श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
अष्टमः स्कन्धः
चतुर्दशोऽध्यायः

श्री नारायण मुनी म्हणाले, "हे नारदा, त्या द्वीपात पुढे आणखी एक पर्वत असून त्यात त्याचे नाव लोकालोक असे आहे. लोक व अलोक या दोन विभागांचे मध्ये त्याची योजना करण्यात आली आहे.

हे देवर्षे, मानसोत्तरापासून थेट सुमेरूपर्यंत जेवढे अंतर आहे तेवढे, पण शुद्धोदाच्या पलिकडे विस्तृत एवढी सुवर्णभूमी आहे. ती दर्पणाच्या मध्यभागी आहे. त्या भूमीत कोणताही पदार्थ टाकला तरी तो परत घेता येत नाही. कारण त्या पदार्थाचे सुवर्णच होते.

हे नारदा, त्या कारणामुळे तेथे प्राणी वगैरे काही आढळत नाही. म्हणूनच त्याची लोकालोक अशी व्याख्या करण्यात आली आहे. त्याचे कारण आता विस्तारपूर्वक सांगतो. हे नारदा, ऐक.

लोकयुक्त देश आणि अलोकयुक्त देश यांच्या मधोमध हा पर्वत उभा आहे. ईश्वराने या तिन्ही लोकांची सीमा म्हणून ह्याची निर्मिती केली आहे. प्राणीयुक्त लोकांची ही मर्यादा आहे.

सूर्यापासून ध्रुवापर्यंत ज्या अनेक ज्योती पसरलेल्या आहेत, त्यांचे किरण या सर्वांच्या योगाने त्या ज्योती अलीकडच्या तिन्ही लोकांना चोहोबाजूने प्रकाशित करतात.

हे नारदा, या किरणांचा त्यापुढील लोकांमध्ये प्रवेश होत नाही. कारण हा महोदय नावाचा सर्वश्रेष्ठ असा जो पर्वत आहे तो ध्रुवापेक्षांही अतिशय उंच असून तितकाच विस्तीर्ण आहे. ह्या लोकांचा समुदाय एवढाच आहे असे पंडितांनी संस्था, प्रमाण व लक्षणे यावरून स्पष्ट सांगितले आहे.

हे नारदमुने, भूलोकांचे क्षेत्रफळ पन्नास कोटी योजने आहे असे गणित केले आहे. हा लोकालोक पर्वत या भूलोकांच्या एक चतुर्थांश इतका विशाल आहे. त्यावर स्वयंभू ब्रह्मदेवाने चारी दिशांमध्ये दिग्गजांची नेमणूक केलेली आहे. त्यांची नावे ऐक वृषभ, पुष्पचूड, वामन, अपराजित या नावांनी ते दिग्गज ओळखले जातात.

हे नारदा, या दिग्गजांमुळेच सर्व लोकांचे अस्तित्व म्हणजे स्थिती निर्माण झाली आहे. त्या स्वतःच्याच विभूति असल्यामुळे त्यांचे बहुवीर्ययुक्त असे विशुद्ध सत्त्वरूप ऐश्वर्य वाढविणारा भगवान हरि आठही सिद्धींनी परिपूर्ण होऊन तेथे रहात असतो.

विश्वक वगैरे सेनादी लोकपालांनी तो परिवेष्टित असतो. भुजदंडरूप आपल्या आयुधांनी संपूर्णपणे आच्छादित असलेला परमेश्वर सर्व लोककल्याणार्थ तेथे वास्तव्य करीत असतो. कल्प संपेपर्यंत तो अहिदेव भगवान विष्णु या स्वरूपात तेथे रहात असतो.

आपल्या मायायोगाने तो स्वतःच सृष्टीचे रक्षणासाठी साधन निर्माण करतो. त्याच्याच जवळ पण बाहेरील बाजूस लोकालोकाचल आहे असे सांगून ठेवले आहे. म्हणून हे नारदा, तुला हा विस्तार सांगितला. यामुळे अलोकाचे मापनही सिद्ध झाले आहे. शुद्ध योगेश्वराचीच त्याच्यापुढे गती होते असे सांगतात. घावा व भूमि यांच्यामध्ये म्हणजे या संपूर्ण ब्रह्मांडाच्या मध्यभागी सूर्य असतो.

तो मध्यभागी आहे असे कशावरून ? त्याचे कारण असे की, सूर्य व अंडयासारखा वर्तुळभाग यांच्यामध्ये संपूर्णपणे पंचवीस कोटी अंतर आहे. पण हे विराटरूप अचेतनाच्या ठिकाणी निर्माण झाले. म्हणून याला मार्तंड हे नाव प्राप्त झाले.

सुवर्णमय अंडयातून याची उत्पत्ती झाली असल्यामुळे यालाच हिरण्यगर्भ असे म्हणतात. सूर्याच्या दिशा, आकाश, अंतरिक्ष, पृथ्वी व तिचे निरनिराळे भाग, स्वर्ग, मोक्ष, नरक व अतल इत्यादी अधोलोक या सर्वांचा विभाग कल्पिलेला आहे.

देव, तिर्यक, मनुष्ये, सर्प, लता व सर्व प्राणी समुदाय यांचा आत्मा व नेत्रांचा नियंता सूर्य हाच आहे. अशा तर्‍हेने या भूमंडलाची स्थिती, हे नारदा, मी तुला सांगितली. द्विदल, बीजरहित अशा फलांच्या एका भागाने जसे दुसर्‍या भागाचे प्रमाण ठरवितात त्याचप्रमाणे यांच्याच योगाने प्रमाण जाणणारे पंडित द्युलोकाची स्थिती सांगत असतात.

या दोहोंच्यामध्ये अंतरिक्ष आहे. त्याच्या सहाय्याने दोन्हीही लोक संलग्न झाले असून ते संबंधित झाले आहेत. त्याच्या मध्यभागी तो भगवान म्हणजे सर्व प्रकाशमानात श्रेष्ठ आहे. सूर्य स्थित असतो. तो स्वतःच्या प्रकाशाने संपूर्ण त्रैलोक्य दृश्यरूप करतो. तसेच उष्णताही देतो. त्याचप्रमाणे तो उत्तरायण गतीचा उपयोग करून आपली गती मंद करतो.

जेव्हा सूर्य आरोहणात जातो तेव्हा त्यामुळे दिवस मोठा होतो. दक्षिणायनामध्ये सूर्य जेव्हा प्रवेश करतो तेव्हा त्याची गती वेगवान होते. म्हणून अवरोहणात सूर्य गेल्यावर तो दिवस लहान करतो.

जेव्हा हा सूर्य विषुवात नावाच्या स्थानाप्रत येतो तेव्हा त्याची गती सारखी रहाते. तेथे हा भगवान सूर्य दिवस व रात्र यांचे मान सम प्रमाणात ठेवतो.

पण पुढे हा आदित्य मेष, तूल या राशींमध्ये फिरू लागतो तेव्हा तो वेदांनी किंवा पिता, पितामह, प्रपितामह या तिन्हींनी युक्त होतो, तेव्हा हा सूर्य दिवस व रात्र सारखा करतो.

वृषभ इत्यादि पाच राशीमध्ये ज्यावेळी सूर्य संचार करू लागतो तेव्हा प्रतिदिनी दिवसाचे मान वाढते व रात्रीचे प्रमाण कमी होते. वृश्चिक वगैरे ज्या पाच राशी आहेत, त्यात जेव्हा भगवान सूर्य प्रवेश करतो तेव्हा रात्री व दिवस यांची स्थिती उलट होते. म्हणजे प्रती दिवशी रात्र वाढत जाते आणि त्याच प्रमाणात दिवस लहान लहान होत जातो.