श्रीनारायण उवाच
महापातकसङ्‌घाश्च पातकान्यपराण्यपि ।
नश्यन्ति मुनिशार्दूल सत्यं सत्यं न चान्यथा ॥ १ ॥
एकं भस्म धृतं येन तस्य पुण्यफलं शृणु ।
यतीनां ज्ञानदं प्रोक्तं वानस्थानां विरक्तिदम् ॥ २ ॥
गृहस्थानां मुने तद्वद्धर्मवृद्धिकरं तथा ।
ब्रह्मचर्याश्रमस्थानां स्वाध्यायप्रदमेव च ॥ ३ ॥
शूद्राणां पुण्यदं नित्यमन्येषां पापनाशनम् ।
भस्मनोद्धूलनं चैव तथा तिर्यक् त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ४ ॥
रक्षार्थं सर्वभूतानां विधत्ते वैदिकी श्रुतिः ।
भस्मनोद्धूलनं चैव तथा तिर्यक् त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ५ ॥
यज्ञत्वेनैव सर्वेषां विधत्ते वैदिकी श्रुतिः ।
भस्मनोद्धूलनं चैव तथा तिर्यक् त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ६ ॥
सर्वधर्मतया तेषां विधत्ते वैदिकी श्रुतिः ।
भस्मनोद्धूलनं चैव तथा तिर्यक् त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ७ ॥
माहेश्वराणां लिङ्‌गार्थं विधत्ते वैदिकी श्रुतिः ।
भस्मनोद्धूलनं चैव तथा तिर्यक् त्रिपुण्ड्रकम् ॥ ८ ॥
विज्ञानार्थं च सर्वेषां विधत्ते वैदिकी श्रुतिः ।
शिवेन विष्णुना चैव ब्रह्मणा वज्रिणा तथा ॥ ९ ॥
हिरण्यगर्भेण तदवतारैर्वरुणादिभिः ।
देवताभिर्धृतं भस्म त्रिपुण्ड्रोद्धूलनात्मकम् ॥ १० ॥
उमादेव्या च लक्ष्या च वाचा चान्याभिरास्तिकैः ।
सर्वस्त्रीभिर्धृतं भस्म त्रिपुण्ड्रोद्धूलनात्मना ॥ ११ ॥
यक्षराक्षसगन्धर्वसिद्धविद्याधरादिभिः ।
मुनिभिश्च धृतं भस्म त्रिपुण्ड्रोद्धूलनात्मना ॥ १२ ॥
ब्राह्मणैः क्षत्रियैर्वैश्यैः शूद्रेरपि च सङ्‌करैः ।
अपभ्रंशैर्धृतं भस्म त्रिपुण्ड्रोद्धूलनात्मना ॥ १३ ॥
उद्धूलनं त्रिपुण्ड्रं च यैः समाचरितं मुदा ।
त एव शिष्टा विद्वांसो नेतरे मुनिपुङ्‌गव ॥ १४ ॥
शिवलिङ्‌गं मणिः सख्यं मन्त्रः पञ्चाक्षरस्तथा ।
विभूतिरौषधं पुंसां मुक्तिस्त्रीवश्यकर्मणि ॥ १५ ॥
भुनक्ति यत्र भस्माङ्‌गो मूर्खो वा पण्डितोऽपि वा ।
तत्र भुङ्‌क्ते महादेवः सपत्‍नीको वृषध्वजः ॥ १६ ॥
भस्मसञ्छन्नसर्वाङ्‌गमनुगच्छति यः पुमान् ।
सर्वपातकयुक्तोऽपि पूजितो मानवोऽचिरात् ॥ १७ ॥
भस्मसञ्छन्नसर्वाङ्‌गं यः स्तौति श्रद्धया सह ।
सर्वपातकयुक्तोऽपि पूज्यते मानवोऽचिरात् ॥ १८ ॥
त्रिपुण्ड्रधारिणे भिक्षाप्रदानेन हि केवलम् ।
तेनाधीतं श्रुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम् ॥ १९ ॥
येन विप्रेण शिरसि त्रिपुण्ड्रं भस्मना कृतम् ।
कीकटेष्वपि देशेषु यत्र भूतिविभूषणः ॥ २० ॥
मानवस्तु वसेन्नित्यं काशीक्षेत्रसमं हि तत् ।
दुःशीलः शीलयुक्तो वा योगयुक्तोऽप्यलक्षणः ॥ २१ ॥
भूतिशासनयुक्तो वा स पूज्यो मम पुत्रवत् ।
छद्मनापि चरेद्यो हि भूतिशासनमैश्वरम् ॥ २२ ॥
सोऽपि यां गतिमाप्नोति न तां यज्ञशतैरपि ।
सम्पर्काल्लीलया वापि भयाद्वा धारयेत्तु यः ॥ २३ ॥
विधियुक्तो विभूतिं तु स च पूज्यो यथा ह्यहम् ।
शिवस्य विष्णोर्देवानां ब्रह्मणस्तृप्तिकारणम् ॥ २४ ॥
पार्वत्याश्च महालक्ष्या भारत्यास्तृप्तिकारणम् ।
न दानेन न यज्ञेन न तपोभिः सुदुर्लभैः ॥ २५ ॥
न तीर्थयात्रया पुण्यं त्रिपुण्ड्रेण च लभ्यते ।
दानं यज्ञाश्च धर्माश्च तीर्थयात्राश्च नारद ॥ २६ ॥
ध्यानं तपस्त्रिपुण्ड्रस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ।
यथा राजा स्वचिह्नाङ्‌कं स्वजनं मन्यते सदा ॥ २७ ॥
तथा शिवस्त्रिपुण्ड्राङ्‌कं स्वकीयमिव मन्यते ।
द्विजातिर्वान्यजातिर्वा शुद्धचित्तेन भस्मना ॥ २८ ॥
धारयेद्यस्त्रिपुण्ड्राङ्‌कं रुद्रस्तेन वशीकृतः ।
त्यक्तसर्वाश्रमाचारो लुप्तसर्वक्रियोऽपि सः ॥ २९ ॥
सकृत्तिर्यक्त्रिपुण्ड्राङ्‌कं धारयेत्सोऽपि मुच्यते ।
नास्य ज्ञानं परीक्षेत न कुलं न व्रतं तथा ॥ ३० ॥
त्रिपुण्ड्राङ्‌कितभालेन पूज्य एव हि नारद ।
शिवमन्त्रात्परो मन्त्रो नास्ति तुल्यं शिवात्परम् ॥ ३१ ॥
शिवार्चनात्परं पुण्यं न हि तीर्थं च भस्मना ।
रुद्राग्नेर्यत्परं तीर्थं तद्‍भस्म परिकीर्तितम् ॥ ३२ ॥
ध्वंसनं सर्वदुःखानां सर्वपापविशोधनम् ।
अन्त्यजो वाधमो वापि मूर्खो वा पण्डितोऽपि वा ॥ ३३ ॥
यस्मिन्देशे वसेन्नित्यं भूतिशासनसंयुतः ।
तस्मिन्सदाशिवः सोमः सर्वभूतगणैर्वृतः ।
सर्वतीर्थेश्च संयुक्तः सान्निध्यं कुरुते सदा ॥ ३४ ॥
एतानि पञ्चशिवमन्त्रपवित्रितानि
भस्मानि कामदहनाङ्‌गविभूषितानि ।
त्रैपुण्ड्रकाणि रचितानि ललाटपट्टे
लुम्पन्ति दैवलिखितानि दुरक्षराणि ॥ ३५ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे
त्रिपुण्ड‍धारणमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
भस्माचे महत्त्व
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
श्रीनारायण म्हणाले, ''हे मुने, महापातकांचे समूहही त्यामुळे नष्ट होतात. आता त्याचे पुण्यफले ऐक. ते यतींना ज्ञान व वानप्रस्थांना विरक्ती देते. ते धर्माची वृद्धी करणारे, स्वाध्याय देणारे, शूद्रांना पुण्य देणारे असे आहे. सर्वभूतांच्या रक्षणासाठी त्रिपुंड्र व भस्म सांगितले आहे.
तिरकस त्रिपुंड्र धर्मरूप असल्याचे श्रुती सांगते. आडवा त्रिपुंड्र सर्व यज्ञांच्या ठिकाणी असल्याचे वेदांचे म्हणणे आहे. तो सर्वधर्मरूप आहे.
ज्ञानाकरता भस्मोद्धलन व त्रिपुंड्र यांचा विनियोग सांगितला आहे. शिव, विष्णु, हिरण्यगर्भ, ब्रह्मदेव, इंद्र, वरुण व सर्व देवांचे अवतार यांनी त्रिपुंड्र व भस्म लावले.
उमादेवी, लक्ष्मी, वाणी व आस्तिक स्त्रियांनीही भस्म धारण केले होते. यक्ष, राक्षस, गंधर्व, सिद्ध, विद्याधर, मुनी यांनीही भस्म धारण करून त्रिपुंड्र लावला होता. तसेच भ्रष्ट लोकही भस्माचे आचरण करीत होते. भस्म धारण व त्रिपुंड्र ज्यांनी धारण केला तेच शिष्ट व विद्वान समजावेत. अंगास भस्म लावलेला मूर्खसुद्धा जेथे भोजन करतो तेथे प्रत्यक्ष शिव व गौरीच भोजन करतात. भस्मयुक्त पुरुषाचे मागे सहज जरी मनुष्य गेला तरी पापमुक्त होतो व पूज्य होतो. भस्मांकित पुरुषाचे स्तवन केले तरी तो मान्य होतो. त्रिपुंड्रधारकास भिक्षादान केल्यावर अनुष्ठानाचे पुण्य मिळते. मस्तकावर त्रिपुंड्र धारण केलेला पुरुष जेथे जाईल तेथे क्षेत्र होते. कोणतीही भस्मांकित विभूती ही ब्रह्मदेवाप्रमाणे पूज्य होय.
ईश्वराची विभूतीविषयीची आज्ञा कपटाने पाळली तरी उत्तम गती मिळते. ती शेकडो यज्ञांनीही मिळत नाही. अगदी सहज जरी भस्म धारण केले तरी तो मजप्रमाणे पूज्य होय. ब्रह्मा, विष्णु, महेश, सरस्वती, लक्ष्मी,पार्वती हे सर्वजण त्यामुळे तृप्त होतात.
हे नारदा, दान, यज्ञ, धर्म, तीर्थयात्रा, ध्यान, तप यांना त्रिपुंड्राच्या सोळाव्या कलेचीही सर नाही. त्रिपुंड्रधारक हा सर्वश्रेष्ठ होय. राजासुद्धा त्याला आपला म्हणून मान देतो. तसेच शंकर त्याला आपला समजतो. सर्व सदाचार सोडून एकदा जरी त्रिपुंड्र धारण केला तरी तो मुक्त होय. अशा पुरुषाच्या ज्ञानाची, कुलाची चौकशी करू नये. कारण शिवमंत्राहून श्रेष्ठ मंत्र नाही. श्रेष्ठ दैवत नाही. रुद्राग्नीचे वीर्य म्हणजेच भस्म होय. ते सर्व दुःखांचा नाश करते. पापांची शुद्धी करते.
अंत्यज, अधम, मूर्ख किंवा पंडित भस्माविषयी तत्पर राहतो. तो शिवगणांनी परिवेष्टित होतो. तो सर्व तीर्थांनी युक्त होतो. सद्योजातं इत्यादी पाच मंत्रांनी पवित्र केलेली, शिवाच्या अंगची भूषणे, त्रिपुंड्राच्या आवृत्तीने कपाळावर रेखलेली अशी दैवाने लिहिलेली दुष्ट अक्षरे पुसून टाकतात.
