[ Right click to 'save audio as' for downloading Audio ]
जनमेजय पुराणकथा ऐकण्यास एकाग्र झाला होता. आपल्याला येणार्या शंका तो व्यासांना विचारून आपली संशयनिवृत्ती करून घेत असे. च्यवन मुनींनी वर दिल्यावर जनमेजयाच्या मनात पुन्हा शंका निर्माण झाली. जनमेजयाने महर्षीना विचारले, "मुनीवर्य, देवराज इंद्राने ज्यांना सोमपान करण्याविषयी अटकाव केला, तेथे च्यवन भार्गवमुनींना - कसे शक्य होते ? देवापुढे मानवाचे सामर्थ्य कमीच पडणार. मग त्या महात्म्या च्यवनाने अश्विनीकुमारांना असे वचन का दिले ? वैद्यांना सोमपान निषिद्ध असता च्यवनाने त्यांना सोमपान करवून धर्मनिष्ठ करून घेतले. हे खरोखरच महादाश्चर्यच आहे. तेव्हा माझ्या मनात अनेक उलटसुलट संभ्रम निर्माण झाल्याने आपण माझी संशयनिवृत्ती करावी. मला ती कथा विस्ताराने सांगावी. अशाप्रकारचे अद्भुत सामर्थ्य असलेल्या चवनभार्गवमुनींची कथा संपूर्ण ऐकावी अशी तीव्र इच्छा क्य्या मनात निर्माण झाली आहे."
व्यासांनी जनमेजयाची उत्कटता ओळखली. एकाग्रश्रवणतत्पर असलेल्या राजाबद्दल त्यांना आदर व अभिमान वाटू लागला. ते म्हणाले, "हे भरतश्रेष्ठा, आता च्यवनमुनींचे अद्भुत चरित्र मी तुला कथन करतो.
आपल्याला अत्यंत सुंदर व पतिव्रता महासाध्वी अशी भार्या प्राप्त झाल्याने च्यवनमुनींना अत्यानंद झाला. त्यांचे रूपयौवन आता देवांशी बरोबरी करणारे झाले होते. त्यामुळे त्यांना अधिक उत्साह प्राप्त होऊन ते पूर्णपणे प्रसन्न झाले व अत्यंत समाधानाने ते सुकन्येबरोबर क्रीडा करू लागले. अशाप्रकारे च्यवनांचा काळ सुखासमाधानात व्यतीत होत होता. त्याच वेळी इकडे शर्यातीची भार्या सुकन्येच्या आठवणीने अत्यंत दुःखी झाली. तिला सुचेनासे झाल्यामुळे ती आपल्या पतीकडे आली व थरथर कापत, दुष्ट शंकांनी व्याकुळ होऊन पतीला म्हणाली, "महाराज, आपल्या कन्येचा त्या अंध व शुद्ध तापसाशी विवाह होऊन बरेच दिवस झाले आहेत. पण त्यानंतर आपणाला तिकडचे काहीच वर्तमान समजले नाही. ती जिवंत आहे की मृत्यू पावली आहे याबद्दल आपणही कधी चौकशी केली नाहीत. आपणास काय म्हणावे ? हे नाथ, आता आपण सत्वर तिकडे जाऊन त्या उभयतांचे कुशल समजावून घ्यावे. असा वृद्ध, अंध व कुरूप पती प्राप्त झाल्याने आपली कन्या तेथे कोणत्या संकटात आहे याचाही शोध करावा. हे राजर्षे, कन्येच्या स्मरणाने, तिच्या दुःखाने माझे अंतःकरण नुसते जळत आहे. सुकन्या मूलतःच कृश शरीराची आहे. त्यातून अंध व वृद्ध पती प्राप्त झाल्याने ती अधिकच शोकाकूल झाली असेल. वल्कले ल्याली असल्याने ती पूर्वीपेक्षा जास्त कृश झाली असेल. तेव्हा हे पतीदेव, मला एकदा मुलीला डोळे भरून पहाण्याची इच्छा झाली आहे. आपण तिला सत्वर घेऊन या."
पत्नीचे हृदयव्याकुळ भाषण एकताच राजाही सुकन्येच्या स्मृतीने सद्गदित झाला. तो आपल्या प्रिय पत्नीला म्हणाला, "हे सुंदरी, आपली कन्या पतीसेवातत्पर आहे. पण शंकेने मन व्याकुळ झाले असल्याने आजच आपण दोघेही च्यवन मुनींच्या आश्रमात जाऊ आणि तेथील कुशल अवलोकन करू."
शोकविव्हल होऊन राजा आपल्या पत्नीसह वर्तमान त्वरेने वनात जाण्यास निघाला. च्यवन भार्गवमुनींच्या आश्रमाजवळ येताच त्याला तो अंध, वृद्ध असा च्यवन भार्गवमुनी कोठेच दिसेना. उलट त्या आश्रमात अत्यंत तेजस्वी देवतुल्य असा रूपसंपन्न व अत्यंत तरुण असलेल्या एका पुरुषाला पहाताच राजाच्या मनात शंकांचे वादळ उठले. तो अत्यंत खिन्न होऊन विचार करू लागला. त्याला वाटले, पति निर्धन, अंध, वृद्ध व कुरूप असलेला पाहून आपल्या कन्येने त्याचा वध केला असावा व आता ती या दुसर्या सुंदर पुरुषाबरोबर रहात आहे. काय पापिणी आहे ही ! अरेरे, केवळ मदनाने व्याकुळ झाल्यामुळेच तिच्या हातून हे पापकृत्य घडले आहे. खरोखरच मनुष्याला धर्मकार्यापासून परावृत्त करणारा हा मदन दुष्ट आहे. कामातुर होऊन आपल्या कन्येने सुंदर, तरुण अशा परपुरुषाबरोबर पत्नीच्या नात्याप्रमाणे रहाणे किती दुष्टपणाचे आहे ! आपल्या कुळाला यामुळे कलंक लागला आहे.
यौवन प्राप्त झाल्यावर कामवेदना दुःसह होऊन या कन्येने जगात निंद्य असे कृत्य केले. खरोखरच ज्याची कन्या अशाप्रकारचे जारकर्म करते त्याचा जगात धिक्कार असो. जगात दुःख निर्माण होण्याला या कन्याच कारण आहेत हे सत्य आहे. पण अंध व वृद्ध अशा मुनीला केवळ स्वार्थाने आपली कन्या अर्पण करण्यात मीसुद्धा खरोखरच फार मोठा अपराध केला आहे. माझ्या हातून हे अनुचित कर्मच घडले आहे.
माझ्यासारख्या पित्याने परिपूर्ण विचार करूनच कन्यादान करावे. रूपगुणाला योग्य अशाच पुरुषाला कन्या अर्पण करावी. तस्मात् मीच घोर अन्याय केला आहे. त्याचे प्राप्त फल मला भोगलेच पाहिजे. बरे, आता ळ पापी कन्येचा वध करावा तर स्त्रीहत्या - कन्याहत्या यासारखे पाप माझ्या हातून घडेल ! त्या प्रसिद्ध मनुवंशाला ते कलंक लावल्यासारखे होईल. आता सर्वस्वाचा त्याग करणेही शक्य नाही. मी या प्रेमशृंखलेत पूर्णपणे गुंतलो आहे. आता मी काय करू ?
अशाप्रकारे पश्चात्तापदग्ध होऊन राजा उद्विग्न अंतःकरणाने मनाशी विचार करू लागला. पण राजाची ही दुःखी मुद्रा पाहून सुकन्या चकित झाली. ती त्वरेनें पुढे येऊन आपल्या मातापित्यांच्या पाया पडली आणि आनंदातिशयाने म्हणाली, "हे ताता, हे राजर्षे, आपण माझ्या आश्रमात या. कमलनयन व रूपयौवनसंपन्न असलेल्या मुनींना - माझ्या पतीदेवांना आपण सत्वर येऊन भेटा. त्यामुळे तुमचे दुःख दूर होईल. आपण या महामुनींना प्रणाम करा व या माझ्या पतीचे दर्शन घ्या."
आपल्या कन्येचे हे भाषण ऐकताच राजा शर्याति लज्जित झाला आणि अत्यंत क्रोधायमान होऊन आपल्या कन्येला म्हणाला, "सुकन्ये, तो महातपस्वी, अंध, वृद्ध च्यवनभार्गव मुनी कोठे आहे ते मला दाखव. मी त्याच्या दर्शनासाठी आतुर झालो आहे. त्याच्याविना या आश्रमात या मदोन्मत्त व यौवनसंपन्न परपुरुषाला पाहून मला अत्यन्त दुःख होत आले. हे कन्ये, हा पुरुष कोण आहे ते सांग. खरोखरच तू पापिणी आहेस. हे जारिणी, तू कामाने व्याकुळ होऊन मदनविव्हलतेने काही तरी दुष्कृत्य केले आहे हे खचित समजावे. हे कुलाचा नाश करणार्या कन्ये, त्या मुनीचा वध तर केला नाहीस ना ? त्याचा वध करून कामातुर झाल्यानेच तू हा नवा तरुण पती स्वीकारले आहेस काय ? हे कन्ये, तो वृद्ध अंध मुनीश्रेष्ठ मला हे येथे दिसत नसल्याने मी चिंताग्रस्त व कुद्ध झालो आहे. हे सुंदर कन्ये, तू कशाला हे नीच कृत्य केलेस ? तुझ्याकडून हे जारकर्म करवले तरी कसे ? सांग. सत्वर मला सर्व घटना कथन कर.
खरोखरच तो वृद्ध-अंध महातपस्वी दिसेनासा होऊन हा दिव्य पुरुष येथे बसलेला पाहून मी शोकमग्न झालो आहे. तुझ्या हातून घडलेल्या या दुष्कृत्याचे पाप मलाही भोगावे लागणार आहे. आता मी या लोकनिंदेपासून मुक्त कसा होणार ? अग चांडाळणी, तू काय केलेस हे ?"
आपल्या पित्याच्या दुःखाचे कारण लक्षात येताच सुकन्या आनंदित होऊन पुढे झाली. तिने अत्यंत आदराने आपल्या पित्याला आपल्या पतीसन्निध आणले. सुहास्य व प्रसन्न मनाने ती म्हणाली, "हे तात, आपण व्यर्थ शोकमग्न झाला. हे कमलनेत्र व रूपयौवनसंपन्न माझे पती च्यवन मुनीच आहेत याबद्दल संशय धरू नका. देववैद्य अश्विनीकुमारांच्या प्रसादाने यांना हे रूप प्राप्त झाले आहे.
एक दिवस अगदी सहजगत्या अश्विनीकुमार आमच्या आश्रमाकडे आले व त्यांना दया येऊन त्यांनीच माझ्या या पतीला हे स्वरूप प्राप्त करून दिले. त्यांच्या औषधामुळे माझे पती व तुमचे जामात यांना नवयौवन प्राप्त झाले आहे. म्हणून हे राजर्षे, आपण विनाकारण संशयाने पीडित झालात. खरोखर तुमची कन्या तुम्ही समजता तशी पापचरणी नाही. हे महाराज, आता निःसंशय चित्ताने येऊन या च्यवन भार्गव मुनींना आपण प्रणाम करा व त्यांनाच आपण विस्ताराने सर्व काही प्रश्न विचारा म्हणजे तेच तुम्हाला सत्य घटना सांगतील."
आपल्या कन्येचे निश्चयी भाषण ऐकून राजा अत्यादराने पुढे येऊन मुनीसमोर नतमस्तक झाला. राजा म्हणाला, हे महातापसी मुने, आपण मला विस्ताराने सर्व कथा सांगा. आपले वार्धक्य जाऊन आपणास दृष्टी कशी प्राप्त झाली ? आपले अतिशय मनोहर रूप पहाताच माझ्या मनात संशय निर्माण झाला. तेव्हा आपणच सर्व काही सांगितले म्हणजे माझे मन तृप्त होईल."
च्यवनमुनी हसले व म्हणाले, "हे भूपाला, खरोखरच देववैद्य असलेल्या त्या सूर्यपुत्र अश्विनीकुमारांनी मजवर हा फार मोठा उपकार केला आहे. त्यांच्या दिव्य उपचारामुळेच माझे वार्धक्य व अंधत्व पार नाहीसे झाले आहे. पण हे राजा, मी त्यांच्या उपकाराची फेड करू इच्छित असल्याने त्यांना वचन दिले आहे. ते मला पूर्ण केले पाहिजे. पण त्यासाठी मला तुझी मदत घ्यावी लागणार आहे."
"हे मुनीश्रेष्ठा, आपण नुसती आज्ञा द्या. हे राज्य, हा राजा सदैव तुमच्या आधीन आहे. सांगा, काय करू मी ?" राजा हर्षभरित होऊन म्हणाला. च्यवनमुनींनी राजाला शुभासन दिले व म्हणाले, हे राजा, या शुभासनावर स्वस्थ चित्ताने बैस आणि ऐक. अश्विनीकुमारांनी मला हे सुंदर नेत्र हा सुडौल देह आणि हे चिरंतन तारुण्य प्राप्त करून देऊन मजवर अनंत उपकार केले आहेत. तेव्हा मी त्यांना वर दिला - हे अश्विनीकुमारांनो, शर्याति राजाच्या यज्ञात मी तुम्हाला सोमपान करवीन व तेव्हापासून तुम्ही सोमपायी व्हाल. असा वर मी त्यांना दिल्यामुळे ते आनंदित होऊन निघून गेले. तेव्हा हे राजा, आता तुझे योग्य कार्य असेल ते तू कर."
च्यवनमुनींनी सांगितलेली अद्भुत कथा ऐकून राजा संतुष्ट झाला आणि आपल्या प्रिय पत्नीसह मुनींनी दिलेल्या शुभासनावर बसून आपल्या जामात - कन्येशी विचार विनिमय करू लागला.
राजाचे पूर्ण समाधान झाल्यावर च्यवन म्हणाले, हे राजा, आता लवकरच मी तुझ्याकडून यज्ञ करवीन. तू सत्वर यज्ञसामग्री सिद्ध कर. अश्विनीकुमारांना सोमपायी करण्याबद्दल मी वचनबद्ध आहे. म्हणून माझी प्रतिज्ञा मला शेवटास न्यावयाची आहे. तुझ्या उत्कृष्ट यज्ञामुळे मला माझे वचन सत्य करता येईल. हे राजेंद्रा, इंद्र जरी क्रुद्ध झाला तरी तपश्चर्येमुळे मला प्राप्त झालेल्या तेजसामर्थ्याने मी इंद्राचे निवारण करीन याबद्दल मला खात्री आहे. म्हणून तुझ्या सोमयागात मी अश्विनीकुमारांना सोमपायी करणार आहे."
च्यवनमुनींच्या भाषणाने संतुष्ट झालेल्या राजाने मुनींचा गौरव केला व त्यांना अत्यंत मान देऊन; त्यांचे कुशल चिंतून, तो आपल्या नगराकडे आला. सर्व लोकांना मुनीच्या तेजबलाच्या वार्ता त्याने ऐकवल्या व परम संतोषाने तो राजवाड्यात आला.
राजाने एका सुमुहूर्तावर यज्ञभूमी तयार करण्यास सुरुवात केली. त्यासाठी लागणारे सर्व साहित्य तो जुळवू लागला व तयारी पूर्ण होताच च्यवन भार्गवांनी वसिष्ठादि सर्व मुनींना निमंत्रणे दिली व त्या सर्वांना आणून च्यवनऋषीने राजाकडून सोमयाग करविला.
यज्ञ सुरू झाल्यावर इंद्र देवांना घेऊन यज्ञभूमीवर आला व तो स्थानापन्न होतो आहे तोच अश्विनीकुमारही तेथे येऊन पोहोचले. अश्विनीकुमार तेथे येताच इंद्राच्या मनात शंकाकुशंका निर्माण झाल्या. तो इतर देवांना उद्देशून म्हणाला, "देवांनो, हे दोघे वैद्य येथे कसे आले ? त्यांना कोणी बोलावले ? हे वैद्य असल्याने सोमपानाला पात्र नसताही येथे का आले ? यांना सोमपानाचा अधिकार नाही."
पण इतर देव स्वस्थ बसले. ते काहीच बोलले नाहीत. च्यवनमुनींनी अश्विनीकुमारांकरता सोम हातात घेतल्याचे अवलोकन करताच विस्मयाने इंद्र म्हणाला, " हे मुने, हे दोघेही सोमपानास योग्य नाहीत. तू त्यांना आग्रह करू नकोस."
ते ऐकताच च्यवनमुनी त्वरेने इंद्राला म्हणाले, "हे शचीपते, हे दोघेही सूर्यपुत्र असून हे सोमपानाला का पात्र नाहीत ते आता सांग. हे देवेंद्रा, हे संकराने उत्पन्न झालेले नसून सूर्याला त्याच्या धर्मपत्नीपासून झालेले पुत्र आहेत. म्हणून हे चिकित्सक असले तरी सोमपानामुळे ह्यांना कोणता दोष लागणार आहे ते कथन कर. हे इंद्र-देवांनो, या ठिकाणी याच यज्ञात याचा योग्य तो निर्णय घ्यावा. मी त्यांना सोम घेण्यास भाग पाडणार व त्यांना नित्य सोमपायी करणार. हे देवराज, मीच शर्याति राजाला या यज्ञासाठी आवाहन केले आहे. माझ्याकरता राजा या यज्ञास प्रवृत्त झाला आहे. या दोघां अश्विनीकुमारांना मी वचन दिले आहे व त्या वचनाप्रमाणे मी यांना सोमपायी करणार आहे. केवळ यांच्याच उपकारामुळे मला नवतारुण्य प्राप्त झाले. यांनी मला नवे आयुष्य दिले. मलाही त्यांचेच तसेच प्रत्युपकार केले पाहिजेत. देवेंद्रा, आता आपद्ध निर्णय करा."
इंद्र च्यवनाच्या भाषणाने उद्विग्र झाला व म्हणाला. "हे च्यवनभार्गवा, हे दोघे अश्विनीकुमार वैद्य असल्याने देव त्यांना हीन मानतात. त्यांना देवांनी निंद्य मानल्यामुळे दोघेही सोमपानाला पात्र नाहीत. म्हणून देवांचा अधिक्षेप करून तू त्यांना सोमपायी करण्याच्या भरीस पडू नकोस." इंद्राचे हे मतलबी भाषण ऐकताच च्यवनभार्गवांन राग आला. ते धारदार शब्दात इंद्राला म्हणाले, व्यभिचारी इंद्रा, तू अहिल्येशी दुष्कृत्य करून तिला फसविलेस. हे वृत्रनाशका, ब्रह्मघ्ना इंद्रा, तू विनाकारण क्रुद्ध होऊ नकोस. मनाला आवरून धर. हे दोघे देवपुत्र देवतुल्य असून सोमपानाला अयोग्य कसे याचे योग्य कारण सांग. मला तरी तसे योग्य कारण दिसत नाही. म्हणून मी माझे वचन पूर्ण करणार."
तेव्हा यज्ञात मोठा वादविवाद निर्माण झाला. देव थोडेसे कुद्ध झाल्याने काहीच भाषण करीनात. तेव्ह च्यवनभगर्नवाने कोणाशीही न बोलता केवळ आपत्क तपःसामर्थ्यावर सर्वांकडून सोमपान करविले व अश्विनीकुमारांना अशाप्रकारे सोमपायी केले.
