य द्विजः पूर्वं द्विर्मार्जनमथाचरेत् ।
उपस्पृशेत्सव्यपाणिं पादौ च प्रोक्षयेत्ततः ॥ १ ॥
शिरसि चक्षुषि तथा नासायां श्रोत्रदेशके ।
हृदये च तथा मौलौ प्रोक्षणं सम्यगाचरेत् ॥ २ ॥
देशकालौ समुच्चार्य ब्रह्मयज्ञमथाचरेत् ।
द्वौ दर्भौ दक्षिणे हस्ते वामे त्रीनासने सकृत् ॥ ३ ॥
उपवीते शिखायां च पादमूले सकृत्सकृत् ।
विमुक्तये सर्वपापक्षयार्थं चैवमेव हि ॥ ४ ॥
सूत्रोक्तदेवताप्रीत्यै ब्रह्मयज्ञं करोम्यहम् ।
गायत्रीं त्रिर्जपेत्पूर्वं चाग्निमीळे ततः परम् ॥ ५ ॥
यदङ्गेति ततः प्रोच्य अग्निर्वै इति कीर्तयेत् ।
अथ महाव्रतं चैव पन्था एतच्च कीर्तयेत् ॥ ६ ॥
अथातः संहितायाश्च विदा मघवदित्यपि ।
महाव्रतस्येति तथा इषे त्वोर्जे इतीव हि ॥ ७ ॥
अग्न आयाहि चेत्येवं शन्तो देवीरितीति च ।
अथ तस्य समाम्नायो वृद्धिरादैजितीव हि ॥ ८ ॥
अथ शिक्षां प्रवक्ष्यामि पञ्चसंवत्सरेति च ।
मयरसतजभनेत्येव गौर्ग्मा इत्येव कीर्तयेत् ॥ ९ ॥
अथातो धर्मजिज्ञासा अथातो ब्रह्म इत्यपि ।
तच्छंयोरिति च प्रोच्य ब्रह्मणे नम इत्यपि ॥ १० ॥
तर्पणं चैव देवानां ततः कुर्यात्प्रदक्षिणम् ।
प्रजापतिश्च ब्रह्मा च वेदा देवास्तथर्षयः ॥ ११ ॥
सर्वाणि चैव छन्दांसि तथोङ्कारस्तथैव च ।
वषट्कारो व्याहृतयः सावित्री च ततः परम् ॥ १२ ॥
गायत्री चैव यज्ञाश्च द्यावापृथिवी इत्यपि ।
अन्तरिक्षं त्वहोरात्राणि च सांख्या अतः परम् ॥ १३ ॥
सिद्धाः समुद्रा नद्यश्च गिरयश्च ततः परम् ।
क्षेत्रौषधिवनस्पत्यो गन्धर्वाप्सरसस्तथा ॥ १४ ॥
नागा वयांसि गावश्च साध्या विप्रास्तथैव च ।
यक्षा रक्षांसि भूतानीत्येवमन्तानि कीर्तयेत् ॥ १५ ॥
अथो निवीती भूत्वा च ऋषीन्सन्तर्पयेदपि ।
शतर्चिनो माध्यमाश्च गृत्समदस्तथैव च ॥ १६ ॥
विश्वामित्रो वामदेवोऽत्रिर्भरद्वाज एव च ।
वसिष्ठश्च प्रगाथश्च पावमान्यस्ततः परम् ॥ १७ ॥
क्षुद्रसूक्ता महासूक्ताः सनकश्च सनन्दनः ।
सनातनस्तथैवात्र सनत्कुमार एव च ॥ १८ ॥
कपिलासुरिनामानौ वोहलिः पञ्चशीर्षकः ।
प्राचीनावीतिना तच्च कर्तव्यमथ तर्पणम् ॥ १९ ॥
सुमन्तुर्जैमिनिर्वैशम्पायनः पैलसूत्रयुक् ।
भाष्यभारतपूर्वं च महाभारत इत्यपि ॥ २० ॥
धर्माचार्या इमे सर्वे तृप्यन्त्विति च कीर्तयेत् ।
जानन्ति बाहविगार्ग्यगौतमाश्चैव शाकलः ॥ २१ ॥
बाभ्रव्यमाण्डव्ययुतोमाण्डूकेयस्ततः परम् ।
गार्गी वाचक्नवी चैव वडवा प्रातिथेयिका ॥ २२ ॥
सुलभायुक्तमैत्रेयी कहोलश्च ततः परम् ।
कौषीतकं महाकौषीतकं वै तर्पयेत्ततः ॥ २३ ॥
भारद्वाजं च पैङ्ग्यं च महापैङ्ग्यं सुयज्ञकम् ।
सांख्यायनमैतरेयं महैतरेयमेव च ॥ २४ ॥
बाष्कलं शाकलं चैव सुजातवक्त्रमेव च ।
औदवाहिं च सौजामिं शौनकं चाश्वलायनम् ॥ २५ ॥
ये चान्ये सर्व आचार्यास्ते सर्वे तृप्तिमाप्नुयुः ।
ये के चास्मत्कुले जाता अपुत्रा गोत्रिणो मृताः ॥ २६ ॥
ते गृह्णन्तु मया दत्तं वस्त्रनिष्पीडनोदकम् ।
एवं ते ब्रह्मयज्ञस्य विधिरुक्तो महामुने ॥ २७ ॥
यश्चायं कुरुते ब्रह्मयज्ञस्य विधिमुत्तमम् ।
सर्ववेदाङ्गपाठस्य फलमाप्नोति साधकः ॥ २८ ॥
वैश्वदेवं ततः कुर्यान्नित्यश्राद्धं तथैव च ।
अतिथिभ्योऽन्नदानं च नित्यमेव समाचरेत् ॥ २९ ॥
गोग्रासं च ततो दत्त्वा भुञ्जीत ब्राह्मणैः सह ।
अह्नस्तु पञ्चमे भागे प्रकुर्यादेतदुत्तमम् ॥ ३० ॥
इतिहासपुराणाद्यैः षष्ठसप्तमकौ नयेत् ।
अष्टमे लोकयात्रा तु बहिः सन्ध्यां ततः पुनः ॥ ३१ ॥
अथ सायन्तनीं सन्ध्यां प्रवक्ष्यामि महामुने ।
यदनुष्ठानमात्रेण महामाया प्रसीदति ॥ ३२ ॥
आचम्य प्राणानायम्य साधकः स्थिरमानसः ।
बद्धपद्मासनो योगी सायंकाले स्थिरो भवेत् ॥ ३३ ॥
श्रुतिस्मृत्यादिकर्मादौ सगर्भः प्राणसंयमः ।
अगर्भो ध्यानमात्रं तु स चामन्त्रः प्रकीर्तितः ॥ ३४ ॥
भूतशुद्ध्यादिकं कृत्वा नान्यथा कर्म कीर्तितम् ।
सलक्षो देवतां ध्यात्वा पूरकुम्भकरेचकैः ॥ ३५ ॥
ध्यानं प्रकुर्यात्सन्ध्यायां सायंकाले विचक्षणः ।
वृद्धां सरस्वतीं देवीं कृष्णाङ्गीं कृष्णवाससम् ॥ ३६ ॥
शङ्खचक्रगदापद्महस्तां गरुडवाहनाम् ।
नानारत्नलसद्भूषां क्वणन्मञ्जीरमेखलाम् ॥ ३७ ॥
अनर्घ्यरत्नमुकुटां तारहारावलीयुताम् ।
ताटङ्कबद्धमाणिक्यकान्तिशोभिकपोलकाम् ॥ ३८ ॥
पीताम्बरधरां देवीं सच्चिदानन्दरूपिणीम् ।
सामवेदेन सहितां संयुतां सत्त्ववर्त्मना ॥ ३९ ॥
व्यवस्थितां च स्वर्लोके आदित्यपय्हगामिनीम् ।
आवाहयाम्यहं देवीमायान्तीं सूर्यमण्डलात् ॥ ४० ॥
एवं ध्यात्वा च तां देवीं सन्ध्यासङ्कल्पमाचरेत् ।
आपो हि ष्ठेति मन्त्रेण अग्निश्चेति तथैव च ॥ ४१ ॥
विदध्यादाचमनकं शेषं पूर्ववदीरितम् ।
गायत्रीमन्त्रमुक्च्चार्य श्रीनारायणप्रीतये ॥ ४२ ॥
अर्घ्यं दद्याच्च सूर्याय साधकः शुद्धमानसः ।
उभौ पादौ समौ कृत्वा हस्ते धूत्वा जलाञ्जलिम् ॥ ४३ ॥
देवं ध्यात्वा मण्डलस्थं क्षिपेदर्घ्यं ततः क्रमात् ।
अर्घ्यं दद्यात्तु यो नीरे मूढात्मा ज्ञानवर्जितः ॥ ४४ ॥
उल्लङ्घ्य स्मृतिमन्त्रांश्च प्रायश्चित्ती भवेद्द्विजः ।
ततः सूर्यमुपस्थायाप्यसावादित्यमन्त्रतः ॥ ४५ ॥
गायत्र्याश्च जपं कुर्यादुपविश्य ततो बृसीम् ।
सहस्रं वा तदर्धं वा श्रीदेवीध्यानपूर्वकम् ॥ ४६ ॥
यथा प्रातः पुनस्तद्वदुपस्थानादिकं चरेत् ।
सायं सन्ध्यातर्पणे च क्रमेण परिकीर्तयेत् ॥ ४७ ॥
वसिष्ठो ऋषिरेवात्र सरस्वत्याः प्रकीर्तितः ।
देवता विष्णुरूपा सा छन्दश्चैव सरस्वती ॥ ४८ ॥
सायंकालीनसन्ध्यायास्तर्पणे विनियोगकः ।
स्वरित्युक्त्वा च पुरुषं सामवेदं तथैव च ॥ ४९ ॥
मण्डलं चेति सम्प्रोच्य हिरण्यगर्भकं तथा ।
तथैव परमात्मानं ततोऽपि च सरस्वतीम् ॥ ५० ॥
वेदमातरमेवात्र सङ्कृतिं तद्वदेव च ।
सन्ध्यां वृद्धां तथा विष्णुरूपिणीमुषसीं तथा ॥ ५१ ॥
निर्मृजीं च तथा सर्वसिद्धीनां कारिणीं तथा ।
सर्वमन्त्राधिपतिकां भूर्भुवः स्वश्च पूरुषम् ॥ ५२ ॥
इत्येवं तर्पणं कार्यं सन्ध्यायाः श्रुतिसम्मतम् ।
सायं सन्ध्याविधानं च कथितं पापनाशनम् ॥ ५३ ॥
सर्वदुःखहरं व्याधिनाशकं मोक्षदं तथा ।
सदाचारेषु सन्ध्यायाः प्राधान्यं मुनिपुङ्गव ।
सन्ध्याचरणतो देवी भक्ताभीष्टं प्रयच्छति ॥ ५४ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे
ब्रह्मयज्ञादिकीर्तनं नाम विंशोऽध्यायः ॥ २० ॥
ब्रह्मयज्ञ
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
श्रीनारायण म्हणाले, ''प्रथम तीन वेळा आचमन करून दोन वेळ ओष्ठमार्जन करावे. डाव्या हाताने स्पर्श करून पादप्रोक्षण करावे. मस्तकावर, नेत्रांचे ठिकाणी, नासिकेवर, श्रोत्रप्रदेशी, हृदयावर, मस्तकाच्या अग्रभागी क्रमाने प्रोक्षण करावे. देशकाल उच्चारून ब्रह्मयज्ञ करावा. उजव्या हातात दोन गर्भ, डाव्या हातात तीन, आसनाचे ठिकाणी अनेक दर्भ ठेवावेत. यज्ञोपवीत, शिख, पादमूल याठिकाणी एकेक दर्भ ठेवावा.
'' सूत्रोक्त देवता प्रसन्न व्हावी म्हणून मी ब्रह्मत्व करतो.'' असे म्हणून तीन वेळा गायत्री जप करावा. नंतर 'अग्निमीळे' हा अनुवाक्, ' यदंग' हा अनुवाक्, 'अग्निर्वै' असे म्हणावे नंतर 'महाव्रतं चैव पंथा एतत्' हा मंत्र म्हणून संहितेचा 'विदामधवत्, महाव्रतस्य, इषेत्वोर्जेता, अग्न आयाहि, शंनो देवी' हे मंत्र म्हणावेत. 'अथ तस्य समान्नायः, वृदिरादैच, अथशिक्षां प्रवक्ष्यमि, पंचसंवत्वर, मयरसरभज, गौर्ग्लावी ' हे क्रमाने, निरुक्त, व्याकरण, शिक्षा, ज्योतिष, छंद, कोश यांच्या प्रथम वाक्यांचा उच्चार करावा. नंतर 'अथातो धर्मजिज्ञासा, अथातो ब्रह्मजिज्ञासा, तच्छंयो' ही सूत्रे म्हणून शेवटी 'नमो ब्रह्मणे' हे मंत्र म्हणावेत. देवांचे तर्पण करून प्रदक्षिणा कराव्या.
' सुमंतुर्जमिनि वैशंपायन पैलसूत्रभाष्य भारत महाभारतधर्मायार्चास्तृप्यन्तु ।' असे म्हणून तर्पण करावे. जानंति बाहविगार्ग्य गौतमशाकल्यबाभ्रव्यमां- डव्यमांडकेयास्तृप्यन्ति । ' या मंत्राने जानंती वगैरेंना तृप्त करावे. गार्गी, वाचक्नवी, वडवा, प्रतिचेथिका, सुलभा, मैत्रेयी, कहोल, कौषितक, महाकौषितक यांनी तृप्त करावे. भरद्वाज, पैंग्य, महापैंग्य, सुयज्ञ, सांख्यायन, ऐतरेय, महैतरेय, बाष्कल, शाकल, सुजातक्त्र, औदवाही, सौजानी, शौकन, आश्वलायन व इतर आचार्य यांना तृप्त करावे.
आमच्या कुलात, गोत्रात जे अतृप्त मरण पावले असतील ते मी वस्त्रातून पिळून काढलेले उदक घेवोत अशा अर्थाचे मंत्र म्हणून उदकाने तर्पण करावे. याप्रमाणे ब्रह्मयज्ञ विधी करावा. उत्तम विधी करणारास वेदपाठ केल्याचे फळ मिळते. नंतर वैश्वदेव करावा. नित्यश्राद्ध करावे. अतिथीस नित्य अन्नदान करावे. गोग्रास देऊन ब्राह्मणभोजन घालावे.
दिवसाच्या पाचव्या भागी उत्तम कर्म करावे. सहावा व सातवा भाग इतिहास-पुराण श्रवणात घालावा. आठव्या भागात संध्याकाळ होईतो लोकयात्रा करावी. आता सायंकाळची संध्या सांगतो. तिच्या केवळ अनुष्ठानाने महामाया प्रसन्न होते
साधकाने निश्चल मन करून आचमन व प्राणायाम करावा. पद्यासन घालून स्थिर व्हावे. श्रौत, स्मार्त हा सगर्भ प्राणायाम असून ध्यान हा अगर्भ प्राणायाम आहे. तो मंत्ररहित आहे. भूतशुद्धि करावी. एकाग्रतेने पूरकरेचक, कुंभक यांच्या योगाने ध्यान करावे.
वृद्ध, सरस्वतीसंज्ञक कृष्णवर्ण, कृष्णवस्त्रे परिधान करणारी, शंख, चक्र, गदा, पद्म जिने धारण केले आहे, रत्नभूषांनी युक्त, गरूड वाहन असलेली, घागर्यांची मेखला. अमूल्य रत्नमुकुट, मोठे हार यांनी जी युक्त आहे, माणकांच्या कांतीप्रमाणे जिचे गाल आहेत, जिने पितांबर धारण केला आहे, जी सच्चिदानंदरूप असून सामवेदयुक्त सत्त्वगुणी, पापण्यांनी युक्त, जी आदित्यमार्गाने सुर्यमंडलातून येणार्या देवीचे मी आवाहन करतो.''
याप्रमाणे देवीचे ध्यान करून संध्याविधी करावा. आपोहिष्टा या मंत्राने मार्जन करावे. अग्निश्चमा या मंत्राने आचमन घ्यावे. बाकी सर्व विधी पूर्वीप्रमाणेच करावेत. श्री नारायण प्रीत्यर्थ गायत्री मंत्र म्हणून शुद्ध अंतःकरणाने सूर्यास अर्ध्य द्यावेत. दोन्ही पाय सारखे ठेवून अंजुलीत जल घेऊन मंगलस्थ देवाचे ध्यान करावें, नंतर क्रमाने अर्ध्य द्यावे. नंतर असावादित्य या मंत्राने उदक घेऊन सूर्य प्रस्थानास उठावे. आसनावर बसून देवीचा ध्यानपूर्वक जप करावा. नंतर प्रातःसंध्येप्रमाणे विधीयुक्त उपचार करावेत. नंतर क्रमाने तर्पण करावे. या ठिकाणी वसिष्ठ ऋषी सांगितलेला आहे, तिची विष्णूरूप देवता व छंद सरस्वती आहे व सायंकाळी संध्येच्या तर्पणात तिचा विनियोग आहे.
स्वः असे म्हणून सामवेदपुरुषास, मंडलास व हिरण्यगर्भास, परमात्म्यास व वेदमाता सरस्वतीस, संस्कृतीस, वृद्ध संस्थेस, विष्णूरूपिणीस, निभूजीस, सर्व सिद्धादायिनीस, सर्व मंत्रांच्या स्वामिनीस आणि भू, भुवा:, स्वः असे म्हणून मी पुरुषास तृप्त करतो असे म्हणावे.''
याप्रमाणे श्रुतीसंमत संध्याविधान करावे. हे सर्व दुःखनाशक आहे. मोक्षदायक आहे. हे नारदा, सर्व सदाचारात संध्येचे प्राधान्य आहे. देवी संध्येच्या आचरणाने भक्तास इष्ट फल मिळते.
