(देवीगीता अध्याय ७ वा) देवीची स्थाने, व्रते व महोत्सव यांची माहिती
[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
हिमालयाने देवीला विचारले, "हे देवेश्‍वरी, तुला नित्य प्रिय असणारी, सर्वात मुख्य आणि अत्यंत पवित्र अशी किती व कोणकोणती स्थाने पृथ्वीवर आहेत ? तसेच हे मातोश्री कोणती व्रते आचरणात आणली असता तुला परम संतोष होतो ? कोणते उत्सव केले असता तुला सुख होते ? ते सर्व तू मला सांग. कारण त्याच्या श्रवणानेही मनुष्य कृतकृत्य होतो."
हिमालयाने विचारलेल्या प्रश्‍नांमुळे देवीला अतिशय आनंद झाला. आपल्या सत्‌शिष्याच्या सर्व शंकांचे निरसन करण्याच्या उद्देशाने श्रीदेवी पुढे म्हणाली, "हे हिमालया, जे जे दिसते आहे ते ते सर्व वस्तुजात ही माझीच स्थाने आहेत. कारण मी सर्वस्वरूपिणी आहे. तसेच मला कालाचे बंधन नाही. कोणताही काल माझ्या उपासनेसाठी चालतो. माझी व्रते व माझे उत्सव कोणत्याही क्षणी आचरणात आणले तरी ते योग्यच होय. पण तू माझा उत्तम भक्त आहेस, म्हणून तुझ्यावरील प्रेमामुळे तुझे समाधान व्हावे या इच्छेने आता मी तुला सांगते. तू ते शांत चित्ताने श्रवण कर.
हे नगराजा, माझे जे भाषण मी आता तुला सांगणार आहे, ते तू लक्षपूर्वक ऐक. हे बघ, जेथे लक्ष्मीचे नित्य वास्तव्य आहे असे कोल्हापूर नावाचे क्षेत्र हे माझे फारच महान स्थान आहे. तसेच सह्याद्रि पर्वताच्या कुशीत वसलेले मातापूर हे रेणुकेचे वसतीस्थान असून ते माझे दुसरे महत्त्वाचे स्थान आहे.
तुळजापुर हे माझे तृतीय स्थान असून सप्तशृंग हे एक उत्तम स्थान आहे. हिंगोलीचे महास्थानही अत्यंत श्रेष्ठ आहे. ज्वालामुखीचे स्थान हे पवित्र असून शाकंभरीचे माझे पीठस्थान श्रेष्ठ दर्जाचे आहे. भ्रमरीचे माझे उत्तम स्थान असून श्रीदंतरक्तिका नावाच्या देवीचे वसतीस्थानही मला प्रिय आहे. तसेच दुर्गास्थानाचेही महात्म्य फार आहे.
विंध्याचली देवीचे विंध्यपर्वतावरील स्थानही सर्वोत्तम आहे. अन्नपूर्णामहास्थान प्रसिद्ध आहे. कांचीपूर उत्कृष्ट आहे. तसेच भीमादेवीचे स्थानही उत्कृष्ट आहे. त्याचप्रमाणे माझे विमलास्थान या नावाचे आणखी सुंदर स्थान आहे. कर्नाटक देशात श्रीचंद्रला देवीचे महास्थान आहे. शिवाय कौशिकी स्थान सुरेख आहे. नीलपर्वतावर नीलांबरीचे उत्तम स्थान आहे. जांबूनदेश्‍वरीचे स्थान, श्रीनगरचे स्थान ही सुंदर ठिकाणे आहेत. गुह्यकालीचे महास्थान नेपाळमध्ये वसलेले आहे. चिदंबर नावाच्या ठिकाणी मीनाक्षीचे महत्त्वाचे मुख्य स्थान आहे. सुंदरी देवी ज्या ठिकाणी अधिष्ठित होऊन राहिली आहे ते वेदारण्य नावाचे महास्थान प्रसिद्ध आहे.
एकांबर नावाच्या महास्थानात पराशक्तीचे नित्य वास्तव्य असल्याने ते अत्यंत पवित्र स्थान आहे. त्याचप्रमाणे मदालसा देवीचे स्थान सर्वोत्कृष्ट आहे. योगीश्‍वरीचे स्थानही सुंदर आहे. नीलसरस्वतीचे चीनमध्ये अत्यंत उत्तम स्थान आहे. वैद्यनाथावर असलेले बगलास्थानाचे महत्त्वही अपूर्व आहे आणि माझे श्रीभुवनेश्‍वरीचे स्थान श्रीमत् मणिद्वीप हे तर सर्वोत्तम व अत्यंत मान्य असे स्थान आहे.
सतीच्या देहाने अवतार घेतलेल्या कामाख्या महादेवीचे योनिमंडल ज्या ठिकाणी पडले ते श्रीमत्‌त्रिपुरभैरवी म्हणून विख्यात असलेले स्थान मला प्रिय आहे. ते स्थान हीच त्या महामायेची नित्याची वास्तव्याची भूमी असल्यामुळे या पृथ्वीतलावर सर्व क्षेत्रात उत्तम असे ते क्षेत्रस्थान आहे. त्या स्थानाशिवाय दुसरे श्रेष्ठ स्थान या पृथ्वीवर आढळणार नाही. ते ठिकाण इतके अद्‌भुत आहे की ती महादेवी त्या स्थानी दर महिन्याला साक्षात रजस्वला येत असते. तेथील सर्वच देवता पर्वतात्मक झाल्या आहेत. पर्वतावरदेखील मोठमोठया अत्यंत श्रेष्ठ अशा देवतांचे वास्तव्य नित्याचे असते. तेथील सर्वच भूमी देवींनी व्यापल्यामुळे देवीरूपच आहे. असे सूज्ञांचे मत आहे. म्हणून या कामाख्या देवीच्या योनिमंडलाच्या स्थानावाचून दुसरे कोणतेही इतके उत्तम व पवित्र असे स्थान नाही.
श्रीमतपुष्कर क्षेत्र हे गायत्रीचे श्रेष्ठ स्थान म्हणून सर्व मान्यवरांनी सांगितलेले आहे. अमरेश्‍वर स्थानी चंडीका, प्रभास तीर्थक्षेत्रावर पुष्करेक्षिणी, नैमिष नावाच्या भयंकर अरण्यात लिंगधारिणी, पुष्कराक्ष स्थानात पुरूहूता, आषाढी नावाच्या स्थानात रति, महास्थानी दंडिनी, परमेश्वरी क्षेत्रावर चामुंडी, भारभूताचे ठिकाणी भूति व नाकुल या ठिकाणी देवी नुकलेश्‍वरी नावांनी राहते.
हरिश्‍चंद्राचे स्थानी ती चंद्रिका असते. श्रीगिरीवर तिला शंकरी म्हणतात. ज्यत्येश्‍वर क्षेत्री त्रिशूला, तर आम्रातकेश्‍वर क्षेत्री ती सूक्ष्मादेवी असते. उज्जयनीत तीच शांकरी असून मध्यमा नावाच्या ठिकाणी ती शर्वाणी म्हणून प्रसिद्ध आहे. केदार या नावाने सुविख्यात असलेल्या महाक्षेत्रावर ती मार्गदायिनी देवी म्हणून वास्तव्य करते. भैरव नावाच्या ठिकाणी ती भैरवी असते व गया क्षेत्रावर ती मंगला देवी म्हणून राहते असे शास्त्रवचन आहे.
कुरू क्षेत्रावर ती स्थाणुप्रिया व नकुलामध्ये ती स्वयंभूवी म्हणून ओळखली जाते. कनगलात उग्रा व विमलेश्‍वर क्षेत्रामध्ये ती विश्वेशा आहे. अटटाहास नावाच्या उत्तम क्षेत्रामध्ये ती महानंदा असून महेंद्र पर्वतावर ती महांतका आहे. भीमा क्षेत्रात ती भीमेश्वरी आहे तर वस्त्रापथ स्थानामध्ये ती शांकरी भवानी म्हणून पंडितांनी सांगितलेली आहे.
अर्धकोटी नावाच्या तीर्थस्थानावर ती रुद्राणी म्हणून वास्तव्य करीत आहे. तसेच अविमुक्त देशात ती विशालाक्षी असून महालय या पवित्र स्थानात मी महाभागा आहे. तीच गोकर्ण क्षेत्रात भद्रकर्णी आहे. भद्रकर्ण क्षेत्रामध्ये ती भद्रा आहे. सुवर्णाक्षाचे ठिकाणी ती उत्पलाक्षी आहे. स्थाणु क्षेत्रामध्ये ती स्थाण्वीशा म्हणून मान्य आहे. कुरंडलमध्ये ती त्रिसंध्या आहे. तसेच मोकाट क्षेत्रामध्ये ती मुकटेश्‍वरी आहे.
मंडलेश या ठिकाणी ती शांडकी असून कालंजराचे पवित्र स्थानी ती काली आहे. शंकुकर्णामध्ये तिला ध्वनि या नावाने संबोधतात. तीच देवी स्थूलकेसरी येथे स्थूला होते आणि श्रेष्ठ ज्ञानी असलेल्या पुरुषांचे हृदयकमलात ती परमेश्वरी हल्लेखा या नावाने नित्य वास्तव्य करते.
हे उत्तम पर्वता, मी तुला देवीची पवित्र स्थाने, त्या स्थानी त्या कोणत्या नावाने रहात आहेत ती परममंगल नावे सांप्रत सांगितली आहेत. त्याच्या क्षेत्रांचे महात्म्य वर्णन केलेले आहे व ते श्रवण करून नंतर त्यात सांगितलेल्या विधीने युक्त अशी देवीची पूजा कर.
हे भूधरा, मी आता तुला कथन केलेली सर्वच क्षेत्रे आपापल्या स्थानमहात्म्यासह काशीक्षेत्रात आहेत. म्हणून देवीच्या भक्तीमध्ये एकचित्त प्राप्त झालेल्या पुरुषाने तत्पर राहून त्या काशीक्षेत्र जाऊन नित्य वास्तव्य करावे. त्या ठिकाणच्या स्थानांचे दर्शनसुखाचा अनुभव घेऊन देवीचे मंत्र नित्य जप करीत व देवीच्या चरणकमलांची मनांमध्ये नित्य स्मृति ठेवून देवीचे ध्यान करणारा पुरुष सर्व संसारबंधनातून सत्वर मुक्त होतो.
हे नगश्रेष्ठा, ही देवींची नावे जो प्रातःकाळी नित्य लवकर उठून शुचिर्भूत होऊन नेमाने उच्चारीत असतो त्याची सर्व पापे कसलाही विलंब न लागता तत्‌क्षणी भस्मसात होतात. ही सर्व निर्मल व पवित्र नावे श्राद्धकाली उच्चारली असता त्या ब्राह्मणाचे वा पाठकाचे पितर सत्वर मुक्त होऊन परम गतीला जातात.
हे सदाचरणी पर्वता, आता मी तुला व्रते निवेदन करते. स्त्रिया व पुरुष यांनी ही व्रते नित्य नेमाने करावीत. अनंततृतीया नावाचे व्रत रसकल्याणिव्रत, आद्रनंदकर नावाचे व्रत तृतीया या तीर्थाच्या दिवशी करतात. शुक्रवारव्रत, कृष्णचतुर्दशीव्रत, भौ‍मवारव्रत, प्रदोषकाळी देवाधिदेव शंकर देवीला आसनावर बसवून देवासहवर्तमान त्या देवतेपुढे नम्रभावपूर्ण असे सुंदर नृत्य करतो ते प्रदोषव्रत आचरीत रहावे.
प्रदोषाचे दिवशी उपवास करावा. रात्रीच्या सुरुवातीच्या प्रहरी म्हणजे प्रदोषाचे वेळी शिवाची भक्तीभावाने पूजा करावी. हे व्रत प्रत्येक पक्षात (शुद्धपक्ष व कृष्णपक्ष) करावे. कारण त्या जपामुळे देवी नित्य प्रसन्न होत असते.
हे हिमालया, सोमवारव्रत तर मला अत्यंतच प्रिय असून त्यामुळे मी आकर्षित होते. म्हणून त्या दिवशी रात्रीही देवीचे मनोभावे पूजन करूनच अन्नग्रहण करावे.
हे विभो पर्वता, शरद ऋतूत येणारे नवरात्र व वसंत ऋतूत येणारे नवरात्र ही दोन व्रते केल्यावर मी सत्वर प्रसन्न होते. या व्रताप्रमाणे आणिकही नित्य नैमित्तिक व्रते आहेत. जो कोणी मत्सरादि भावना सोडून एकचित्ताने ही व्रते करीत असतो त्यावर मी संतुष्ट होत असते. ती व्रते आचरण करणारा मला प्रिय होतो आणि तोच माझा भक्त आहे असे मी समजते. अशा त्या उपासकाला माझी प्राप्ती होऊन सायुज्यता प्राप्त होते.
हे विभो, दोलोत्सव या उत्सवासारखे उत्सव करीत रहावे. जसा शयनोत्सव तसाच जागरणोत्सव करावा. माझ्या संतोषासाठी रथोत्सव करावा. त्याचप्रमाणे दमनोत्सवही साजरा करावा. श्रावणातील पवित्रोत्सव हा नेमाने करावा. त्यायोगे मी सर्वदा प्रसन्न होते.
अशाप्रकारे इतर महोत्सवही उत्साहाने करावेत. या महोत्सवप्रसंगी माझ्या भक्तांना, सुवासिनींना, कुमारिकांना, ब्रह्मचार्‍यांना बोलावून त्यांच्या ठिकाणी मी देवी आहे असे कल्पून एकाग्र मनाने व भक्तीभावाने त्यांना भोजन घालावे व विनयाने कपटभाव न धरता पुष्पादिकांच्या योगाने त्यांची पूजा करावी.
कंटाळा न करता जो दरवर्षी भक्तीभावाने हे करीत असतो. तो धन्य होय. तोच कृतकृत्य होय आणि तोच माझ्या प्रीतीचे स्थान होय.
हे शैल राजा, मला प्रसन्न करून घेण्यासाठी आवश्यक अशी स्थाने, व्रते, उत्सव मी तुला संक्षेपाने सांगितले. आपल्या भक्त वा शिष्यांशिवाय हे इतरांना सांगू नये.
