मागील अध्याय
पुढचा अध्याय


श्रीमद्‌देवीभागवत महापुराण
सप्तमः स्कन्धः
द्वादशोऽध्यायः

त्रिशङ्कूपाख्यानवर्णनम्

एवं प्रबोधितः पित्रा त्रिशङ्कुः प्रणतो नृपः ।
तथेति पितरं प्राह प्रेमगद्‌गदया गिरा ॥ १ ॥
विप्रानाहूय मन्त्रज्ञान्वेदशास्त्रविशारदान् ।
अभिषेकाय सम्भारान् कारयामास सत्वरम् ॥ २ ॥
सलिलं सर्वतीर्थानां समानाय्य विशांपतिः ।
प्रकृतीश्च समाहूय सामन्तान्भूपतींस्तथा ॥ ३ ॥
पुण्येऽह्नि विधिवत्तस्मै ददावासनमुत्तमम् ।
अभिषिच्य सुतं राज्ये त्रिशङ्कुं विधिवत्पिता ॥ ४ ॥
तृतीयमाश्रमं पुण्यं जग्राह भार्यया युतः ।
वने त्रिपथगाकूले चचार दुश्चरं तपः ॥ ५ ॥
काले प्राप्ते ययौ स्वर्गं पूजितस्त्रिदशैरपि ।
इन्द्रासनसमीपस्थो रराज रविवत्सदा ॥ ६ ॥
राजोवाच पूर्वं भगवता प्रोक्तं कथायोगेन साम्प्रतम् ।
सत्यव्रतो वसिष्ठेन शप्तो दोग्ध्रीवधात्किल ॥ ७ ॥
कुपितेने पिशाचत्वं प्रापितो गुरुणा ततः ।
कथं मुक्तः पिशाचत्वादित्येतत्संशयः प्रभो ॥ ८ ॥
न सिंहासनयोग्यो हि भवेच्छापसमन्वितः ।
मुनिना मोचितः शापात्केनान्येन च कर्मणा ॥ ९ ॥
एतन्मे ब्रूहि विप्रर्षे शापमोक्षणकारणम् ।
आनीतस्तु कथं पित्रा स्वगृहे तादृशाकृतिः ॥ १० ॥
व्यास उवाच -
वसिष्ठेन च शप्तोऽसौ सद्यः पैशाचतां गतः ।
दुर्वेषश्चातिदुर्धर्षः सर्वलोकभयङ्करः ॥ ११ ॥
यदैवोपासिता देवी भक्त्या सत्यव्रतेन ह ।
तया प्रसन्नया राजन् दिव्यदेहः कृतः क्षणात् ॥ १२ ॥
पिशाचत्वं गतं तस्य पापं चैव क्षयं गतम् ।
विपाप्मा चातितेजस्वी सम्भूतस्तत्कृपामृतात् ॥ १३ ॥
वसिष्ठोऽपि प्रसन्नात्मा जातः शक्तिप्रसादतः ।
पितापि च बभूवास्य प्रेमयुक्तस्त्वनुग्रहात् ॥ १४ ॥
राज्यं शशास धर्मात्मा मृते पितरि पार्थिवः ।
ईजे च विविधैर्यज्ञैर्देवदेवीं सनातनीम् ॥ १५ ॥
तस्य पुत्रो बभूवाथ हरिश्चन्द्रः सुशोभनः ।
लक्षणैः शास्त्रनिर्दिष्टैः संयुतश्चातिसुन्दरः ॥ १६ ॥
युवराजं सुतं कृत्वा त्रिशङ्कुः पृथिवीपतिः ।
मानुषेण शरीरेण स्वर्गं भोक्तुं मनो दधे ॥ १७ ॥
वसिष्ठस्याश्रमं गत्वा प्रणम्य विधिवन्नृपः ।
उवाच वचनं प्रीतः कृताञ्जलिपुटस्तदा ॥ १८ ॥
राजोवाच -
ब्रह्मपुत्र महाभाग सर्वमन्त्रविशारद ।
विज्ञप्तिं मे सुमनसा श्रोतुमर्हसि तापस ॥ १९ ॥
इच्छा मेऽद्य समुत्पन्ना स्वर्गलोकसुखाय च ।
अनेनैव शरीरेण भोगान्भोक्तुममानुषान् ॥ २० ॥
अप्सरोभिश्च संवासः क्रीडितुं नन्दने वने ।
देवगन्धर्वगानं च श्रोतव्यं मधुरं किल ॥ २१ ॥
याजय त्वं मखेनाशु तादृशेन महामुने ।
यथानेन शरीरेण वसे लोकं त्रिविष्टपम् ॥ २२ ॥
समर्थोऽसि मुनिश्रेष्ठ कुरु कार्यं ममाधुना ।
प्रापयाशु मखं कृत्वा देवलोकं दुरासदम् ॥ २३ ॥
वसिष्ठ उवाच -
राजन् मानुषदेहेन स्वर्गे वासः सुदुर्लभः ।
मृतस्य हि ध्रुवं स्वर्गः कथितः पुण्यकर्मणा ॥ २४ ॥
तस्माद्‌ बिभेमि सर्वज्ञ दुर्लभाच्च मनोरथात् ।
अप्सरोभिश्च संवासो जीवमानस्य दुर्लभः ॥ २५ ॥
कुरु यज्ञान्महाभाग मृतः स्वर्गमवाप्स्यसि ।
व्यास उवाच -
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य राजा परमदुर्मनाः ॥ २६ ॥
उवाच वचनं भूयो वसिष्ठं पूर्वरोषितम् ।
न त्वं याजयसे ब्रह्मन् गर्वावेशाच्च मां यदि ॥ २७ ॥
अन्यं पुरोहितं कृत्वा यक्ष्येऽहं किल साम्प्रतम् ।
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य वसिष्ठः कोपसंयुतः ॥ २८ ॥
शशाप भूपतिं चेति चाण्डालो भव दुर्मते ।
अनेन त्वं शरीरेण श्वपचो भव सत्वरम् ॥ २९ ॥
स्वर्गकृन्तन पापिष्ठ सुरभीवधदूषित ।
ब्रह्मपत्‍नीहरोच्छिन्न धर्ममार्गविदूषक ॥ ३० ॥
न ते स्वर्गगतिः पाप मृतस्यापि कथञ्चन ।
व्यास उवाच -
इत्युक्तो गुरुणा राजंस्त्रिशङ्कुस्तत्क्षणादपि ॥ ३१ ॥
तत्र तेन शरीरेण बभूव श्वपचाकृतिः ।
कुण्डलेऽश्ममये वापि जाते तस्य च तत्क्षणात् ॥ ३२ ॥
देहे चन्दनगन्धश्च विगन्धो ह्यभवत्तदा ।
नीलवर्णेऽथ सञ्जाते दिव्ये पीताम्बरे तनौ ॥ ३३ ॥
राजवर्णोऽभवद्देहः शापात्तस्य महात्मनः ।
शक्त्युपासकरोषेण फलमेतदभून्नृप ॥ ३४ ॥
तस्माच्छ्रीशक्तिभक्तो हि नावमान्यः कदाचन ।
गायत्रीजपनिष्ठो हि वसिष्ठो मुनिसत्तमः ॥ ३५ ॥
दृष्ट्वा निन्द्यं निजं देहं राजा दुःखमवाप्तवान् ।
न जगाम गृहे दीनो वनमेवाभितो ययौ ॥ ३६ ॥
चिन्तयामास दुःखार्तास्त्रिशङ्कुः शोकविह्वलः ।
किं करोमि क्व गच्छामि देहो मेऽतीव निन्दितः ॥ ३७ ॥
कर्तव्यं नैव पश्यामि येन मे दुःखसंक्षयः ।
गृहे गच्छामि चेत्पुत्रः पीडितोऽद्य भविष्यति ॥ ३८ ॥
भार्यापि श्वपचं दृष्ट्वा नाङ्‌गीकारं करिष्यति ।
सचिवा नादरिष्यन्ति वीक्ष्य मामीदृशं पुनः ॥ ३९ ॥
ज्ञातयो बन्धुवर्गश्च सङ्गतो न भजिष्यति ।
सर्वैस्तक्तस्य मे नूनं जीवितान्मरणं वरम् ॥ ४० ॥
विषं वा भक्षयित्वाद्य पतित्वा वा जलाशये ।
कृत्वा वा कण्ठपाशं च देहत्यागं करोम्यहम् ॥ ४१ ॥
अग्नौ वा ज्वलिते देहं जुहोमि विधिवद्‌ बलात् ।
कृत्वा वानशनं प्राणांस्त्यजामि दूषितान्भृशम् ॥ ४२ ॥
आत्महत्या भवेन्नूनं पुनर्जन्मनि जन्मनि ।
श्वपचत्वं च शापश्च हत्यादोषाद्‌भवेदपि ॥ ४३ ॥
पुनर्विचार्य भूपालश्चेतसा समचिन्तयत् ।
आत्महत्या न कर्तव्या सर्वथैव मयाधुना ॥ ४४ ॥
भोक्तव्यं स्वकृतं कर्म देहेनानेन कानने ।
भोगेनास्य विपाकस्य भविता सर्वथा क्षयः ॥ ४५ ॥
प्रारब्धकर्मणां भोगादन्यथा न क्षयो भवेत् ।
तस्मान्मयात्र भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ ४६ ॥
कुर्वन्पुण्याश्रमाभ्याशे तीर्थानां सेवनं तथा ।
स्मरणं चाम्बिकायास्तु साधूनां सेवनं तथा ॥ ४७ ॥
एवं कर्मक्षयं नूनं करिष्यामि वने वसन् ।
भाग्ययोगात्कदाचित्तु भवेत्साधुसमागमः ॥ ४८ ॥
इति सञ्चिन्त्य मनसा त्यक्त्वा स्वनगरं नृपः ।
गङ्गातीरे गतः कामं शोचंस्तत्रैव संस्थितः ॥ ४९ ॥
हरिश्चन्द्रस्तदा ज्ञात्वा पितुः शापस्य कारणम् ।
दुःखितः सचिवांस्तत्र प्रेषयामास पार्थिवः ॥ ५० ॥
सचिवास्तत्र गत्वाऽऽशु तमूचुः प्रश्रयान्विताः ।
प्रणम्य श्वपचाकारं निःश्वसन्तं मुहुर्मुहुः ॥ ५१ ॥
राजन् पुत्रेण ते नूनं प्रेषितान्समुपागतान् ।
अवेहि सचिवांस्त्वं नो हरिश्चन्द्राज्ञया स्थितान् ॥ ५२ ॥
युवराजसुतः प्राह यत्तच्छृणु नराधिप ।
आनयध्वं नृपं यूयं सम्मान्य पितरं मम ॥ ५३ ॥
तस्माद्‌राजन् समागच्छ राज्यं प्रति गतव्यथः ।
सेवां सर्वे करिष्यन्ति सचिवाश्च प्रजास्तथा ॥ ५४ ॥
गुरुं प्रसादयिष्यामः स यथा तु दयेत वै ।
प्रसन्नोऽसौ महातेजा दुःखस्यान्तं करिष्यति ॥ ५५ ॥
इति पुत्रेण ते राजन् कथितं बहुधा किल ।
तस्माद्‌ गमनमेवाशु रोचतां निजसद्मनि ॥ ५६ ॥
व्यास उवाच -
इति तेषां नृपः श्रुत्वा भाषितं श्वपचाकृतिः ।
स्वगृहं गमनायासौ न मतिं कृतवानतः ॥ ५७ ॥
तानुवाच तदा वाक्यं व्रजन्तु सचिवाः पुरम् ।
गत्वा पुरं महाभागा ब्रुवन्तु वचनाच्च मे ॥ ५८ ॥
नागमिष्याम्यहं पुत्र कुरु राज्यमतन्द्रितः ।
मानयन्ब्राह्मणान्देवान्यजन्यज्ञैरनेकशः ॥ ५९ ॥
नाहं श्वपचवेषेण गर्हितेन महात्मभिः ।
आगमिष्याम्ययोध्यायां सर्वे गच्छन्तु मा चिरम् ॥ ६० ॥
पुत्रं सिंहासने स्थाप्य हरिश्चन्द्रं महाबलम् ।
कुर्वन्तु राज्यकर्माणि यूयं तत्र ममाज्ञया ॥ ६१ ॥
इत्यादिष्टास्ततस्ते तु रुरुदुश्चातुरा भृशम् ।
सचिवा निर्ययुस्तूर्णं नत्वा तं च वनाश्रमात् ॥ ६२ ॥
अयोध्यायामुपागत्य पुण्येऽह्नि विधिपूर्वकम् ।
अभिषेकं तदा चक्रुर्हरिश्चन्द्रस्य मूर्ध्नि ते ॥ ६३ ॥
अभिषिक्तस्तु तेजस्वी सचिवैश्च नृपाज्ञया ।
राज्यं चकार धर्मिष्ठः पितरं चिन्तयन्भृशम् ॥ ६४ ॥
इति श्रीमद्देवीभागवते महापुराणेऽष्टादशसाहस्र्यां संहितायां
सप्तमस्कन्धे त्रिशङ्कूपाख्यानवर्णनं नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥

त्रिशंकूला पुन्हा शाप व नीच देहाची प्राप्ती -

[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]

सत्यव्रताला पित्याने उत्तम बोध केला. सत्यव्रतानेही ते शांतपणे ऐकून घेऊन विनम्रभावाने, "मी तसेच वागेन" असे वचन दिले. नंतर राजाने वेदशास्त्रसंपन्न अशा ब्रह्मवृंदांना बोलावून घेतले. राज्याभिषेकाचा शुभ दिवस पाहून सर्व मांडलीक राजांना निमंत्रणे पाठविली. सर्व पवित्र तीर्थांचे उदक आणविले आणि शुभ मुहूर्तावर सत्यव्रताला राज्याभिषेक करविला व आपले राज्य त्याने सत्यव्रताला अर्पण केले.

सत्यव्रत उर्फ त्रिशंकूला राज्याभिषेक केल्यावर राजा स्वतः निर्मोही होऊन आपल्या भार्येसह वानप्रस्थाश्रम स्वीकारण्यासाठी वनात गेला. भागीरथीचे तीर्थावर राजाने घोर तपश्चर्या करण्यास सुरुवात केली. तेव्हा देवही त्याच्यावर संतुष्ट झाले. त्या इंद्रासनाजवळ स्थान प्राप्त होऊन तो स्वतेजाने सर्वत्र झळकू लागला.

व्यासांचे बोलणे शांत चित्ताने ऐकून नंतर जनमेजय म्हणाला, "हे भगवान्, सत्यव्रताला धेनु वधामुळे वसिष्ठांकडून शाप मिळाला व त्याला पिशाच्चत्व प्राप्त झाले. असे असताना तो शापमुक्त कसा झाला ? पिशाच्चयोनी प्राप्त झालेला पुत्र सिंहासनावर बसण्यास योग्य कसा ? त्याच्या हातून कोणते पुण्यकर्म घडले म्हणून वसिष्ठांनी त्याला शापमुक्त केले ? पिशाच्च योनीत असताना पिता त्याला घरी कसे घेऊन गेला ?"

व्यास म्हणाले, "सत्यव्रताला वसिष्ठांचा शाप होऊन तो पिशाच्च झाला. त्यामुळे त्याचा वेष वाईट होऊन तो लोकांना भयप्रद झाला. त्याच्यापुढे जाणेही लोकांना अशक्य झाले. पण पुढे त्याने देवीची आराधना केली. ती त्याला प्रसन्न झाल्यामुळे तिने निमिषार्धांत सत्यव्रताला दिव्यदेहधारी केले. तो पिशाच्च योनीतून मुक्त झाला व त्याच्या पापाचाही नाश झाला. देवीच्या प्रसादाने त्याचे पूर्व दुष्कृत्य नाहीसे होऊन तो अत्यंत तेजस्वी झाला. शक्तीदेवीच्या प्रसादाने वसिष्ठ मुनींचेही मन प्रसन्न झाले व पिताही त्याच्यावरील राग विसरून गेला. सर्व चांगल्या कृत्यांची जननी ती परात्पर शक्ती असल्याने तिच्या भक्ताला नित्य सुखच लाभते."

पित्याच्या पश्चात् त्रिशंकूने धर्मतत्पर राहून राज्य करण्यास सुरुवात केली. त्याने देवदेवेश्वरी अशा सनातन शक्तीने यज्ञांनी यजन केले. तिच्या कृपेमुळे त्याला उत्कृष्ट, अतिसुंदर, शास्त्रनिर्दिष्ठ लक्षणांनी संपन्न असा दिव्य पुत्र झाला.

त्रिशंकुला मानवी देहानेच स्वर्गाला जाण्याची इच्छा झाली. म्हणून त्याने राज्याचा त्याग केला व आपल्या पुत्राला युवराज्याभिषेक करून तो वसिष्ठ मुनीच्या आश्रमात निघून गेला. तेथे गेल्यावर त्याने वसिष्ठांना पूज्य भावनेने प्रणाम केला, व विनयाने हात जोडून तो म्हणाला, "हे ब्रह्मपुत्रा, हे महाभाग्यवान तापसा, हे सर्वमंत्रविशारद मुनीश्रेष्ठा, आपण शांत चित्ताने माझी विनंती ऐकावी. महाराज, याच मानवी देहाने स्वर्गातले सर्व उपभोग भोगण्याची मला तीव्र इच्छा झाली आहे. तेथे मानवाला कधीही न मिळणार्‍या सुखोपभोगांचा आस्वाद घ्यावा अशा तीव्र इच्छेने मी आलो आहे.

तेथे जाऊन सुंदर अप्सरांसह नंदनवनात यथेच्छ क्रीडा करावी व देवगंधर्वांचे गायन श्रवण करीत भोग भोगावे असे मला सदैव वाटत आहे. हे मुनीश्रेष्ठ, आपण समर्थ आहात. आपल्या सामर्थ्याने जगात काहीही शक्य आहे. तेव्हा आपण माझी विनंती मान्य करावी. याच देहासह स्वर्गाचा उपभोग घेण्यासाठी मी कोणता यज्ञ करावा हे मला सांगा व तोच यज्ञ मजकडून करून घ्या व मला सत्वर देवलोकात पाठवा."

त्रिशंकूचे बोलणे ऐकून वसिष्ठ म्हणाले, "हे राजा, मानवी देह धारण करून स्वर्गात रहाता येत नाही. तेथील सर्व सुखाचा व अप्सरांना भोगण्याचा आनंद मानवी शरीराला प्राप्त होत नाही. मरणानंतरच स्वर्गप्राप्ती होत असते. तुला याच देहाने स्वर्गाचा उपभोग घेण्यासाठी पाठविण्याचे सामर्थ्य माझ्यात नाही. तरीही तू प्रयत्‍न कर. मी त्या प्रयत्‍नांना संमति देतो. यज्ञ कर. मी तुला सहाय्य करीन. पण तुला मरणानंतरच स्वर्ग प्राप्त होईल."

वसिष्ठांच्या भाषणाने राजा दुःखी झाला. त्याला वसिष्ठ मुनींचा पुन्हा राग आला आणि संतप्त होऊन तो म्हणाला, "ब्रह्मन्, केवळ गर्व झाल्यानेच आपण अशाप्रकारचा यज्ञ मजकडून करवून घेत नसला तर मी खचितच दुसरा पुरोहित पाहीन व माझा यज्ञ पूर्ण करीन. आपण माझा मान न राखता मला आनंदलाभ मिळवून देत नाही."

राजाच्या या बोलण्याने वसिष्ठ क्रोधायमान झाले व त्यांनी राजाला शाप दिला. वसिष्ठ म्हणाले, "हे दुष्टबुद्धे, तू गर्वाने अंध झाला आहेस. तू चांडाळच हो. पापात्म्या, तुला कधीही स्वर्गाचा मार्ग सापडणार नाही. तू ह्याच देहाने सत्वर श्वपच होशील. हे गोवध दूषिता, तू ब्राह्मण पत्‍नी हरण करणारा दुराचारी व व्यभिचारी पुरुष आहेस. तू आजवर धर्माचा उच्छेदच केलास. हे विदूषका, हे पाप्या, तुला आताच काय, पण काही केलेस तरी मरणानंतरही स्वर्गप्राप्ती होणार नाही."

अशाप्रकारे वसिष्ठाचा शाप होताच राजा श्वपच झाला. त्याची कुंडले पाषाणमय झाली. त्याच्या देहावरील सुगंध जाऊन अत्यंत विष्ठायुक्त दुर्गंध शरीराला येऊ लागला. त्याची दिव्य वस्त्रे नीलवर्णी झाली. देहही गजवर्ण झाला.

खरोखर शक्तीची उपासना करणार्‍यांचा कधीही अपमान करू नये. महामुनि वसिष्ठ शक्तीचे उपासक होते. ते नित्य गायत्री जप करीत असल्यामुळे ते शक्तीचे परम भक्त होते. अशा या देवी पराशक्तिच्या उपासकाचा अपमान केल्याने त्रिशंकूचा देह अत्यंत निंद्य झाला. त्याचे रूप किळसवाणे झाले.

आपल्या देहाचे ओंगळवाणे झालेले स्वरूप पाहून राजा अतीव दुःखी झाला व परत आपल्या राजवाडयात न जाता तो रानावनात इतस्ततः भटकू लागला. तो शोकविव्हल झाला व आता काय करावे असा विचार करू लागला. माझा हा देह अत्यंत निंद्य असल्यामुळे मी आता कोठेही जाऊ शकणार नाही. असा विचार मनात येऊन तो चिंताग्रस्त झाला. खरोखर काय केले असता आपणाला या दुःखातून मुक्त होता येईल याचे त्याला स्मरण होईना. आता घरी जावे तर आपल्या किळसवाण्या देहाकडे पाहून पुत्राला शोक होईल. शिवाय श्वपच झाल्याने आता भार्याही माझा स्वीकार करणार नाही. माझा हा हीन देह पाहून माझे सचीव माझा मान राखणार नाहीत.

तसेच माझे आप्त स्वकीय या दुर्गंधी देहामुळे मला सन्निध येऊ देणार नाहीत. खरोखरच आता सर्वच माझा त्याग करतील. तेव्हा अशा अवस्थेत हे जीवन जगण्यापेक्षा मरण पत्करलेले बरे. खरेच विषप्राशन करून अथवा डोहांत उडी घेऊन आजच आत्मनाश करावा किंवा गळफास लावून घ्यावा अथवा अग्नीत देह विसर्जन करून बलात्काराने मृत्यू ओढवून घ्यावा हेच मला आता योग्य आहे, किंवा अन्नाचा त्याग करून यथाविधि देह त्याग केलेला बरा."

असा प्राणत्यागाचा विचार त्रिशंकूच्या मनात घोळू लागला. पण पुन्हा पुन्हा त्याला वाटे, अरेरे, आत्मघात करण्याने मला पुन्हा महादोष लागून पुन्हा शापित व्हावे लागेल व त्याचाही दुष्परिणाम भोगावा लागेल. तेव्हा काहीही झाले तरी मी आत्महत्या करणे योग्य होणार नाही, माझ्या पापाचे हे फळ मला याच देहाने या वनात भोगले पाहिजे. मी हे प्रायश्चित याच देहाने भोगल्याशिवाय माझ्या कुकर्माचा नाश होणार नाही. खरोखरच आजवर केलेल्या शुभाशुभ कर्माचे फळ मी आता भोगावे हे आहे. म्हणून आता मी एखाद्या पुण्य आश्रमाचे सान्निध्यात राहून तीर्थाच्या आश्रयाने त्या देवी अंबिकेचे स्मरण करीन. साधु- सत्‌पुरुषांच्या सेवा करीन व अशा तर्‍हेने काल व्यतीत करून मी माझ्या पापकर्माचा क्षय करीन. कदाचित् भाग्यामुळे मला या वनात साधु-सत्‌पुरुषांचा सहवासही मिळेल."

असा शेवटी विचार करून राजाने दुःखी अंतःकरणाने आपल्या नगरात जाण्याचा विचार सोडून दिला. तो स्वेच्छेने गंगेच्या तीरावर जाऊन तेथेच वास्तव्य करू लागला.

इकडे आपल्या पित्याला शाप झाल्याचे हरिश्चंद्राला समजले, तेव्हा त्याला अतीव दुःख होऊन त्याने आपल्या सचिवांना गंगेच्या तीरावर पाठविले व पित्याला घेऊन येण्यास सांगितले.

सचिव सत्वर गंगातीरावर आले. चांडाल देही राजाला अवलोकन करून ते त्याच्या समोर हात जोडून उभे राहिले. विनयपूर्वक प्रणाम करून ते राजाला म्हणाले, "हे राजा पवित्र पुत्राने आम्हाला इकडे पाठविले आहे. तेव्हा त्याच्या आज्ञेवरून आम्ही इकडे आलो आहोत. आम्ही सर्वजण त्याच्या आज्ञेनेच रहात असतो. तरी आपण आम्हाविषयी कसलाही संशय मनात बाळगू नका. आपल्या पुत्राने आपल्यासाठी दिलेला निरोप ऐकून घ्या. आपला सुपुत्र म्हणाला, "हे सचिवहो, तुम्ही माझ्या पित्याकडे जाऊन त्याला सन्मानाने इकडे आणा." तेव्हा हे राजा, त्याच्या आज्ञेने आम्ही आलो आहोत. तेव्हा आता कसलेही दुःख मनात न ठेवता आपण आपल्या नगराकडे चलावे. तेथे आम्ही सर्व सचिव व प्रजाजन आपली योग्य ती सेवाशुश्रुषा करू.

तसेच भगवान वसिष्ठ मुनींना आम्ही योग्य रीतीने वागून प्रसन्न करून घेऊ. ते प्रसन्न झाल्यावर, हे राजा, आपली दुःखे नाश पावतील. त्या गुरुदेव वसिष्ठांची योग्य संभावना करून आम्ही आपल्या दुःखाचा परिहार करण्याची त्यांना विनंती करू. हे राजा, आपल्या पुत्राने अनेक प्रकाराने विनयपूर्वक सांगितले आहे. म्हणून आपण आता सत्वर घरी चला."

आपल्या पुत्राच्या विनंतीचा निरोप येऊनही राजाने या चांडालरूप देहाने आपल्या घरी परत जाण्याचा विचार केला नाही. तेथेच वास्तव्य करण्याचा निश्चय करून तो म्हणाला, "हे सचिवांनो, तुम्ही स्वस्थ मनाने आपल्या नगराकडे परत जा आणि माझ्या या भाग्यवान सुपुत्राला सांगा -

"हे पुत्रा, आता काहीही झाले तरी मी नगराकडे परत येणार नाही. तू तत्परतेने राज्य कर. देवब्राह्मणांना योग्यतेप्रमाणे मान दे व अनेक यज्ञ पूर्ण कर. माझा हा चांडाळवेष निंदित असल्याने मला अयोध्येस येण्याची आता इच्छा नाही." हे मंत्रीजनहो, तुम्ही सत्वर नगराकडे जाऊन माझ्या त्या महापराक्रमी सत्वशील पुत्राला सिंहासनावर बसवा व त्याच्या अनुज्ञेने प्रजेला सुख लाभेल असा राज्यकारभार करा."

राजाचे बोलणे ऐकून सचिव दुःखावेगाने रडू लागले आणि राजाला प्रणाम करून सत्वर तेथून निघून आपल्या अयोध्या नगराप्रत आले, अयोध्येत येऊन पोहोचल्यावर त्यांनी एक शुभ दिवस पाहून एका सुमुहूर्तावर हरिश्चंद्राला राज्याभिषेक केला. पण हरिश्चंद्राला सदैव आपल्या पित्याची आठवण येत होती. हरिश्चंद्राने धर्मतत्पर राहून न्यायाने राज्य केले. तो सत्यवचनी म्हणून जगात प्रसिद्ध पावला.


अध्याय बारावा समाप्त

GO TOP