नारद उवाच
त्रिविधत्वं कथं चास्य भस्मनः परिकीर्तितम् ।
एतत्कथय मे देव महत्कौतूहलं मम ॥ १ ॥
श्रीनारायण उवाच
त्रिविधत्वं प्रवक्ष्यामि देवर्षे भस्मनः शृणु ।
महापापक्षयकरं महाकीर्तिकरं परम् ॥ २ ॥
गोमयं योनिसम्बद्धं तद्धस्तेनैव गृह्यते ।
ब्राह्मैर्मन्त्रैस्तु सन्दग्धं तच्छान्तिकृदिहोच्यते ॥ ३ ॥
सावधानस्तु गृह्णीयान्नरो वै गोमयं तु यत् ।
अन्तरिक्षे गृहीत्वा तत्षडङ्गेन दहेदतः ॥ ४ ॥
पौष्टिकं तत्समाख्यातं कामदं च ततः शृणु ।
प्रासादेन दहेदेतत्कामदं भस्म कीर्तितम् ॥ ५ ॥
प्रातरुत्थाय देवर्षे भस्मव्रतपरः शुचिः ।
गवां गोष्ठेषु गत्वा तु नमस्कृत्य तु गोकुलम् ॥ ६ ॥
गवां वर्णानुरूपाणां गृह्णीयाद्गोमयं शुभम् ।
ब्राह्मणस्य च गौः श्वेता रक्ता गौः क्षत्रियस्य च ॥ ७ ॥
पीतवर्णा तु वैश्यस्य कृष्णा शूद्रस्य कथ्यते ।
पौर्णमास्याममावास्यामष्टम्यां वा विशुद्धधीः ॥ ८ ॥
प्रासादेन तु मन्त्रेण गृहीत्वा गोमयं शुभम् ।
हृदयेन तु मन्त्रेण पिण्डीकृत्य तु गोमयम् ॥ ९ ॥
रविरश्मिसुसन्तप्तं शुचौ देशे मनोहरे ।
तुषेण वा बुसैर्वापि प्रासादेन तु निक्षिपेत् ॥ १० ॥
अरण्युद्भवमग्निं वा श्रोत्रियागारजं तु वा ।
तदग्नौ विन्यसेत्तं च शिवबीजेन मन्त्रतः ॥ ११ ॥
गृह्णीयादथ तत्राग्निकुण्डाद्भस्म विचक्षणः ।
नवपात्रं समादाय प्रासादेन तु निक्षिपेत् ॥ १२ ॥
केतकी पाटली तद्वदुशीरं चन्दनं तथा ।
नानासुगन्धिद्रव्याणि काश्मीरप्रभृतीनि च ॥ १३ ॥
निक्षिपेत्तत्र पात्रे तु सद्योमन्त्रेण शुद्धधीः ।
जलस्नानं पुरा कृत्वा भस्मस्नानमतः परम् ॥ १४ ॥
जलस्नाने त्वशक्तश्च भस्मस्नानं समाचरेत् ।
प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च शिरश्चेशानमन्त्रतः ॥ १५ ॥
समुद्धूल्य ततः पश्चादाननं तत्पुरुषेण तु ।
अघोरेण तु हृदयं नाभिं वामेन तत्परम् ॥ १६ ॥
सद्योमन्त्रेण सर्वाङ्गं समूद्धूल्य विचक्षणः ।
पूर्ववस्त्रं परित्यज्य शुद्धवस्त्रं परिग्रहेत् ॥ १७ ॥
प्रक्षाल्य पादौ हस्तौ च पश्चादाचमनं चरेत् ।
भस्मनोद्धूलनाभावे त्रिपुण्ड्रं तु विधीयते ॥ १८ ॥
मध्याह्नात्प्राग्जलैर्युक्तं परतो जलवर्जितम् ।
तर्जन्यनामिकामध्यैस्त्रिपुण्ड्रं च समाचरेत् ॥ १९ ॥
मूर्ध्नि चैव ललाटे च कर्णे कण्ठे तथैव च ।
हृदये चैव बाह्वोश्च न्यासस्थानं हि चोच्यते ॥ २० ॥
पञ्चाङ्गुलैर्न्यसेन्मूर्ध्नि प्रासादेन तु मन्त्रतः ।
त्र्यङ्गुलैर्विन्यसेद्भाले शिरोमन्त्रेण देशिकः ॥ २१ ॥
सद्येन दक्षिणे कर्णे वामदेवेन वामतः ।
अघोरेण तु कण्ठे च मध्याङ्गुल्या स्पृशेद्बुधः ॥ २२ ॥
हृदयं हृदयेनैव त्रिभिरङ्गुलिभिः स्पृशेत् ।
विन्यसेद्दक्षिणे बाहौ शिखामन्त्रेण देशिकः ॥ २३ ॥
वामबाहौ न्यसेद्धीमान्कवचेन त्रियङ्गुलैः ।
मध्येन संस्पृशेन्नाभ्यामीशान इति मन्त्रतः ॥ २४ ॥
ब्रह्मविष्णुमहेशानास्तिस्रो रेखा इति स्मृताः ।
आद्यो ब्रह्मा ततो विष्णुस्तदूर्ध्वं तु महेश्वरः ॥ २५ ॥
एकाङ्गुलेन न्यस्तं यदीश्वरस्तत्र देवता ।
शिरोमध्ये त्वयं ब्रह्मा ईश्वरस्तु ललाटके ॥ २६ ॥
कर्णयोरश्विनौ देवौ गणेशस्तु गले तथा ।
क्षत्रियश्च तथा वैश्यः शूद्रश्चोद्धूलनं त्यजेत् ॥ २७ ॥
सर्वेषामन्त्यजातीनां मन्त्रेण रहितं भवेत् ।
(अदीक्षितं मनुष्याणामपि मन्त्रं विना भवेत्) ॥ २८ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां
संहितायां एकादशस्कन्धे
त्रिविधभस्ममाहात्म्यवर्णनं नामकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥
भस्माचे महात्म्य
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
नारायणमुनी म्हणाले, ''आता भस्माचे तीन प्रकार सांगतो. जे गोमय योनीसंबंध असतात, वरच्यावर धरतात ते ब्राह्म मंत्रांनी दग्ध केल्यावर शांतीकर भस्म होते. सावधानपणे राहून मनुष्याने वरच्यावर गोमय धरावे. नंतर षडाक्षर मंत्राने ते दग्ध करावे. याला पौष्टिक भस्म म्हणतात. तेच गोमय हे या मंत्राने दग्ध केल्यास कामद भस्म होते. ब्राह्मणांनी पांढर्या गाईचे, क्षत्रियांनी लाल गाईचे, वैश्यांनी पीतवर्णी व शुद्रांनी काळ्या रंगाल्या गाईचे गोमय घ्यावे.
शुद्ध बुद्धीच्या पुरुषाने पौर्णिमा, अमावास्या, अष्टमी या दिवशी हे मंत्राने गोमय घ्यावे. नमः या मंत्राने त्याचा गोळा करावा. ते सूर्यकिरणांनी वाळवावे. श्रोत्रियाकडून आणलेल्या अग्नीने शिवमंत्राने ते दग्ध करावे. एका नवीन पात्रात ते भस्म घ्यावे. केतकी, वाळा वगैरे सुगंधी द्रव्यांनी ते पात्र भरावे. 'सद्यो जातं प्राप्तयामि' असा मंत्र म्हणून जलस्नानानंतर भस्मस्नान करावे. हात, पाय, मस्तक धुऊन 'ईशानः सर्व विधाना' या मंत्राने भस्म कालवावे. नंतर 'तत्पुरुषेण' या मंत्राने मुखास, 'अधोरेभ्यो' या मंत्राने हदयास 'वामदेवाय' या मंत्राने नाभीस नंतर 'सद्यो जात' या मंत्राने सर्वांगास भस्म लावावे.
नंतर शुद्ध वस्त्र परिधान करावे. हात, पाय धुऊन आचमन करावे. भस्म लेपन नसेल तर त्रिपुंड्र लावावा. मस्तक, ललाट, कान, कंठ, हृदय, बाहू ही न्यासाची स्थाने आहेत. प्रसाद मंत्राने मस्तकी न्यास करावा. तीन अंगुलिंनी ललाटावर त्रिपुंड्र लावावा. स्वाहा मंत्र म्हणावा. सद्योजातं म्हणून दक्षिण कर्णावर भस्म लावावे. अधोरेभ्यो म्हणून कंठस्थानी, नमः म्हणून वक्षस्थानी अंगुली स्पर्श करावेत. वषट् मंत्राने उजव्या बाहूवर व कवचाहुं मंत्राने डाव्या बाहूवर मधल्या बोटाने न्यास करावा. इशान मंत्राने नाभीचे ठिकाणी न्यास करावा.
ब्रह्मा, विष्णू व महेश या तीन रेघांच्या देवता आहेत. ज्या अंगुलीने भस्माचा न्यास असेल त्या देवता क्रमाने तेथील समजाव्यात. एका अंगुलीने न्यास केला असेल तर तेथील देवता ईश्वर ही होय. शिरोमध्यभागी, ब्रह्मदेव, ललाटी ईश्वर, कर्णस्थानी अश्विनीकुमार, कंठस्थानी गणेश या देवता समजाव्या.
