श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
अष्टमः स्कन्धः
त्रयोदशोऽध्यायः

नारद म्हणाले, "हे सर्वज्ञ मुने, आता उरलेल्या द्वीपांचे आकारमानाविषयी सविस्तर माहिती सांगा. खरोखरच फक्त श्रवणानेही आनंद होतो आहे. त्याचे ज्ञान सुखावह आहे."

नारदाचे भाषण ऐकून नारायण मुनी प्रसन्न झाले. त्यांनी नारदाला पुढील द्वीपांची माहिती सांगितली. नारायण मुनी नारदाला म्हणाले, "हे नारदा, धृतोदाच्या मध्यभागी कुशद्वीप वसलेले आहे. कुशद्वीपाच्या पलीकडे क्रौंचद्वीप असून त्याचे आकारमान कुशद्वीपाच्या दुप्पट आहे. क्रौंचद्वीप क्षीरोदाने वेढलेले आहे. त्यामधे क्रौंचपर्वत आहे. या क्रौंचपर्वताने द्वीपाच्या सर्व बाजू व्यापल्यामुळे त्या द्वीपाला त्या पर्वताचेच नाव पडले.

फार वर्षापूर्वी गुहांमुळे त्या सामर्थ्याने या बाजू फुटल्या. पण साक्षात वरुणाने त्यावर क्षारदाची वृष्टी केली आणि पुढचे संकट निवारण केले. धृतपृष्ठ हा या द्वीपाचा अधिपती आहे. तो प्रियव्रताचा पुत्र असून अत्यंत तेजस्वी आहे व तो सर्वांनाच प्रिय व पूज्य वाटतो.

पुढे धृतपृष्ठाने या द्वीपाचे भाग केले आणि आपल्या पुत्रांना वाटून दिले. त्यातील वर्षांची नावे ही त्या पुत्रांचीच नावे असून त्याचे नावाने ते सांप्रत ओळखले जात आहेत. ते सर्व पुत्र त्या वर्षांचे स्वामी आहेत. अशाप्रकारे आपल्या पुत्रांना द्वीपाची अवस्था वाटून दिल्यावर धृतपृष्ठ स्वतः त्या भगवानाला शरण गेला.

आम, मधुरूह, मेघपृष्ठ, सुधामक, भ्रजिष्ठ, लोहितार्ण व वनस्पती अशी त्या वर्षांची व त्या पुत्रांचीही नावे होती. या सातही वर्षामध्ये सात नद्या व सात पर्वत आहेत. त्या या द्वीपात सर्वत्र पसरलेल्या आहेत.

शुक्ल, वर्धमान, भोजन, उपबर्हण, नंद, नंदन व सर्वतोभद्र अशी त्या पर्वतांची नावे आहेत. ते सर्वच पर्वत श्रेष्ठ आहेत. आता तेथील सर्व प्रसिद्ध नद्यांची नावे सांगतो. त्या क्रमाने त्या त्या वर्षातून वहात आहेत.

अभया, अमृतौघा, आर्यका, तीर्थवती, वृतिरूपबती, शुक्ला, पवित्रवतिका अशा या नावांनी प्रसिद्ध असलेल्या या सात नद्या असून त्या अत्यंत पवित्र आहेत. चारी वर्णांचे लोक या नद्यातील पुण्योदक प्राशन करतात.

त्या वर्षात पुरुष, ऋषभ, द्रविण व देव या नावांचे चार वर्ण आहेत. या चार वर्षात उत्पन्न झालेल्या पुरुषांचे येथे वास्तव्य आहे.

उदकाचा जो पती पण उदकमय असा जो देव, त्याची तेथील पुरुष पूजा करतात. ओंजळपूर्ण अत्यंत भक्तीने ते सर्वजण जलरूपी देवास अर्पण करतात. निरनिराळ्या विधींनी ते जलदेवाची भक्ती करतात. ते म्हणतात, "हे उदकांनो, तुम्ही ईश्वराकडून वीर्य मिळवा आणि त्या वीयनि युक्त होऊन तुम्ही भू, भूवः, स्वः या तीन लोकांना पवित्र करा. नंतर आम्हाला स्पर्श करा. म्हणजे निदान त्यामुळे तरी आमचे हे पार्थीव देह पवित्र होतील. हे देवांनो, याचे कारण असे की तुम्ही सर्व पापांचा नाश करणारे आहात."

अशाप्रकारे वरील मंत्राचा ते लोक जप करतात. त्यानंतर निरनिराळी स्तोत्रे गाऊन ते उदकदेवीची भक्तीने स्तुती करतात.

या क्षारोदाच्या पलीकडे लागूनच एक दुसरे द्वीप आहे. त्याचे प्रमाण बत्तीस योजने इतके विस्तृत आहे. तितकाच प्रचंड असलेला जो दधिमंडोद समुद्र, त्या समुद्राने ते द्वीप परिवेष्टित आहे.

हे नारदा, त्या समुद्राने स्वतःचे क्षेत्र मर्यादित केले आहे. प्रियव्रताचा आणखी पुत्र मेधातिथी या नावाने जो प्रसिद्ध तो या द्वीपाचा स्वामी आहे. मेधातिथीने या द्वीपाचे सात विभाग केले आणि आपल्या सात पुत्रांना विभागून दिले. त्याच सात पुत्रांना नावे त्या द्वीपातील सातही वर्षांना दिली. आपल्या पुत्रांना त्या स्थानी स्थिर करून त्यांची राज्यावर स्थापना करून तो प्रियव्रतपुत्र मेधातिथी सद्‍गतीस गेला. युगपुरुषांना प्राप्त होणारी गती त्याला मिळाली. पुरोजव, मनःपूर्वजव, पवमानक, धूम्रानीक चित्ररेफ, बहुरूप, विश्वधृक हीच त्या सातही पुत्रांची नावे असून त्याच सात नावांची ती वर्षे ओळखली जातात. त्या सातही वर्षांची मर्यादा स्पष्ट करणारे उत्कृष्ट पर्वत आहेत. तसेच त्या सात वर्षात पवित्र जलांनी युक्त अशा सात नद्याही प्रसिद्ध आहेत.

ईशान्य, उरुशृंग, बलभद्र, शतकेसर, सहस्रस्त्रोतक, देवपाल व महासन असे सात पर्वत आहेत. हे नारदा, पर्वतांची नावे तर तुला सांगितलीच. आता नद्यांची नावे सांगतो, ती ऐक.

अनघा, प्रथमा, आर्युदा, उभयस्पृष्टि, अपराजिता, पंचपट्टी, सहस्त्रुती व शेवटची नदी निजधृती या सात नद्या असून त्या उज्वल नद्या आहेत. त्या वर्षात चार वर्णाचे पुरुष असून ते वर्ण असे, सत्यव्रत, ऋतुव्रत, दाताव्रत, अनुव्रत या चार वर्णांनी ते सर्व युक्त आहेत. असे शास्त्रात सांगितले आहे.

ते सर्वजण प्राणायाम साधनेने युक्त होतात व नंतर भगवान प्राणवायूचे पूजन करतात. मनातील रज व तम या गुणांचा संपूर्ण नाश करून ते देवाची आराधना करतात. भगवान प्रणव हाच श्रेष्ठ देव आहे असे समजून ते त्याच्या पूजेत रत होतात.

तो भगवान प्राणवायूच सर्व भूतमात्रांमधे प्रवेश करून राहिलेला आहे. तो स्वतःच्या वृत्तींच्या मार्फतच सर्वांच्या प्राणांचे संरक्षण करतो. तोच त्यांचे पोषण करतो. सर्वत्र भूतमात्रे त्याच्या आधीन आहेत. खरोखरच तोच सर्वांच्या अंतर्यामात असलेला ईश्वर आम्हा सर्वांचे रक्षण करो.

हे नारदा, या दधिमण्डोद सागराच्या पुढे आणखी एक द्वीप असून ते पुष्करद्वीप या नावाने प्रसिद्ध आहे. ते अत्यंत विशाल प्रदेशाने व्यापलेले आहे. त्याचे आकारमान शाकद्वीपाच्या दुप्पट आहे.

त्याच्या सभोवती पसरलेला स्वादूदक नावाचा महासागर, त्याने द्वीपाला वेढून टाकले आहे. सर्वात दैदीप्यमान असा पुष्कर तेथे आहे. त्या पुष्कराला हजारो सुवर्ण पाकळ्या आहेत. प्रदीप्त अग्नीच्या शिखा ज्याप्रमाणे निर्मळ असतात तशाच त्या पाकळ्या भासतात.

हेच पुष्कर त्या परमश्रेष्ठ अशा तेथील भगवानाचे आसन आहे. तो लोकगुरु असून त्याने सर्व लोकांना उत्पन्न करण्याच्या हेतूने हे आसन तयार केले आहे व तशीच योजना केली आहे.

या द्वीपाचे वैशिष्टय असे की, त्यामध्ये मानसोत्तर या नावाचा एकच प्रचंड पर्वत आहे. हा पर्वत संपूर्ण दोन वर्षांची सीमा आहे. त्याच्या दोन्ही बाजूला दोन वर्षे आहेत. त्या पर्वताची लांबी दोन हजार योजने असून उंचीही तितकीच म्हणजे दहा हजार योजने आहे. या पर्वताच्या चार दिशेला चार नगरे असून ती सुंदर नगरे इंद्र वगैरे जे लोकपाल आहेत, त्यांची ती नगरे आहेत. येथेच सूर्योदय होतो

मेरूस प्रदक्षिणा करणारा व देवांचा दिवस आणि रात्र यांच्या योगाने संवत्सरासारख्या चक्रातून भ्रमण करणारा सूर्य तेथेच परत येतो.

त्या द्वीपाचा अधिपती प्रियव्रताचा पुत्र वीतिहोत्र हा आहे. त्याने इतरांप्रमाणे या द्वीपाचे दोन विभाग केले व आपल्या दोन्ही पुत्रांना वाटून दिले. आपल्या दोन्ही पुत्रांचीच नावे त्याने या वर्षांना दिली. तेच दोन पुत्र त्या वर्षांचे अधिपती केले. आता त्यांची नावे सांगतो.

वीतिहोत्राचे पुत्र रमण व घातकी या दोघांना त्याने वर्षाचे अधिपती केले नंतर तो भगवदभक्तीत मग्न झाला. त्या वर्षातील पुरुष अभ्यासशील असून कमलासनाधिष्ठित असलेल्या परमेश्वराची पूजा करतात. त्या देवाची सकर्मक म्हणजे ब्रह्मसालोक्यसाधन या नावाच्या योगाने आराधना करतात. जे कर्मफलरूप लिंग आहे म्हणजे सूचक व शापक असे ते लिंग तेच ब्रह्मलिंग होय. त्याची पुरुषांनीच पूजा करावी. एका शुद्ध ईश्वराचे ठिकाणी निश्चयाने ज्याची स्थिती आहे आणि म्हणूनच तो अद्वय व शांत आहे, त्या भगवानाला आमचा वारंवार नमस्कार असो.